Critisch Bulletin. Jaargang 2

[p. 33]

[Nummer 2]

Een humoristisch schrijver
Jean Giraudoux

Jean Giraudoux had ongelijk romans te willen schrijven, wat hij niet kent. Door die romans loopt een humoristische vleug zonder dat het humoristische romans werden. Zijn humor is er een van goeden huize, maar soms vergist hij zich en gaat de diensttrap van de gezochtheid.

Giraudoux ziet de wereld aan met een glimlach, die begrijpt en vergeeft. De wereld is hem een tooneel met noodelooze drukte, waar de achterzijde van het decor hem niet ontgaat. Hij aanvaardt de dingen zooals ze komen en vindt het aandeel van menschelijke domheid en opgewondenheid nog al koddig. Hij haat niet noch heeft hij hartstochtelijk lief. Hij geeft zich niet weg en van een Don Quichotte heeft hij niets.

Elke poging tot karakteristiek van den schrijver moet eliminatoir te werk gaan: hij is dit niet en dat niet. Ze heeft moeite te reiken tot den warmtegraad der waardeering, die zijn onverstoorbaarheid zou afwijzen, maar welke zijn talent, dit zedige talent, verdient. Want in dezen schrijver, die een humorist is, is de menschelijke niet van den creatieven aanleg te scheiden.

Giraudoux aanvaardt, maar dit aanvaarden geschiedt met de levenswijsheid van den glimlach, die leert, dat het alles nauwelijks de moeite waard is. Nauwelijks, want zijn al omvangrijke oeuvre, deze levens- of geesteshouding, is er een van schakeeringen, die het antwoord op die verhulde oordeelen tot even fijnen rijkdom van nuances nopen. Zoo schijnt wie zijn waarde weegt met de eene hand uit te wisschen wat de andere vastlegde.

Dit verdoezelde is het kenmerk van zijn romans. Het correspondeert op het zwevend geblevene van zijn gewaarwordingen en gevolgtrekkingen. Giraudoux, die de zintuiglijke indrukken door en tot den geest herleidt, is niet een cerebraal kunstenaar. Hij concludeert niet, omdat zijn geamuseerde waarnemen zich koel in de continuïteit van de dingen ‘au pays des hommes’ vermeit. Hij kan en wil het eene element niet van de andere scheiden, want deze gestadig zich vervormende en aldoor eendere tegenstelling is hem lief als stof tot innerlijke ontspanning om wat nooit ophoudt te verrassen noch zich te laten herkennen.

Bij gebreke aan innerlijke spanningen neemt deze ontspanning geen hooge vlucht. Als een masker kan deze getemperde belang-

[p. 34]

stelling voor het gedoe der samenleving nauwelijks worden aangeduid. Een der vele nullen, die door zich achter de eenheid Freud te stellen zich, althans in eigen oog, belangrijk maken, zou aan hem niet veel ‘af te reageeren’ hebben. Deze geestelijke weerloosheid, is, wee noch laf, soms van zoo indringende bekoring, dat ze op haar beurt tot verweer wordt, zooals in de catalyse de tegenwoordigheid van een stof op de scheikundige reacties van andere stoffen onderling invloed oefent. Die bekoring is de afwezigheid van elke kramp, want Giraudoux heeft nauwelijks iets te verbergen of terug te dringen.

De zedigheid, boven aangestipt, is ermee blootgelegd. Zijn verbergen of terugdringen ontspruit aan zijn natuur zelf. Deze natuur is er eene van de gematigde zone. Ze vindt haar klimaat in het overwogene en evenwichtige van Ile de France. Die natuurlijke matiging stelt hem tegenover de hartstochtelijke felheid, de spontane reacties en het doorhollen in de behoefte aan weerstand tot het meten van eigen kracht bij het kind. Anderzijds heeft hij met het kind het ‘nieuwe’ zien, het sprankelende waarnemen en den uit het leven zelf voortgekomen humor gemeen. Wat hem in den enkeling en de massa verwondert is het automatisme. Tegen dit automatisme reageert hij zonder opzet in opmerkingen als in de beschrijving van een warmen dag buiten: ‘on mettait son ombre en soleil.’ (In Suzanne et le Pacifique). In Retour d'Alsace, geschreven in Augustus 1914 vlak voor een slag: ‘nous n'écrivons pas de testament, mais les soldats qui se devaient vingt sous se les rendent ou se les donnent.’ Of eindelijk dit in Lectures pour une ombre over een steuncompagnie, die in den strijd de afdeeling van Giraudoux ten onrechte voor gewonden houdt ‘et dont le capitaine nous crie sans relâche qu'il va nous délivrer. Le capitaine agité hurle aussi “vorwärts, vorwärts” pour provoquer les allemands et un autre aussitôt, pour les calmer, crie plus fort encore un mot allemand, pu'il croit à tort signifier repos.’

De generatie van Giraudoux is door de branding van den oorlog heengegaan. Ongedeerd is hij er uitgekomen en zijn oorlogsverhalen drukken het tegendeel van hoovaardij of verschrikking uit. Het was zijn taak niet, de geesel te brandmerken noch tot den waarborg tegen herhaling bij te dragen. Hij geeft voor, van deze hel alleen de kleine kanten te hebben opgemerkt. Ze verhevigde zijn ontvankelijkheid in het waarnemen in zoo ver de oorlog de menschen van hun vooroordeelen ontdoet en naakt tegenover zich zelf en het lot stelt. In Adorable Clio gaat hij tot den kreet: ‘pardonne-moi, ô guerre, de t'avoir toutes les fois où j'ai pu, caressée...’

[p. 35]

In dit tumult moest zijn statische temperament een heilzaam tegenwicht vinden, daar het 't genot aan zich zelf moest versterken, zelfs in dezen orkaan niet overstag te gaan noch zich tot pathetische gebaren te laten meesleepen. Dit onvermogen vond steun in zijn herinneringen aan den studietijd in Duitschland. Op de eenheid van deze tegendeelen bleef zijn aandacht gericht. Zelfs deze geschriften, in wezen aan de daadkracht vijandig, zijn het verlengde van een maatschappelijk bestaan, dat, volstrekt niet aan de daad als zoodanig gewijd, hem, diplomaat, plaatste op posten, die hem stelden voor vraagstukken, welke zich niet uit zich zelf oplossen onder de actie van een zinnend en verzinnend beschouwen.

Ook uit dit oogpunt blijkt er een harmonie, waar zoo min de heldhaftigheid als de andere groote driften ruimte vinden. Deze besluiper van het wild, dat waarheid heet, verwierf waarheden, superieur aan de begoochelingen van massale verdwazing en individueele kortzichtigheid, maar dientengevolge bleef de oneindig hoogere waarheid van het ware schouwen en het hartstochtelijke doorleven hem ontzegd.

Het is onrechtvaardig, den humorist Giraudoux dezen maatstaf aan te leggen. Zijn verdienste is het, zijn vermogens eer te onderdan te overspannen. Hij heeft zich zelf, de potentieele en de virtueele krachten, verwezenlijkt. Deze krachten liggen op de grens van gevoel en geest. Het gevoel is gevoelig en de geest is geestig. De geest spreekt zich uit in vele flitsende gedachtenassociaties en het gevoel in een lyrische gestemdheid, welke zich, altoos gesluierd, verdiepte tot het verhaal, aan den dood van twee vrienden, Ségaux en Drigeard, in Adorable Clio gewijd. Van zijn esprit werden al voorbeelden gegeven. Soms is zijn vernuft op het kantje: ‘les dents serrées d'angoisse et parce qu'elles tenaient une épingle.’ Het door Giraudoux naar zijn roman Siegfied et le Limousin geschreven tooneelspel is algemeen bekend. De als romancier mislukte toonde snedige vaardigheid voor het tooneel. Maar zelfs hier bleek deze vaardigheid antì-dramatisch evenals in zijn later verschenen, blijkbaar rechtstreeks voor het tooneel geschreven Amphitryon 38. De tooneelschrijver in hem moest zich samenvatten en in de hand houden. De stukken onderscheiden zich door de heilzame ontstentenis van bespiegelende afdwalingen en het ondoorworstelbaar doffe, allerminst ijdele bijwerk, dat het rythme van zijn romans noodeloos vertraagt. Vormloos zijn deze tegenover de door de technische eischen zelf opgelegde, geladen elliptiek van het tooneel. Giraudoux moest er menschen en dingen in onderlinge verhouding en reactie op de buitenwereld uit zich zelf laten leven. In zijn boeken blijven het marionetten, die volgens den wil van

[p. 36]

den auteur bewegen. Maar dit bewegen blijft ijl als van stomme comedianten, die zich laten regeeren door des schrijvers stem, welke, door een luidspreker versterkt, tevergeefs den indruk tracht te maken, of ze uit hen voortkomt.

Deze technische breuk volgt niet uit een ‘gietnaad’ van schrijvers gaven. Ze is een gevolg van de al aangestipte misvatting van Giraudoux romans te schrijven. Dezen misgreep schijnt hij zelf te hebben ingezien. Zijn dramatische verworvenheden zijn hem een les geweest. De humor van zijn eerste boeken ging schuil in Bella, wat een sleutelroman is. Door het accent te leggen niet op de werkelijkheden van de ziel, maar op die van levende menschen, dubbel voos, daar Giraudoux niet bij machte is hun drijfveeren te doorzien en hun nauwelijks verhulde beeltenissen in een panopticumachtig mengsel van waarheid en verdichting kwamen te staan, was hij op dood spoor geraakt. Het tooneel legde den wissel als middel tot ontsnapping.

Van Jean Giraudoux verschenen bij Grasset: Provinciales, l'Ecole des indifférents, Simon le Pathétique, Adieu à la guerre, Siegfried et le limousin; bij Emile Paul Lectures pour une ombre, Arnica America, Elpenor, Adorable Clio, Suzanne et le Pacifique en Juliette au pays des hommes. Verder schreef Giraudoux de twee genoemde comedies.

H. van Loon