Nederlands, tenzij... Tweetaligheid in de geestes- en de gedrags- en maatschappijwetenschappen

Een rapport van de Commissie Nederlands als wetenschapstaal

Aanbevelingen

De opkomst van één enkele mondiale lingua franca heeft enorme voordelen, vooral in de wetenschap. Niet alleen in de bètadisciplines, maar ook die van de alfa- en gammawetenschappen. Het gebruik van het Engels dient daarom te worden bevorderd sans rancune en met elan. De commissie is echter ook van mening dat het Nederlands de bescherming verdient van de instituties die daarvoor verantwoordelijkheid dragen, in de eerste plaats de overheid, maar ook de universiteiten als dragers en hoeders van de cultuur en dus van de taal. Met taalnationalisme of -purisme heeft dit niets te maken. Bij de beoordeling van de wetenschapsbeoefening of de internationalisering van het hoger onderwijs, dienen de consequenties op de lange termijn voor de vitaliteit van het Nederlands zorgvuldig te worden gewogen. Net als elke nationale cultuur heeft ook de Nederlandse cultuur een Nederlandse blik nodig voor een Nederlands publiek.

De commissie wil de wetenschappers en de bestuurders van de instellingen van wetenschap daarom de volgende aanbevelingen voor het behoud van het Nederlands als wetenschapstaal doen.

1. De wetenschapper moet zich weer tweetalig gaan ontwikkelen

Wetenschappers in de geesteswetenschappen en de gedrags- en maatschappijwetenschappen moeten zich tweetalig ontwikkelen. Lange tijd is dit in de geschiedenis van het hoger onderwijs en de wetenschapsbeoefening gewoon geweest. Die vanzelfsprekendheid moet weer terugkeren. Er moet even goed aandacht besteed worden aan de ontwikkeling van het Nederlands als wetenschapstaal, als aan de kwaliteit van het wetenschappelijk Engels. Wetenschappers moeten hun werktaal kunnen blijven kiezen op grond van het onderwerp en de context waarbinnen zij opereren.

De tweetaligheid van de wetenschapper vloeit voort uit het gegeven dat wetenschap weliswaar principieel de grenzen overschrijdt, maar beoefend wordt in en maatschappelijke gevolgen heeft voor de concrete samenleving waarin de wetenschapper werkt. Ze hoort enerzijds bij de kosmopolitische houding die de globalisering van de wereld vergt, anderzijds bij de specifieke verantwoordelijkheid van de wetenschap voor cultuur en ontwikkeling van de samenleving. Tweetaligheid dient dan ook reeds op de middelbare school te worden aangeleerd en ontwikkeld. Studenten in het hoger onderwijs moeten zich goed kunnen uitdrukken in de formele taal van de wetenschap. Dat geldt evengoed voor het Engels als voor het Nederlands. Hier ligt een verantwoordelijkheid voor het voortgezet onderwijs, maar ook voor de universiteiten. Vorming in Nederlands en Engels als taal van wetenschap, speciaal gericht op de bestudeerde disciplines, behoort een structureel deel uit te maken van de bacheloropleidingen. Structureel, dat wil zeggen dat studenten regelmatig zowel schriftelijk als mondeling in de lingua franca van de discipline en in het Nederlands moeten oefenen.

[p. 30]

2. Bacheloropleidingen moeten in het Nederlands worden aangeboden.

Studenten moeten zich uitdrukken in het Nederlands, tenzij....Dit geldt met name voor studenten van wie niet bij voorbaat bekend is of zij kiezen voor een onderzoeksmaster. Zoals hierboven reeds aangegeven, zorgt Nederlandstalig onderwijs bovendien voor een betere aansluiting tussen hoger onderwijs en samenleving.

3. De huidige bibliometrie is geen goed beleidsinstrument om kwaliteit van onderzoek in de geesteswetenschappen en de gedrags- en maatschappijwetenschaapen te meten.

De huidige bibliometrische praktijk richt zich in feite slechts op Engelstalige publicaties, en daaronder bij voorkeur op tijdschriftartikelen. In het concrete beleid van faculteiten en onderzoekscholen wordt die restrictive praktijk niet alleen vaak overgenomen, maar soms nog aanzienlijk versmald. De bibliometrie krijgt daarmee een heel ander doel dan waarvoor zij is ontworpen. Ze wordt tot een beleidsinstrument gemaakt dat kwaliteit uitsluitend in internationalisering en in specifieke vormen van output zoekt. Nederlandstalige publicaties worden zo ten onrechte niet of onvoldoende gewogen op kwaliteit. Een tweetalig wetenschappelijk landschap dient echter anders geëvalueerd te worden. De tot nu toe gehanteerde bibliometrische methoden zijn voor de geesteswetenschappen en de gedrags- en maatschappijwetenschappen te weinig divers; output-modellen gaan te eenzijdig uit van een wetenschapper die alleen publiceert in het internationale veld en alleen voor de wetenschappelijke wereld zelf.

Een vorm van bibliometrie die werkelijk op kwaliteit in de breedste zin is gericht, zal fijnmaziger zijn. Niet alleen de taal waarin wordt gepubliceerd bepaalt de relevantie of kwaliteit van onderzoek. Het kunnen publiceren in het Engels zegt op zichzelf weinig tot niets over de professionele deskundigheid. Een zich strikt tot Engelstalige artikelen beperkende bibliometrist verwart echter te gemakkelijk Angelsaksische normen van relevantie - alleen wat men in ‘Amerika’ belangrijk vindt, telt mee - met internationaal erkende kwaliteit. Wetenschappers die veel in het Engels publiceren kunnen collega's die meer in het Nederlands publiceren ten onrechte in de schaduw plaatsen.

4. Het is een nationaal belang de positie van het Nederlands in de wetenschap te bestendigen; dit advies moet daarom ook onder de aandacht van universiteits- en faculteitsbestuurders en visitatiecommissies worden gebracht.

Het is de taak van de wetenschap zelf zich in te zetten voor een goede verstandhouding met de samenleving. Deze heeft recht op heldere informatie over vorderingen die in een bepaalde discipline worden gemaakt. Het hoort tot de taken van wetenschappers inzichten bij een breed publiek bekend te maken. Wetenschappers moeten dit ook doen vanuit eent verantwoordelijkheidsgevoel voor de taalcultuur in een land. Indien wetenschappers niet meer publiceren in de landstaal, dan zal dat een verarming van die taal tot gevolg hebben. Met het

[p. 31]

verlies van officiële publieke functies van een taal zullen de daarbij behorende terminologie en stilistische differentiate verdwijnen en wordt de taal een dialect of sociolect. Hier ligt ook een taak voor de universiteiten en faculteiten.

5. Deze problematiek moet op Europees niveau aan de orde worden gesteld.

Het is de commissie duidelijk geworden dat alle Europese landen nadenken over de plaats van de eigen taal in de wetenschappelijke communicatie. Een brede Europese gedachtewisseling zou daarom op haar plaats zijn. Zij voorkomt dat elk land het wiel opnieuw moet uitvinden. Het bestuur van de Afdeling Letterkunde van de KNAW moet bij organisaties als de European Science Foundation aandringen op het organiseren van een dergelijke discussie. Om die reden komt de commissie met de laatste aanbeveling:

6. Dit rapport moet in het Engels worden vertaald.