Critisch Bulletin. Jaargang 2

[p. 109]

Fragmentarische verhaalkunst

Peelwerkers, door Antoon Coolen
Rotterdam, N.V. Nijgh en Van Ditmar's Uitg.-Mij.

Dit nieuwe werk van Antoon Coolen, Peelwerkers, bevat - en misschien in nog hoogere mate - al de kwaliteiten die wij reeds in zijn roman ‘Het donkere Licht’ hebben geroemd. Weliswaar voelt men in den beginne een lichte teleurstelling omdat het verhaal hier minder gebonden is en niet dezelfde eenheid vertoont als de roman; maar langzamerhand gaat men die teleurstelling vergeten en wordt men evenzeer geboeid door deze fragmentarische vertelkunst als door het aaneengesloten verhaal.

Peelwerkers is eigenlijk een reeks afzonderlijke schetsen, die deze bijzonderheid vertoonen, dat personages van de eene vertelling ook optreden in een andere en dezelfde personen soms op verschillende tijdstippen worden geschetst. Het zijn als zooveel brokstukken uit een reusachtigen roman, die de uitvoerige kronijk zou zijn van een dorp uit de Peelstreek.

Het woord kronijk past goed bij dit soort werk, omdat het 't begrip ‘getrouwe weergave van de realiteit’ in zich sluit. De overwegende indruk na de lectuur van Coolen's boeken is inderdaad die van de realiteit. Van de eerste bladzijde tot de laatste, op geen enkel oogenblik verlaat u de gedachte dat gij met het leven zelf te doen hebt. Wij hebben vroeger reeds nadruk gelegd op de atmosfeer die de schrijver in zijn verhaal weet te leggen: men krijgt werkelijk den indruk de Peellucht in te ademen. Hetzelfde geldt voor zijn typen, die echter geen typen zijn. Het zijn geen typen, omdat zij aan geen enkel abstract begrip beantwoorden. En toch staan ze onuitwischbaar in uw geheugen geprent. Dat komt doordat het menschen zijn, levende menschen. Telkens weer gaat men denken dat Coolen de Peelwerkers die hij beschrijft moet gekend hebben, zoo door en door echt staan ze daar uitgebeeld. Het is haast niet mogelijk dat dit producten zouden zijn van de menschelijke verbeelding. Hoe sterk het creatief talent van een romanschrijver ook zijn kan, toch komt er een oogenblik dat men het met hem niet meer ten volle eens is en uw voorstelling van feiten en handelingen van de zijne verschilt. Met dit boek is dit niet het geval; hier werd geen enkele psychologische fout begaan.

Het is die sterke indruk met het leven zelf te doen te hebben, die u doet vergeten dat ge hier niet voor een gebonden verhaal staat. Het wedervaren van het Vuil Leenke en van haren Toon Wuyten, die zoo gelaten den Weg naar Canossa bewandelt; de onvermoeibare ijver waarmee Jan Klot wiegen en wagentjes maakt voor zijn

[p. 110]

steeds stervende kindertjes; het tragische einde van Piet Klep en van zijn krankzinnige zuster; de verduldigheid waarmee Tinus Manders zijn leed draagt; het heldhaftig vertrouwen van Sandere Mie; de wake van de Ceelmannekes bij het lijk van Piet Klep, dat alles boeit u evenzeer als het gebeuren in het huishouden van Simon Wijnands, dat in ‘Het donkere Licht’ wordt verteld. De plastiek van elke bladzijde, van elke brok vertelling is zoo groot, dat ze een eigen leven krijgen en op zichzelf kunnen bestaan. Aan het onderling verband denkt men slechts in de tweede plaats.

Maar toch denkt men er aan. En na het boek volledig te hebben uitgelezen, keert de vage teleurstelling terug, die men bij den aanvang is gewaar geworden. Ze heeft echter een diepere oorzaak dan de eerste maal. Ze vindt nog wel haar ontstaan in het gemis aan eenheid van het verhaal, maar men verlangt die eenheid niet meer voor haar zelf, maar wel voor de grootere diepte die een meer gebonden verhaal, een beperkter onderwerp misschien hadden kunnen krijgen.

Wat hierboven geschreven werd, sluit in dat we in den schrijver een zeer groot talent zien. Wij nemen daarvan niets terug door te zeggen dat hij zich sinds zijn vorig boek niet heeft verdiept en door de vraag te stellen of hij het zich niet te gemakkelijk maakt. Gesteld dat Coolen nog tien zulke boeken schrijft. Het zullen tien goede boeken zijn, maar zonder hem de laatste acht kwalijk te nemen, zal men toch vinden dat hij heeft teleurgesteld, hoe paradoxaal dit ook moge klinken.

Er is in dit soort werk iets elementairs. Dat elementaire is zijn sterkte en zijn zwakheid. Coolen neemt zijn menschen zooals ze zijn. Hij doet er niets van het zijne bij. Dat is de reden waarom hij geen enkele psychologische fout begaat. Dat is ook de reden waarom hun plastiek zich zoo onweerstaanbaar aan ons opdringt. Walschap beoefent een eendere methode, maar dringt dieper door in de psychologie van zijn personages. Volk van Walschap is meer uitgewerkt dan Peelwerkers van Coolen en wat we van dezen laatste verlangen is dat hij met één van zijn Peelwerkers zou doen wat Walschap heeft gedaan met Adelaïde. In de schildering van het milieu hebben beide auteurs het ver gebracht; misschien is Coolen op dit gebied wel penetranter dan zijn Vlaamsche collega, die echter dieper doordringt in de ziel van zijn helden. De tragiek van Coolen's helden is een primaire tragiek. Hun psychologie is te sommair aangegeven. Feitelijk kent men er niets anders van dan den uiterlijken kant, de zichtbare resultante. Maar van wat er binnen in die menschen omgaat, weten wij niet veel. Wij beseffen de tragiek van hun geval en wij kunnen Coolen dankbaar zijn dat

[p. 111]

hij ons met zooveel talent die tragiek heeft doen voelen; maar die dankbaarheid kan in ons het verlangen niet smoren om er meer van te weten en het is daarop dat de lezers van den romancier der Peelwerkers nu wachten.

Karel Leroux