Columbus. Jaargang 1

[p. 265]

[Nummer 11]

In zicht van de nieuwe jaargang

De dichter en de essayist zaten op het terras van een café. - Ai, wat een charmante vrouw, zei de dichter, en hij schreef een versregel op de manchet van zijn overhemd. - Ja, zei de essayist, maar alleen met die achtergrond -, en hij wees naar de ontluikende bomen en het zonlicht over het asfalt.

De essayist betaalde, en ze liepen op het Leidse Plein. - Ah, zei de dichter, wat een mooie vrouw -, en onwillekeurig deed hij een stap in haar richting. - Pas op, vriend, zei de essayist, en hij redde de dichter van de dood onder een voorbijrazende legerauto, - er zijn meer dingen in de wereld.

Het leven heeft een achtergrond en wat ons op een bepaald ogenblik als allesbeheersend voorkomt, blijkt niet meer dan een fràctie van het leven te zijn, in de moderne poëzie vaak niet eens een facet. De dichter zou de essentie van het dichterschap missen, wanneer hij de eenzijdigheid van het gevoel loochende, de essayist zou te kort schieten in zijn stimulerende, richting-gevende en corrigerende functie, wanneer hij het onderling verband tussen de dingen in horizontale en verticale lijn miskende.

Bewuste eenzijdigheid blijft den dichter voorbehouden bij de affectieve belevenis van het moment, bewuste eenzijdigheid den principiëlen essayist bij de beschouwing van de veelzijdigheid van het leven.

Maar dichterschap zonder een - op het ogenblik van de creatieve daad onbewuste - basis, zonder beheersing, zonder verantwoordelijkheidsbesef, verschraalt en verijlt, omdat het 't contact met de veelzijdigheid van het leven heeft prijsgegeven. De poëzie is dan niet meer de hoogste en schoonste uiting van het simpele menselijk gevoel, het verwordt tot een steriele uiting van een individu, dat de gemeenschappelijke grond, waarin uiteindelijk de cultuur wortelt, zoal niet ontkent, dan toch miskent.

De essayist, hij zij dan in eerste instantie criticus, historicus of filosoof, is de leidsman van zijn broeder, de dichter.

De criticus beschouwt de literatuur van zijn eigen tijd, de historicus beziet de ontwikkelingsgang door de eeuwen, de filosoof voorvoelt de toekomstige ontwikkeling. Maar het beschouwen van de verhouding van de mens tot het leven, hebben zij gemeen, en deze verhouding is het wezen van alle kunst, van de eeuwigheid.

Al zou men op het eerste gezicht den essayist kunnen verwijten, dat zijn leiding onjuist of onvoldoende is geweest, hier zijn zoveel andere, vooral materiële omstandigheden in het spel, dat we de voorbije fase voorlopig terzijde kunnen laten, om het oog te richten op de toekomst.

De constatering dat we in een impasse zijn geraakt is overbodig, want zij manifesteert zich niet alleen in de literatuur maar in het gehele leven.

[p. 266]

De literatuur, zijnde een uiting, een onderdeel van het leven, zou niet aan de logische verwachtingen beantwoorden, wanneer zij anders was, dan zij nu ìs. Een bewijs temeer dat de literatuur geen autonoom bestaan leidt. Zij is immers sterk onderhevig aan materiële omstandigheden, en zolang deze wereld niet in staat is zijn hulpeloos en krachteloos karakter te wijzigen, zou men kunnen aannemen, dat ook de litteraire - aan haar onderhevige - uitingen geen verbreding en verdieping ondergaan. In een dergelijke redenering schuilt echter een fout. Immers, is de poëzie als uiting van de ziel niet autonoom, de geest is het wel. Geest en materie staan als twee grootheden naast elkaar, al is hun wederzijdse invloed groot. Maar door de cultuur als basis te nemen, beter gezegd, door de cultuur opnieuw basis te verlenen, is het mogelijk aan het gehele maatschappelijk leven diepgang te verlenen. Het intellect moet de drager worden van een nieuwe idee, en het is begrijpelijk dat wij uitgaan van een stoottroep die het voorbereidende werk verricht, die het kader vormt voor de komende cultuur.

Deze stoottroep zal er een zijn van essayisten die, beheerst door kennis en inzicht van de realiteit, de felheid en het élan bezitten om dichters en prozaschrijvers te bezielen met een nieuw bewustzijn dat zijn ankerpunten vindt in het maatschappelijk bestel. De tijd van de dichter als paria is voorbij.

Voor de jonge intellectuelen is slechts éen weg mogelijk. Zij zullen niet vormen een generatie van denkers en dichters, die in de studeerkamer of aan de cafétafel alle contact met de werkelijkheid verliezen. Zij zullen iets moeten dòen, daarbuiten, in de sfeer van het staatkundig bestel, in de politiek. Hun doel en bestemming zal zijn: de daad. Zij zullen daartoe om politieke invloed te verwerven zich moeten verbinden met andere sociale lagen, die hun tot nu toe vreemd bleven, maar waarin zij - bien étonnés de se trouver ensemble - hetzelfde verlangen naar een kernachtiger en waarachtiger levenshouding terugvinden. Slechts op deze wijze komt men tot een synthese tussen maatschappij en cultuur. Afzijdigheid van het intellect nu staat gelijk met de passieve sabotage van de zwarthandelaar, die voorraden aan de gemeenschap onttrekt om ze ten eigen bate aan te wenden.

Maar de daad vereist een doel.

Zoals wij dat tijdens de bezetting vonden in de strijd tegen de onderdrukker, waarbij wij ter verdediging van de ‘vrijheid’ individuele belangen en verschillen terzijde schoven, omdat wij er, bezield door een impulsieve, affectieve idee, onszelf bij konden vergeten, zo zal ook het nieuwe doel een ideologisch doel moeten zijn. De collectieve geest die het individueel belang beknot, en de persoonlijke vrijheid beperkingen oplegt, zonder nochtans de persoonlijkheid te vernietigen, is die nieuwe mogelijkheid. Dat het jonge intellect deze geest aanvaardt, juist zij, die toch in de eerste plaats individualisten zijn, is een bewijs, hoe de vurig verdedigde - maar tot formalisme verworden - persoonlijke vrijheid, kan

[p. 267]

worden aangewend tot het bereiken van het doel, waarvan de bereiking tevens inhoudt wat men bij de aanvang heeft beperkt: de waarlijke erkennning en aanvaarding van het individu als de hoogst bereikbare norm in de humanistische samenleving. Ook tijdens de bezetting heeft de intellectueel niet geaarzeld zijn leven te geven. Met de ideologie van verzet voor ogen, was de waarde van ieder mensenleven gelijk. Voor deze idee, het allesbezielende vocht en stierf de Hitler-jugend, en evenzeer de jonge amerikaanse en engelse soldaat. Met dit verschil, dat de geallieerde soldaat vocht voor zijn persoonlijke vrijheid, de Hitler-jugend voor de idee van een brute machtswellust, maar gehuld in het mythisch kleed van een oneindig veel grootser en bezielender idee. Uiteindelijk was dit een strijd tussen geest en materie. De erkenning daarvan valt ons zwaar. Maar het heeft ons des te duidelijker voor ogen gesteld aan welk gevaar wij ternauwernood zijn ontkomen. Het heeft ons tevens getoond welke weg voor ons ligt. Het is mogelijk gebleken, ook in onze tijd, dat het brok egoïsme, waaruit de mens bestaat, plotseling, door zuiver affectieve oorzaken, wordt verpulverd. Dat er een mens voor in de plaats treedt, bezield door een groots idee, dat hem alle egocentrische terughoudingen doet vergeten. Deze bezieldheid, aangewend ten goede, moeten wij in de jonge generatie doen ontvlammen.

Wij zien in het maatschappelijk bestel op het ogenblik de strijd tussen particulier initiatief en staatssocialisme, tussen individu en staat, tussen verworden democratie en groeiend collectivisme. De stap naar rechts van de S.D.A.P. is in wezen een stap naar links geweest.

Op deze, humanistische, wijze verwezenlijkt, betekent de geleide economie een poging om te geraken tot een samenstel van bewuste idealen, dat de mensheid beheerst, bereid maakt tot offervaardigheid met voorlopige terzijdestelling van het individu, met de inzet, om een maatschappij van gelukkiger mensen te verwezenlijken.

Met deze symptomen voor ogen richten wij ons tot het terrein van de geest. Willen wij de voortzetting en verwezenlijking van de nieuwe economische ideën mogelijk maken, dan zullen wij, en hierbij vormt het intellect de stoottroep, ons van de nieuwe ideologische geest meester moeten maken.

Een jonge generatie van essayisten, de loodsen voor de litteratuur, wordt zich meer en meer van deze nieuwe geest bewust. De symptomen vindt men her en der in tijdschriften en weekbladen verspreid, zowel in algemene artikelen, als in essays over litteratuur en film. Maar in COLUMBUS zullen zij zich verzamelen, deze jongeren, deze door een ideologie bezielden. Willen wij West-Europa redden van een democratische ondergang en een overwoekering door nationaal-socialistische elementen, dan zullen wij de geest der collectiviteit, de geest van de allesbeheersende idee, niet alleen aanvaarden, maar wij zullen ze ìn ons voelen groeien, omdat zij uit ons diepste wezen voortkomt.

Dit zal niet zijn een bezielde geest van doelloze avonturiers, die de ban-

[p. 268]

den van de bestaande orde verbreken. Maar het zal de geest zijn van de mannen die vochten in de Spaanse burgeroorlog, in China, in de bezette landen van Europa. Dit als de uiting van de nieuwe geest te zien, zou een te simplistische wijze van voorstellen zijn. Deze intellectuelen waren in de eerste plaats symbool. Een symbool en symptoom, dat door de omstandigheden omvangrijker proporties aannam, hoewel er zeker van nauw verband sprake is. De eeuwen door leefden er Malraux', Eluard's en Brouwer's. Zij zochten steeds de strijd en de onrust. In tijden van vrede werden zij scheepsdokter, kolonist of ontdekkingsreiziger. Ook de litteraire uitingen van zovele jonge fransen, engelsen en amerikanen uit de oorlog, zijn niet de uitsluitende kenmerken van een nieuw bewustzijn. Wat hen en ons nu ontroert en bezielt, is over vijf jaar historie geworden. Dan zal geen ‘Landscape near Tobruk’ ons meer treffen, of een ‘The road to Nijmegen’:

December, my dear, on the road to Nijmegen,
between the stones and the bitter skies was your face.

At first only the gathering of graves
along the lank canals, each with a frosted
billy-tin for motto; the bones of tanks
beside the stoven bridges; old men in the mist
knifing chips from a boulevard of stumps;
or women riding into the wind on the rims of their cycles,
like tattered sailboats tossing over the cobbles.

De nieuwe geest vindt men het zuiverst terug in een maatschappelijk bestel zònder oorlogs- en andere excessen.

Maar de oorlog deed bij avonturiers en gematigden het besef ontstaan, dat het mogelijk is het individualisme in de mens terzijde te stellen tot verwerkelijking van een idee. Dat is de nekslag toegebracht aan een verworden, krachteloze democratie, aan een christelijke cultuur, die het egoïstisch element in de mens niet wist te houden binnen de banen der redelijkheid.

Een jaar geleden schreven wij in het Logboek: ‘Voorlopig wensen wij geen al te gepreciseerde richtlijnen te geven. Wij zouden zodoende a priori en onnodig velen van ons kunnen vervreemden. Waren er niet vanouds verschillende wegen, die naar Rome leidden, verschillende wegen ook om het gedroomde Indië te bereiken? - Daarom willen wij in de volle zin des woords ruim zijn.’ Nu wij ons uit de verwarring der meningen min of meer hebben kunnen distanciëren, nu de stromingen in het buitenland niet hebben nagelaten hun invloed uit te oefenen, werpen wij dit ruime kleed vàn ons. Wij stellen ons doelbewust op een principiële en uiteraard smalle basis. De politiek van schipperen en

[p. 269]

neutraliteit is voorbij. Niet dat wij daarmee alle problematiek opgelost achten. Maar de weg ligt afgebakend.

De jonge generatie is zich van een taak bewust. Zij heeft partij gekozen: in het leven zelf, èn in de litteratuur. Zij aanvaardt de ideologie. Zij aanvaardt de synthese tussen maatschappij en cultuur.

COLUMBUS roept op de brug: EEN STOOTTROEP VAN EUROPEES GEÖRIËNTEERDE JONGE ESSAYISTEN! Er moet gevochten worden. Zo zal ook de dichter zich bewust worden van zijn plaats in het leven. Te lang hebben wij ons een weerstandsloze geest laten aanleunen. We kunnen in dit opzicht spreken van een infectie waardoor ons gehele volk is aangetast. En vooral de jeugd is het slachtoffer geworden. Ik las kortgeleden over een enquête, waarbij werd nagegaan op welke wijze in een van de kampen van de ‘wederopbouw’ de grotendeels jeugdige arbeiders hun vrije tijd besteden. Negentig procent antwoordde met: ‘slapen’, de overige tien procent gaf de voorkeur aan: ‘lol’ en ‘dansen’. Deze mentaliteit hebben wij weliswaar niet zelf geschapen, maar de strijd er tegen dient van ons zelf uit te gaan. Er zijn redenen te over aan deze geest toe te geven. Maar er is meer reden deze geest aan te vallen en te bestrijden.

Het is onze taak militant te zijn en op eigen wijze, als literatoren, onze persoonlijke problematiek op de achtergrond dringend, ons bewustzijn als sociaal mens onder woorden te brengen. De woorden van de hoofdfiguur uit de Deense verzetsfilm ‘De Rode Aarde’ gelden ook hier: ‘Ik doe dit werk niet omdat ik er, persoonlijk, heil in zie. Ik doe het, omdat ik me later zou schamen in deze tijd niets gedaan te hebben.’ De strijd voor een nieuwe geest, een andere mentaliteit, is op het ogenblik belangrijker dan die voor een nieuwe literatuur. Daartoe roepen wij alle nederlandse literatoren in het geweer. Niet alleen hen die jong zijn in jaren, maar allen die jong en vitaal zijn van geest.

Het zal waarachtig wel gaan!

JAN PRAAS