Critisch Bulletin. Jaargang 1

[p. 161]

[Nummer 10]

Slauerhoffs verhalend proza

J. Slauerhoff, Schuim en Asch
Bussum, Van Dishoeck

Het oude proza onzer litteratuur heeft voor een klein deel klassieke waarde, overigens voor een groot deel afgedaan. Het is in traditioneele motieven, traditioneele behandeling en kleurlooze taal verzand. Het nieuwe proza onzer litteratuur zet in met de verhalen van Slauerhoff. Voordien was men niet verder gekomen dan experimenten, mislukkingen of een zeer gedeeltelijk slagen. Oorzaak daarvan was de enorme moeilijkheid om geheel opnieuw, van den grond op weer te beginnen, en buitendien de omstandigheid, dat de jongeren die een nieuw proza beproefden, dichters waren en van hun lyrische werkwijze niet aanstonds los kwamen. Afgezien van de goed geschreven, zachtmoedige fantasieën van Helman en de gemelijke van Du Perron, beide preludiën op met spanning verwacht grooter werk, is er nog weinig nieuw proza tot stand gekomen. Zeer talentvol geschreven maar inwendig tamelijk leeg was het proza van Kuyle en Marsman, levendig maar volkomen hol de roman van Den Doolaard, toegespitst plastisch en topzwaar van diepe beteekenis maar zonder verhalende draagkracht het proza van Houwink. En dit alles was sterk ‘litterair’, de schrijvers ervan bleven steeds onmiskenbaar ‘auteurs’. De golfslag van het leven sloeg nog geen dijkbreuk in deze geïsoleerde litteratuur.

Bij Slauerhoff is het omgekeerd. Men verbaast zich eer, dat hij schrijft. Hij heeft niets van een auteur. En men vraagt zich af, hoe het mogelijk is, dat zulk een bitse weerspannigheid en gemelijke levenswrevel naar pen en papier taalden. Hier dan ook niets van de angstvallige bezorgdheid der jongeren om proza, nieuw proza te schrijven. Integendeel! Slauerhoff schrijft een dikwijls zeer onbeholpen en vervaarlijk slecht Hollandsch, hij schrijft achteloos en onverschillig, en toch heeft zijn taal in tegenstelling tot die van de meeste oudere romanciers een zeer persoonlijk karakter en lijdt de suggestiviteit van zijn verhaal nauwelijks onder zijn grenzelooze slordigheid. Hij schrijft een onbehouwen maar door en door persoonlijk proza. Op onze oudere schrijvers heeft hij verder, behalve in de eerste plaats door zijn zeer bijzondere, oorspronkelijke persoonlijkheid, een enormen voorsprong door zijn bereisdheid, waardoor het hem gemakkelijk valt zich van de hier gebruikelijke kleinsteedsche en kleinzielige romanmotieven af te keeren. In zijn verhalen reist men naar Port-

[p. 162]

Said en Stamboel, Locarno en Florence, Creta en de Zwarte Zee, Sjanghai en de Zuidzee-eilanden. Op zichzelf zegt dat niets. Maar Slauerhoff is een markante persoonlijkheid, en een dichter, die meer ziet dan zijn oogen.

Op het eerste oog zijn zijn verhalen niet veel meer dan spannende(dat op zichzelf is een herovering, het boeiende verhaal was men hier zoo goed als kwijt), op vele plaatsen drakerige en tot in het groteske griezelige histories. Een zonderling mengelmoes, gebrouwen van gruwelen, bijgeloof en avontuur. Barbaarsche gruwelen verhaalt Slauerhoff met een quasi-vanzelfsprekende nonchalance, die intusschen wel degelijk opzettelijk is en waarmee hij het erop toelegt zijn woeste en wreede zeemans- en zwerversrelazen doodnatuurlijk te doen schijnen. Er zijn oogenblikken, waarop men meent met niets anders dan wild-romantische bombast te doen te hebben. Onverschillig en verward opgezette verhalen van een, die ook zelf door onverschilligheid en verwarringen bezeten is. Maar dan gaat men ontdekken, hoe die verwilderde verhalen met een zware, verbeten menschelijkheid geladen zijn, dreigend van wanhoop, verbittering, moedeloosheid en zich taai daartegen verzettende levenskracht. Dan merkt men, dat in die jachtende verhalen van her en der zoeken en zwerven een mensch naar een uitweg zoekt, dat er een beklemmende, wilde, ongeneeslijke onrust achter dringt; dan rijst uit die verwarringen een stem op, die beurtelings smeekt en blasfemeert, en die bijna breekt van een ontzettend verlangen, een bittere hoop, dat het alles, alle bezoekingen van dit heillooze leven, toch ergens voor is geweest, en ergens goed gemaakt wordt, door een licht, een vrouw, een liefde, iets dat vrede geeft, verlossing van al de onheilen en kwellingen van het onzalig leven. Hier gaat een mensch spreken, die veel van de wereld heeft gezien en begrepen, en bekent er weinig meer van overgehouden te hebben dan de bittere neerslag dezer verhalen: schuim en asch. En alleen met leven voortgaat, niet uit gewoonte, niet uit lafheid, maar omdat de droom, de zinsbegoocheling hem nog niet heeft begeven, dat er een licht is, dat uit de duisterste oogen van hoeren en outcasts scheurend openstralen kan, een volmaaktheid van louterste lieflijkheid en opperst geluk, die ergens, God weet of is het vergeten waar, verborgen wezen moet. Er moet een bezwerend verlossingslied zijn, waarvan wij het eind vergeten zijn. God schiep de wereld en heeft haar niet af gemaakt. Alles in deze wereld, - het is het eenige dat deze dichter weet, - herinnert aan het beeldje van dien monnik, het bovenstuk een slank vrouwenfiguurtje, uitloopend in een vormelooze klomp. Zoo ziet hij de wereld, en zoo, waarschijnlijk, is het.

Anthonie Donker