CARAN-conferentiebundel 1. Conferentie Neerlandistiek in het Caribisch Gebied 2011. Symposium Nederlands als Vreemde Taal in het Onderwijs 2008

[p. 132]

Kinder- en jeugdliteratuuronderwijs voor Nederlands als Vreemde Taal binnen de Arubaanse context
Joyce L. Pereira - Instituto Pedagogico Arubano

Met de onderwijsvernieuwingen kunnen eindelijk heel veel zaken geïntroduceerd of gecorrigeerd worden die decennialang op ons eiland taboe waren of felle discussies veroorzaakten. Twee van die zaken die voor mijn presentatie van belang zijn, zijn de begrippen Papiamento als instructietaal en vak en Nederlands als vreemde taal, begrippen die wijzen op een veranderde visie op onderwijs en op leren.

In mijn presentatie zal ik de huidige, traditionele/ verouderde onderwijstaalsituatie vergelijken met de nieuwe situatie die we zorgvuldig samen moeten gaan opbouwen.

Ik zal uitgaan van de volgende vragen:

1.	Wat is er mis en waarom?
2.	Wat willen we en hoe moeten we dat realiseren?

Het eerste wat we kunnen constateren met betrekking tot mijn onderwerp, is dat het traditionele Nederlandstalige onderwijs er niet in is geslaagd hier een leescultuur te ontwikkelen. We hebben al eens eerder geconstateerd, dat er hier op Aruba wel degelijk gelezen wordt, alleen niet wat de docenten, de schrijvers, de boekhandelaars willen: voor kranten en tijdschriften namelijk is er hier een goede markt. Boeken echter, en zeker Nederlandse fictie, gaan minder vaak over de toonbank, zeker niet alleen vanwege het feit, dat deze boeken heel duur zijn.

Het succes van literatuuronderwijs hangt voor een zeer groot gedeelte af van de taalvaardigheid van de leerlingen en dan in het bijzonder van de vaardigheid in begrijpend lezen.

Bovendien is het zo, dat het literatuuronderwijs, fictieonderwijs, ook speciale eisen stelt aan de leerkracht: hij/zij moet in staat zijn de belangstelling van de leerling voor fictie op te wekken en te stimuleren. Want, let wel: fictie lees je voor je plezier. Dan moet het wel te begrijpen en aantrekkelijk zijn, anders ga je iets anders doen, toch?

En precies op deze twee punten gaat het mis in het traditionele onderwijs en het begint al in de eerste klas van de basisschool.

Op Aruba is voor 94% van de schoolpopulatie het Nederlands een vreemde taal.

Het doorsnee Arubaanse kind komt in de huiselijke kring en in de samenleving nauwelijks met het Nederlands in contact. Als het op zesjarige leeftijd de eerste klas van de basisschool binnentreedt, heeft het net als ieder ander kind in deze wereld een behoorlijke orale taalontwikkeling doorgemaakt en is het in feite klaar om te beginnen met de ontwikkeling van de schriftelijk taalvaardigheden, in zijn eigen taal en dat is voor die 94% niet het Nederlands..

En hier begint het probleem: Het basisschoolcurriculum staat het kind niet toe zijn eigen taal verder te ontwikkelen. Men doet alsof het kind al een

[p. 133]

zesjarige orale ontwikkeling heeft van het Nederlands en start meteen met de schriftelijke vaardigheden: lezen en schrijven, in het Nederlands.

Geldt hier dan niet wat in een veel gebruikt taaldidactiekboek staat, namelijk ‘dat er een relatie bestaat tussen de ontwikkeling van de mondelinge vaardigheden en de schriftelijke en dat er een bepaald niveau van mondelinge taalvaardigheid nodig is om met succes te kunnen beginnen met aanvankelijk lezen en schrijven’? (Taaldidactiek aan de basis, blz. 201)

En ook op de eerste bladzijde van het taaldidactiekboek dat we 40 jaar geleden gebruikten staat, dat ‘basisonderwijs moedertaalonderwijs’ is.

Vreemd is ook, dat bij het begrip ‘leren’ hier vaak alleen gedacht wordt aan ‘het leren van Nederlands’.

Ook bij de andere vakken is Nederlands de instructietaal. Dat betekent dat het Arubaanse kind zijn schoolcarrière begint met een enorme achterstand die heel moeilijk in te halen is.

Het Nederlands als vreemde instructietaal veroorzaakt een opgedrongen, onnatuurlijke taalachterstand die het bijvoorbeeld voor de leerling bijzonder moeilijk maakt om verder te komen dan een elementair niveau van begrijpen. Memoriseren en reproduceren zijn daardoor geaccepteerde leerstrategieën die de kans op overleven in dit onderwijs moeten vergroten. Dat veel leerkrachten Papiamento en de andere moedertalen als ondersteuning gebruiken, zeker bij de andere vakken, wil ik daarom ook niet bestempelen als ‘vluchtgedrag’, eerder als ‘reddingsgedrag’, een poging om te redden wat er te redden valt, zeker bij de andere vakken. Het gaat toch allereerst om begrijpen als je kennis en vaardigheden wilt opbouwen?

Een onterechte situatie:

Van echt taalonderwijs is er dus geen sprake.

U zult zich afvragen wat dit met literatuur te maken heeft?

Alles.

Juist door het grote gebrek aan een gedegen basis, ontwikkelt het echte lezen zich ook niet optimaal; het technisch lezen neemt zoveel tijd in beslag, dat men in de meeste leeslessen niet toekomt aan het ontwikkelen van begrijpend lezen. Klassikale technische leeslessen met beurten zijn aan de orde van de dag. Begrijpend lezen wordt vaak opgevat als ‘tekst en verklaring’, zoals men dat noemt.

Het AVI-niveau-lezen heeft de situatie zelfs verergerd: het accent ligt zo zwaar op het technisch lezen, dat begrijpend lezen daaraan ondergeschikt is geraakt. Dit AVI-niveau-lezen wordt zelfs opgevat als norm voor de leesontwikkeling.

Analytisch en kritisch lezen zijn onbekende begrippen.

Met alleen technisch lezen leert het kind niet wat het moet doen om de tekst te begrijpen. Het is algemeen bekend, dat het begrijpen van de context ook een positieve invloed heeft op het technisch lezen.

Het is geen wonder dat de meeste kinderen een hekel krijgen aan lezen. Het leesplezier is ver te zoeken, als je niet begrijpt wat je leest, of als je te veel moeite moet doen om te begrijpen wat je leest.

[p. 134]

Leesstrategieën toepassen als je dat nooit geleerd hebt of als het slechts incidenteel aan de orde is geweest, is moeilijk en verloopt even moeizaam als het lezen zelf.

Niets gaat vanzelf, zeker niet in een vreemde taal.

Samenvattend kunnen we hier stellen, dat de ontwikkeling van een leescultuur eigenlijk door het huidige, traditionele, vervreemdende onderwijs tegengewerkt wordt.

‘Een volk dat niet in de eigen taal heeft leren lezen, leest niet, en zeker niet in de verplichte vreemde schooltaal!’

Dit verhaal klinkt heel erg pessimistich, maar de onderwijsvernieuwing die voor de deur staat, biedt ons veel mogelijkheden, te beginnen in de basisschool.

Eindelijk zal de basisschool kunnen aansluiten en voortbouwen op wat de kinderen meenemen van thuis en van de kleuterschool.

Het Papiamento wordt instructietaal en een belangrijk vak in de basisschool, wat ons de mogelijkheid geeft, de ontwikkeling die thuis begonnen is en op de kleuterschool is verder gegaan, voort te zetten.

Waarom is de moedertaal zo belangrijk voor het literatuuronderwijs in het NVT?

We kunnen het namelijk niet hebben over kinder- en jeugdliteratuur in het Nederlands, zonder het Papiamento daarbij te betrekken als uitgangspunt, als basis, als toegangspoort tot het begrijpen, tot denken, tot de verbeelding, tot genieten.

Bij het lezen, zowel van informatieve als van fictionele teksten, gaat het om de herkenning, het begrijpen en het beleven.

Het kunnen lezen in de eigen taal geeft de leerlingen de kans de literatuur te ontdekken: lezen en bespreken in groepen met activerende opdrachten kan heel interessant zijn. Een voorwaarde om er ook van te leren genieten.

Een beroep op de ouders om de ontwikkeling van het leesproces te ondersteunen, o.a. in de vorm van voorlezen en vertellen, zeker aan de jongere lezers, is in zo'n situatie realistisch. De betrokkenheid die de ouders al toonden toen hun kind op de kleuterschool zat, is ook tijdens de basisschoolperiode heel belangrijk. In het huidige systeem moeten heel veel ouders afhaken, voornamelijk vanwege de schooltaal die ze niet of niet voldoende machtig zijn.

Er is heel veel materiaal te vinden over de didactische aanpak van literatuur, van fictie, in de moedertaal, met lessuggesties. Die kunnen goed gebruikt worden voor de kinder- en jeugdliteratuur zowel in het Papiamento als in het Nederlands.

Goed literatuuronderwijs in de eigen taal geeft goede mogelijkheden voor literatuuronderwijs in de vreemde taal: Zowel in het basisonderwijs als in

[p. 135]

het voortgezet onderwijs is het van belang, dat de leerlingen zich snel ontwikkelen tot zelfstandige lezers.

Leesstrategieën, woordenschatstrategieën, maar ook het kunnen communiceren over teksten, bevragen, argumenteren, conclusies trekken, dat zijn allemaal vaardigheden die zorgvuldig ontwikkeld moeten worden.

Het is heel belangrijk goed gebruik te maken van de transferdidactiek, die het kind leert om alles wat het geleerd heeft op het gebied van Papiamento te transferen, over te hevelen, naar het Nederlands.. Er moet een stevige basis van kennis, vaardigheden en attitude gelegd worden in de eigen taal, zodat van daaruit verder gebouwd kan worden. En dat geldt ook voor fictieonderwijs.

Fictieonderwijs heeft echter een handicap.

Ondanks het feit, dat in de eindtermen van alle talen fictie als verplicht domein is opgenomen, ook in de eindtermen van de nieuwe basisschool, is het lezen en waarderen van fictie een vrijblijvende zaak in het leven na de schoolperiode.

Bovendien maakt elke taaldocent weleens mee, dat de leerlingen, vooral van het voortgezet onderwijs, het lezen van literatuur eigenlijk onzin vinden. ‘Wat hebben we aan al die fantasie?’ werd mij vaak gevraagd door VWO-leerlingen die techniek van levensbelang vonden.

Wat is dan de taak van de leerkracht?

1.	Ten eerste zelf een fervente lezer zijn en die leespassie proberen over te brengen
2.	Zorgen voor een ruime keuze aan boeken met een variatie aan thema's, genres, stijlen
3.	Samenwerken met collega's
4.	Zich continue bijscholen op dit gebied (deskundigheidsbevordering)
5.	Goed gebruik maken van vakliteratuur
6.	Zorgen voor een goed gesorteerde schoolbibliotheek met voor de basisschool vooral ook titels die zowel in het Papiamento als in het Nederlands verkrijgbaar zijn
7.	Zelf veel lezen, zowel Papiamentstalige, als Nederlandstalige boeken
8.	Lef hebben, creatief zijn en zorgen voor aangename lessen

‘Un reto grandi pa e maestro ta, cu e mester entusiasma y pasiona su studiantenan pa buki; e mester seduci nan cu lectura.’ Hilda Quintana

‘Fictie verruimt je blik, leert je nieuwe werelden kennen, stimuleert je fantasie.’ Helge Bonset, e.a.

‘Leer es un deleite del espítitu, pero también un frenesí de los sentidos.’ J. Gosaín

‘Reading is like looking through several windows which open to an infinite landscape.’ Isabel Allende