Critisch Bulletin. Jaargang 2

[p. 103]

Over van Genderen Stort

R. van Genderen Stort: Het Avontuur, en andere verhalen
N.V. Van Loghum Slaterus' Uitg. Mij., Arnhem. 1930

Wanneer men het oeuvre van Van Genderen Stort in zijn geheel overziet, dan valt het op, dat daar een in andere gedaante steeds terugkeerend soort mannefiguur in voorkomt, die wij wel als den drager van des auteurs denkbeelden over het leven en zijne vraagstukken mogen beschouwen. Men behoeft den ‘helden’ van dit proza nog geen autobiografisch karakter toe te kennen, - hetgeen trouwens eene indiscretie ware, daar zulk een toedracht op zichzelf den beoordeelaar niet zou aangaan, - om in de sympathie van persoonlijken aard, waarmede zij klaarblijkelijk geteekend zijn, te gevoelen, dat zij onverholen de sentimenten, voorkeur en meeningen van den schrijver zelf weergeven. Wij onderkennen dan in deze gestalten, meer dan eene, ietwat vaag blijvende, metaphysische wereldbeschouwing, eene moralistische levenshouding, die hare grondtrekken aan de stoïsche wijsbegeerte ontleent. Nu kan men zeggen, dat weinig ethische standpunten verder van het juist voor onzen tijd, voor de eerste drie decenniën onzer eeuw, wezenlijke en eigenaardige verwijderd zijn, dan juist dit stoïsche. Even ver staat dan ook Stort's werk buiten het geestelijk en maatschappelijk leven van dezen tijd.

Maar natuurlijk niet alleen om dezen zijn begrips- en gevoelsinhoud. Het zou onjuist zijn, dien van het organische, scheppende verwoordingsproces, van de vormgeving die eerst het eigenlijke van het kunstwerk uitmaakt, gescheiden te denken. Een zoo eenzijdig en armelijk oordeel, uitsluitend naar het ‘gegeven’, getuigt steeds van wanbegrip tegenover litteraire creatie. En eerst recht in dit geval zou zulk een maatstaf onvolledig en misplaatst zijn, want juist bij Van Genderen Stort heeft men den sterken indruk, dat het intellectueele en daaraan verbonden emotioneele levensbeeld, dat den schrijver, door zijne gestalten heen, kenmerkt, niet tot de kern behoort, waarin zijne creativiteit ontspringt, doch slechts een harmonisch in de minder essentieele ornamentiek opgaand onderdeel is.

Het is dan ook geen toeval, dat niet eene in sentiment of inzicht zetelende speculatieve overtuiging, maar veeleer eene door karakter, temperament, smaak bepaalde zedewet of gedragslijn, de uiterlijke gebeurtenissen van deze romans en novellen richt, en de zielkundige ontwikkelingen vastlegt. De oorzaak is deze, - en hier vinden we den complementairen factor van Stort's afzijdigheid met betrekking tot het tijdsverband der eeuw, - dat de wetten, aan welke

[p. 104]

dit proza gehoorzaamt, in het bizonder aesthetische wetten zijn. De aandrift tot schrijven is bij dezen auteur eene aesthetische aandrift: en nu is eene ethische levenshouding meer geëigend, daarin verwerkt te worden, dan eene sociaal of wijsgeerig, psychologisch of religieus geïnteresseerde persoonlijkheid.

Hieraan is mede toe te schrijven dat in deze boeken de menschen nooit, in engeren zin, voor ons komen te léven. Het blijven bleeke, gestyleerde fresco-figuren. Uitdrukkelijk zij hierbij vermeld, dat het mij volkomen willekeurig toelijkt, een schrijver zonder meer den eisch te stellen, dat zijne personen ‘leven’. Dit verkeerd toegepaste criterium dateert uit den tijd van den psychologischen roman of het naturalistisch proza, en reeds bij Van Schendel, aan wien Van Genderen Stort veel te danken heeft, begon de kentering.

Bij dezen nieuwen novellenbundel trof mij wederom de onzuiverheid van Stort's taal, die ook in zijne vroegere publicaties hinderde. Waar de taal zoo weinig als (uitdrukkings)middel en voertuig van overmachtige concepties aangewend wordt, waar zoozeer, uit louter aesthetische preoccupatie, naar stylistisch kunstproza wordt gestreefd, juist daar is die geringe puurheid van het litteraire element onduldbaar. Het proza van Flaubert, bij alle romantiek uit naturalistische motieven tot stand gekomen, verhief zich door den smetteloozen gloed en de hevigheid zijner artistieke levenskracht boven de eigen beweegredenen in de richting van wat men het absolute proza zou kunnen noemen. Van Genderen Stort's voorkeur voor kunstproza kan zich, hoewel onvergelijkelijk minder moeizaam tot zijnen vorm doorworstelend, van het bewuste streven naar schoonheid niet losmaken. Meer door zoeken naar, dan door aandrang tot stijl gedragen, meer door verfijnden smaak dan door verfijnende scheppingsdrift beheerscht, vervalt deze schrijver in werktuigelijk herhaalde cliché's en gëaffecteerd manierisme. De geraffineerde toepassing en herhaling van gekunstelde stijlfiguren, laat een indruk van leegheid en onechtheid na. Ook de ééntonigheid, die een van de machtigste technische uitdrukkingselementen in een verhaal kan zijn, mist hier hare werking, omdat zij geen geestelijke eenheid maar slechts eene attitude verbeeldt. De woordkeus, met den goedkoopen smuk van quasi precieuze, of opzettelijke, of archaïsche wendingen opgesierd, moet hare armoede aan werkelijke vondsten verhullen door het uitstallen van een opzichtige behaagzucht, die mishaagt.

Vijf korte vertellingen zijn hier bijeengebracht, waarin ten deele dezelfde personen uit vroegere publicaties optreden. De grootste,

[p. 105]

‘Het Vaderschap van Paul Hooz’, is voor den auteur, om het onderwerp vooral, zeer karakteristiek. Zij dateert uit 1912, en bevredigt misschien meer dan de andere, omdat iets van teeder menschelijke bewogenheid, hoezeer op de bekende wijze zoet en idyllisch verschraald, er toch in doorbreekt. Hetzelfde geldt, - wellicht in nog sterker mate -, voor ‘Het Avontuur’ (1907). Dit verhaal, en het daarop volgende uit 1911, bevat nog een overblijfsel van eenigen Nieuwe Gids-invloed, in sommige typische woordkoppelingen e.d. In de volgende stukken is deze invloed vrijwel verdwenen; de laatste twee zijn resp. van 1919 en 1929.

Wij legden er reeds den nadruk op, dat dit werk in meer dan een opzicht buiten den tijd staat. Technisch behoort Van Genderen Stort geheel tot de generatie van 1910, de periode dat, in poëzie zoowel als proza, de aandacht van het woord naar den volzin verplaatst werd, en zelfs wel van den volzin naar de bladzijde. Zijn kracht ligt dan ook voornamelijk in den vloeienden, rhythmischen val van den zin en in den uitstroomenden, gelijkmatigen, edel evenwichtigen gang der zinsverbanden, hoewel deze meer op den algemeenen toon dan op eene strengere constructie berust. Ofschoon de aanschouwelijke beelding door deze werkwijze uiteraard op het tweede plan gedrongen wordt, verheugen toch telkens nog treffend waargenomen plastische détails, die echter aan waarde zouden winnen, wanneer het strakke schema, waar zij in vervat zijn, geen effectrijke effenheid maar waarachtige soberheid beteekende.

Bij alle zwakheden intusschen is eene zekere hoogheid van intentie, en noblesse in de beheerschtheid ook aan dit boek van Van Genderen Stort niet te ontzeggen. Groei of ontwikkeling van den schrijver kunnen wij er niet in bespeuren, maar dit mag ook niet gevergd worden, want op een goede zeven bladzijden na - helaas geen zeven goede bladzijden - is het hier gebundelde meer dan tien jaren oud, en grootendeels zelfs veel ouder. Ook voor den tijd waarin het geschreven werd echter, was het in zijn bloedeloos classicisme niet de uitdrukking van wat toen in de Nederlandsche letteren tot leven zocht te komen. Niet of een werk de nawijsbare expressie van het geestesleven eener bepaalde periode uitmaakt, is evenwel de vraag, maar of het toekomstmogelijkheden heeft, hetzij er op voortgebouwd kan worden, hetzij zijne waarde reeds afgezien daarvan ook buiten allen tijdsinvloed of cultuurstrooming onbedrieglijk vast te herkennen is.

Indien voorshands die vraag voor dezen bundel ouder proza ontkennend beantwoord moet worden, is hiermede nog geen gevolgtrekking ten aanzien van de nog te verwachten productie van Van Genderen Stort gewettigd. Want hij is van aanleg een ten zeerste

[p. 106]

begaafd kunstenaar, verstard in de noodlottige gewoonten van eene geforceerde en tegen zijne, tegen de natuur ingaande schrijfwijze. En het leven zelf voert soms tot den meest verrassenden omkeer in een zieleleven, zelfs bij menschen van zijn leeftijd, zonder eenige voorafgaandelijke aanduiding. Niet te overzien en grenzeloos blijven ten allen tijde de kansen voor een schrijver van aanleg, die tot de laatste worsteling om zijn adaequaten vorm nog niet gedrongen werd.

Victor E. van Vriesland