Critisch Bulletin. Jaargang 2

[p. 161]

[Nummer 6]

Johan de Meester

Een persoonlijk woord

Het felle leven is vlak na de grondige verandering in de uiterlijke omstandigheden, verlegging van de woonplaats, plotseling gedoofd. Zoo moet de dood hem het liefst verschenen zijn. Aan den dood dacht hij veel, de van pessimist optimist gewordene, niet of nauwelijks met bitterheid.

Aan het leven heeft hij geleden, maar hoe genoot hij het! Het duurde eenigen tijd, voordat hij er zijn plaats gevonden had. Want deze veel en makkelijk sprekende man, vaardig met pen en tong, van alle markten thuis, bewegelijk naar lichaam en geest, een-en-al geesteslenigheid, van een geest, die esprit was, Hollandsch in weerwil van zijn oogenschijnlijke achteloosheid en Fransche ongedwongenheid, deze schrijver van ras, belast met een geslachtsverleden van bourgeois- en godsdienstige traditie, was met de geboorte uit die banden gesprongen en hield zich heel zijn lange, roezige leven door op het zwiepende koord tusschen de eischen van het verzekerde, zij het onverpoosden arbeid vorderende bestaan en dat heimwee van den dilettant, die, ware levenskunstenaar, droomt van harmonie tusschen begeeren en voldoening, tusschen werk en liefde.

Liefde is van dit stormachtige kunstenaarsleven uitgangspunt, inzet en doel geweest. Het was in alles een strijd tegen eenzaamheid, niet alleen naar de ziel. De zelfmoord, door een jeugdvriend begaan, opende hem de oogen. De levenshaat, waarover hij dikwijls sprak en schreef, had hem een zelfden uitweg kunnen wijzen. Aan de nagedachtenis van een anderen jong gestorven jeugdvriend, den schilder Van Rappard, beleefde hij de laatste dagen van zijn leven genot. Diens waarde zag hij erkend blijkens de van hem bijeengebrachte tentoonstelling, die De Meester opende.

In vele opzichten heeft het leven hem voldoening geschonken, allereerst gezinsgeluk. Hij mocht het beleven, dat Zola, de liefde, waaraan hij aldoor trouw gebleven is, na een tijdelijke verduistering althans in Frankrijk weer gelezen wordt. Realist en meer wou hij zijn. Na het naturalisme gekomen, bleef De Meester niet bij de nabootsing van het dagelijksche leven staan. Als neo-romantiek is zijn ‘Geertje’ gekenschetst. Vertellen wilde hij en beelden en zijn vlijm wou dringen tot het hart van menschen en dingen. Hij boeide

[p. 162]

met de onuitputtelijke vondsten van zijn waarneming en welk een belangstelling had zijn uiterst genuanceerde ontvankelijkheid voor menschen en dingen. Hoe vele levens heeft hij niet geleefd, want terstond verplaatste hij zich in de gewaarwordingen en ervaringen van wie door het lot, genegenheid of belang, met hem aanraking kregen.

Deze volte van elkaar verdringende gewaarwordingen scheen De Meester te behoeven, al was het den laatsten tijd stiller om hem geworden. Maar in de ‘ledige’ jaren na zijn afscheid van de courant vonden velen om raad en om de warmte van zijn veelszins stekelige spontaneïteit den weg naar de kleine woning in de Kortenaerstraat, die na het uitzwermen van de kinderen, begaafd als vader en moeder, stil geworden was. Deze woning en de bijenkorf van de courant, van lauwe inkt- en machinereuk doortrokken, ze stonden vlak bij elkaar. Jaar aan jaar en eenige keeren daags deed hij de wandeling door de gore straat, doordrensd van kinderkreten, het krijschen van moeders en, vroeger, in weeën wasem, het stampen van waschblokken.

Elke dag was een wedstrijd met de klok, de klok van de persen als vervaarlijke mangels, die geen uitstel duldt. Daar in zijn ruime lichte kamer boven het rellige gerucht van de straat, het groen van de boomen, tegenover de gevels, dag aan dag jaren lang aanschouwd, troonde hij, koortsachtige Sileen, fauneske afgod, snel zijn indrukken samenvattend, rad sprekend en schrijvend, gespannen op elke binnenrennende actualiteit en dwars door alles heen bereid tot aanhooren en lanceeren van liefst rauwe grappen en anecdoten. Het dagelijksche bestaan was bij het daverende van zijn opgewondenheid een mechanisme van krap gemeten plichten, waarvan de meedoogenlooze druk een zwakker kunstdrift en minder genereus hart vóór den tijd zou hebben uitgehold. De Meesters temperament werd door dien weerstand aangevuurd.

Elk woord op zijn lippen en aan de punt van zijn pen was door dit temperament gemerkt. Wie in hem den schrijver beoordeelt beoordeelt den mensch. Zelden zijn de een en de ander zoo nauw doorstrengeld. Een ziedende, gejaagde persoonlijkheid sprak zich uit in leven en kunst. Wat hem ontbrak bleef hem zelf allerminst verborgen. Een geestelijke basis heeft zijn ontwikkeling van den aanvang af ontbeerd. Met het modewoord vergeestelijking kon hij vinnigen spot drijven. Wie hem persoonlijk of uit het overvloedige oeuvre kenden, lieten zich daardoor niet verschalken.

Het is onnoodig en onwenschelijk, zijn schrijversloopbaan uit overcompensatie ten gevolge van een gevoeld gemis te verklaren. Echt verkoos hij in alles te zijn. Niets was hem erger gruwel dan

[p. 163]

tricheeren. Voor wat hij was en... niet was wou hij staan. Hij sporrelde tegen, toen Dirk Coster van ‘Geertje’ een vertrokken interpretatie gaf. Het zinnelijke, ruimer: het zintuiglijke in haar prachtige gestalte was in zijn oog niet aan het leven van geest of hart ondergeschikt. In zoo verre was De Meester een heiden, maar een, in wien het aangestipte fond zich niet verloochende. Spottend met uitwassen van eeredienst en leerstellige bekrompenheid van geloovigen, kon hij een agressieve, anders gerichte leerstelligheid niet dulden.

Zoo was hij een vat vol tegenstrijdigheden, open voor elke strooming, gretig den omgang met jongeren zoekend en tot bijstand voor elk, zelfs beperkt talent geneigd, niet beter vragend dan bewonderen en daarin gaande tot een verheerlijking van werk, vooral poëzie, aan zijn levenslijn tegenovergesteld. Met dit al behoeft niet verzwegen te worden, dat ware grootheid den kunstenaar in hem ontbrak. De tijd tot het scheppen van een gaaf kunstwerk van den eersten rang scheen hem dag na dag te ontglippen. Maar prachtige vertellingen laat hij na, de wrange van de klompjes, het kostelijke van David Zangvogel. En dan stukken uit ‘Geertje’, het sobere begin en zoo veel meer, geschreven met de ‘heete pen’ gelijk Top Naeff eens zei, de pen, die gemakkelijk in spot en haat en liefde vuur vatte en doorgloeide, want van een kinderlijke ontroerbaarheid bleef hij tot het einde.

Op zijn taal is vaak gesmaald. Een werkmanstaaltje gispte Anthonie Donker onlangs die van zijn laatsten roman. De Meester schreef snel, niet onbezonnen. Door alle zwenkingen van het woord heen tot meestentijds kortademigen zin, waarvan de elementen het vonken spattende verschieten van de innerlijke beelden nauwelijks konden bijhouden, hield hij zich in de hand. De groote, hem gegeven kansen scheen hij te verspelen. Veel van het door hem geschrevene moet verbleeken. Groot was hij in de roekelooze drift, waarmee hij voor zijn enkele, met moeite verworven zekerheden pal stond en zich ter verdediging van onvoldoende erkende talenten in den strijd wierp. Gevochten heeft hij aldoor, tegen zich zelf en de harde omstandigheden in de eerste plaats. Lange jaren verschanste zijn nerveuse lichtgekwetstheid zich achter bittere levensbeelden. Door onverdroten geest- en werkkracht kwam hij daar boven uit.

Het leven heeft hij hartstochtelijk liefgehad, als een man, als een kind. Wat hij ondernam, ondernam hij ten volle met inzetting van zijn gansche bruisende persoonlijkheid. Van de menschelijke liefde was hij de brandende belijder, de zinnelijke en de andere, die van den vader vooral.

H. van Loon