Critisch Bulletin. Jaargang 2

Jubileumuitgaven

Just Havelaar, Over het Kind
Arnhem, Van Loghum Slaterus' U.M., 1931

Het is wel niet mogelijk Havelaar's geestelijk gelaat klaarder en dieper te schouwen dan in de verstrooide gedachten over het kind en het kind-zijn, die in het bovengenoemde boekje, verschenen ter herdenking van het tienjarig bestaan van De Stem, verzameld werden.

‘Ontwikkeling beteekent innerlijke autonome ordening’, heet het op blz. 8. Wie van zijn overmoedige critici heeft de wijsheid van dit woord verstaan, dat zijn persoonlijkheid in elementairen zin beheerschte; wie hunner bezat genoeg eerbied om de glanzende wapenrusting te zien, die dezen noordelijken broeder van den vermaarden Don Quichote omhulde, al was zij dan ook broos gelijk een met parelende dauw behangen spinrag? Zij zagen een roestig, aan flarden gerukt maliënkolder, dat zij hoonden en bespotten; maar de weerbare weerloosheid van zijn wezen merkten zij niet op. Als zij willen kunnen zij haar uit deze luttele bladzijden leeren kennen, waarin het eeuwige kind in den mensch zich blank en onverborgen over dit kind-zijn uitspreekt. En zij kunnen ook leeren, dat achter Havelaar's idealisme bezig was een werkelijkheidszin te groeien, die ons misschien eerst den vollen wasdom geschonken had van zijn geest.

De intuïtieve zijde, die altijd de sterkste kant geweest is van Havelaar's talent, treedt uit deze losse opmerkingen met onvermoede kracht naar voren. Zijn woorden bij voorbeeld, die meer in het bijzonder de opvoeding tot onderwerp hebben, zouden den grondslag kunnen vormen van een paedagogiek, welke in de geestelijke eenheid van den mensch (en niet in zijn psychologisch bepaalde bijzonderheid) zijn oorsprong nam, ongeveer zoo als het thans door Künkel wordt geleerd.

De inzichten, over de twee-en-dertig bladzijden van dit boekje verspreid, bereiken niet altijd dezelfde heldere hoogten, waar-

[p. 107]

vanuit de wereld en het leven te samen gekrompen schijnen tot een smetteloos zuiver kristal. Er zijn oogenblikken, waarop wij meenen, dat het algemeene zich in het al te persoonlijke verliest; dat de mildheid in een oeverlooze teederheid vervloeit. Doch wij mogen daartegenover niet vergeten de omstandigheden, waaronder dit geschrift tot stand gekomen is. En wij hebben het toch eigenlijk ook wel heel lief hierom, om dit gemis aan strakheid en om deze nobele gemoedswarmte, waarin zich zoo ontroerend duidelijk spiegelt de innerlijke rijkdom, die Just Havelaar bezeten moet hebben voor allen, die van nabij met hem verkeeren mochten.

De onvertroebelde oprechtheid van zijn geest licht òp uit al deze aan het kind gewijde gedachten. Hij, die zelf kind was en bleef, ondanks alle schaduwen, die zich over zijn leven in den loop der jaren legden, heeft zich in dit boekje een apologie verworven, die hij zich niet schooner en milder had kunnen wenschen.

Roel Houwink

Dirk Coster, Schetsboek
Arnhem, Van Loghum Slaterus' U.M., 1931

Als veel van wat op het oogenblik onze litteraire gemoederen beweegt, vergeten zal zijn en verwerkt tot hagel-blank papier, zal nog deze en gene dit smalle boekje doorbladeren en verdiept raken in de kantteekeningen, die Coster hier gemaakt heeft bij het verziekte en verstervend geestelijk leven van zijn tijd. Hij zal nog eenmaal in gansch haar tragische schoonheid de doodsklokken hooren luiden over het ver, voorvaderlijk bestaan en weten, dat, zooals er voor dien tijd geen hoop meer was dan die der vernietiging, er ook eenmaal voor de zijne niets overblijven zal dan deze, wanneer zijn krachten in die zijner kindskinderen zullen zijn uitgeput. En dan op eenmaal zal hij verstaan de trillende menschelijke stem onder die woorden, hun wanhoop, en daar tegen in, kloek en bitteroprecht, de strijd om zelf-behoud, om de mensch-waardigheid, om het geestelijk element, dat ook temidden van het verval onaantastbaar in zijn zuiverheid blijft.

Een zeer hooge eer is het - en zij komt Coster ten volle toe - die der geestelijke weerbaarheid en waakzaamheid in een periode, die zich kenmerkt door een uit haar evenwicht geslagen ‘vitaliteit’, die op alle terreinen des levens haar sluipmoorden bedrijft. Zij schendt wat zij niet kent; zonder eerbied, in een brute machtswellust, waarmede zij de eigen angst en leegheid te overdekken poogt, die het noodzakelijk gevolg zijn van de geforceerde mentaliteit, waaruit zij ontstond, maakt zij zich meester van gedachtenen gevoelscomplexen, die buiten haar milieu vallen.

Deze ‘vitaliteit’ heeft zich met een verbeten woede en een grenze-

[p. 108]

looze brutaliteit ook tegen Coster gericht, doch zij kan zijn werk geen schade doen, zij kan het slechts toestaan zich te verdiepen en te verstrakken, zooals wel ten duidelijkste blijkt aan dengeen, die onbevooroordeeld zijn ‘Marginalia’ met dit ‘Schetsboek’ vergelijkt. Het sterkst komt dit uit in het meesterlijk hoofdstuk, dat aan den laster is gewijd en dat in zijn onverbiddelijke klaarheid en consiezen vorm zijn weerga niet heeft.

Wie deze bladzijden met aandacht en toewijding leest en zich open stellen durft voor de werkelijkheid van onzen tijd, ook als zij donker is en hard, zal in den spiegel der woorden haar onversluierd in het aangezicht zien; zonder den schmink harer radelooze verwachtingen, zonder het zachte poedervlies van haar onverantwoordelijk zelf-bedrog. En laat hij dan niet hun schrijver betichten van een morbide fataliteit en van een vertwijfelde liefde tot God en de menschen daar tegen in; maar laat hij stil zijn en voor een enkel oogenblik inkeeren tot zichzelf, dan zal zijn kritiek op zijn lippen besterven, tenzij hij verstrikt is in een farizeesche hoogmoedigheid.

Men kan van deze kantteekeningen niet de gansche waarde beseffen, indien men ze niet te aanvaarden weet als de uitkomst (hoe fragmentarisch en eenzijdig misschien ook, wanneer men het geheel des levens overziet), van een worstelstrijd die elk onzer te voeren heeft met zichzelf en met anderen, in theoretische en in praktische sfeer, voorzoover hem er nog iets aan gelegen is, dat de mensch zich door zijn geest onderscheide van het dier en aangelegd is op het kindschap Gods; ondanks de verregaande verbeestelijking en verlorenheid, waarin hij zich nu te midden zijner machtige uitvindselen als een macaber anachronisme bevindt.

Roel Houwink