Critisch Bulletin. Jaargang 2

[p. 5]

Nieuws onder de zon?

Twintig Noord- en Zuidnederlandsche Verhalen
Uitgave Erven J. Bijleveld, Utrecht

De bedoeling van deze verzameling fragmenten der jongste schrijvers (er zijn echter een paar oudere tusschen) wordt in de Inleiding door Constant van Wessem ons geopenbaard. Deze bedoeling is de ‘verhaalkunst’ van onzen tijd klaar en zuiver ons voor oogen te stellen. Dat is een begrijpelijke bedoeling; elke periode wil haar waarden bewust maken, en doen erkennen, waarin haar verschil bestaat met de voorafgaande periode of perioden. Elke periode voert propaganda, zeker voor zichzelf, en niets is spontaner of meer natuurlijk; elke periode is vol inleidingen, voorreden, uitleggingen. De vraag, die wij hier te stellen hebben, is dus: wat is de waarheid in het Inleidend Woord, en hoe is de verzameling, die daarop volgt; is deze verzameling een bewijs, een reeks bewijzen, voor de Inleiding? Ik geloof niet, wanneer ik het geheel zie en overzie, dat de verzameling gansch-en-al bewijst wat Constant van Wessem ons voordraagt. Hij maakt een onderscheid tusschen verhaal en vertelling, en zegt, dat het verhaal (eigendom onzer periode?) meer rechtstreeks de gebeurtenissen voordraagt dan de vertelling, waar een verteller steeds tusschen het verhaal en den luisterende, den lezende, wordt geschoven. Het lijkt mij toe, dat dit een jeugdige redeneering is, en dat hier het sécundaire te veel gewicht krijgt tegenover het allereerste. Dat allereerste toch is niet of naar de onderscheiding van Constant van Wessem, iets een verhaal is of een vertelling, dat allereerste is, of het werk wezentlijk is, bekentenis is, die ons overtuigt in schoonheid, waarvan zij ons wil overtuigen; schoonheid, die flonkert ons tegemoet, al zien wij de hand, die deze schoonheid draagt in onze richting; stemming is, die ons omhult, zooals de schrijver wil dat zij ons omhult, of roeringen is uit het diepste tot klank geworden, die ons doen keeren tot dat diepste. Het schijnt mij toe dat dit het allereerste is, en ook schijnt het mij verder toe, dat de Van-Wessemsche scheiding tusschen verhaal en vertelling eenige onkunde doet gevoelen, wat betreft vroegere verhalen en vertellingen. Ongetwijfeld toch zijn er genoeg ‘verhalen’ geschreven in den zin van den Inleider in vroeger tijd, en we zouden kunnen zeggen, dat altijd een sterk plastische schrijver ‘verhalen’ heeft geschreven, een sterk plastisch en realistisch schrijver deed dat steeds! en dat steeds de melodie van den romanticus eer een ‘vertelling’ deed ontstaan dan een ‘verhaal’. Daarom is de Inleiding van deze fragmenten mij iets minder belangrijk dan zij voor den schrijver zelf is. Het zou echter mogelijk zijn, dat deze

[p. 6]

reeks fragmenten, éénzijdig maar wel-gekozen, toch deed erkennen, dat, zóó de waarheid der Inleiding niet nieuw was, zij toch was vernieuwd, zich had vernieuwd, want niemand is williger dan ik te erkennen, dat waarheden in kunst stijgen en dalen, als achter een wolk raken, en weer van achter die wolk te voorschijn komen in nieuwen glans. (Er zijn niet een groot getal waarheden; misschien zijn er slechts twee, maar iedere periode geeft hun een eenigszins persoonlijk geschakeerden schijn.) Dien nieuwen glans vinden wij echter spaarzaam in de fragmenten. Ik herhaal niet zonder dwingende reden dat woord: fragmenten. Er zijn in deze verzameling te veel deelen van groote of grootere werken. Het overtuigendst van den nieuwen geest in de letterkunde ware een reeks van korte volledige werken (des contes) geweest, waar, op een gering aantal bladzijden, de schrijver zoo gespannen mogelijk, alles wat zijn persoonlijkheid in den tijd karakteriseert had saamgedrongen! waar al zijn eigenschappen waren te hoop geloopen in één sterke formatie! De beoordeeling was dan meer direct geworden, maar wat kunnen wij zeggen, wanneer ons hier een aantal gedeelten van romans etc. worden te lezen gegeven, die nog verder geschreven moeten worden, en waarvan dit gelezen deel misschien het sterkste is, misschien het zwakste; waarvan, ook dat kan! nooit meer iets geschreven wordt, dan wat wij hier lazen? Zou een beoordeeling naar zulke gedeelten niet te veel van een phantastisch spel hebben, hoe aangenaam het ook moge zijn juist uit zulke stukken het geheel van den schrijver te doen vermoeden? Het is iets dat lokt, maar in zulke lokking ervaart ge toch tegelijk de verschijnselen van den psychologischen hoogmoed; het is van uit één gevonden tand een heelen mammoeth opbouwen?

Er is in deze verzameling geen enkel stuk dat b.v. de ‘vertellingen’ van Van Looy evenaart; er is geen één, waar uit een werkelijkheid zonder merkbren overgang, als door een zoete tooverij, een hemelsch verschijnsel oprijst. Er zijn in deze verzameling (als overal elders) romantici en realisten, met een woordkeus, die van deze periode natuurlijkerwijs de schakeering ietwat aanduidt, maar er is in deze verzameling geen eenheid. Er zijn (dat gaat tegen de Inleiding) veel vertellers en weinig verhalen (dat is naar den hollandschen aard); er zijn ouderwetschen, vlak naast het rhetorische, er zijn nieuweren, niet voor eerst in de letterkunde, met de lust tot het enkel-plastische; er is wel eens een verwantschap met een ironische film; er is ironie, die smalend is, maar die toch nooit groot kan groeien dan wanneer zij verscholener grond zal ontspruiten; er is meer dan één reisverhaal, dat stemming zoekt te verwekken (maar is dat nieuw) of dat een wat ongewoon onderwerp

[p. 7]

binnen den kring onzer aandacht trekt; er is weemoed, redeneering en herinnering; er is een schrijfwijs, die een opeenstapeling is van korte notities (als blokje hout op blok, tot het huis ontstaat), er is een andere manier van schrijven, die in een omhullende wolk van muzikaliteit ons met den schrijver één wil maken - er zijn gelukkig! talenten met phantaisie; droom en bitterheid is er - gelukkig is dat alles er, en zóó werd onze verwachting niet teleurgesteld - maar de verzameling is als geheel, geen bewijs voor de Inleiding! Wij kunnen die inleiding dan ook niet anders zien, dan als een wensch van den Inleider, iets te snel ge-uit.

Plasschaert