Cahiers Nederlandse Letterkunde. Jaargang 1995

[p. 3]

[Nummer 1]

Jong Holland (1881) van Marcellus Emants: maatschappelijk pessimisme als moderne roman
Rob van de Schoor en Cathalijne Boland¹

Het fin-de-siècle met alle somberheid over een oude en moeë mensheid wordt doorgaans in de jaren negentig van de vorige eeuw gesitueerd. Maar deze stemming is in de literatuur al eerder voelbaar, zoals blijkt uit de roman Jong Holland van Marcellus Emants, die dateert van 1881. Of Emants met dit boek werkelijk preludeerde op het fin-de-siècle, moet blijken uit een vergelijking van zijn boek met andere werken uit deze periode waarin een vergelijkbare thematiek behandeld wordt. Van de andere kant kan men zich afvragen of het thema van een maatschappij in verval moet worden opgevat als een uitwerking van Emants' particuliere ideeën.

Aan het eind van zijn proefschrift Marcellus Emants' opvattingen over kunst en leven in de periode 1869-1877 (Arnhem 1988) stelt Nop Maas de vraag hoe Emants zijn denkbeelden in praktijk bracht bij het schrijven van de romans, verschenen in de jaren volgend op de periode die hij in zijn boek had onderzocht. Hij meent dat om een goed antwoord te kunnen geven op deze vraag ook de kritiek op deze boeken geanalyseerd moet worden en dat contemporaine romans en novellen bestudeerd moeten worden. Uit zijn bevindingen leidt hij een aantal mogelijke uitkomsten van een dergelijk onderzoek af: Emants zal zich onthouden van betuigingen van sympathie of antipathie voor zijn personages, het boek is geschreven in een onconventionele stijl, naar het voorbeeld van Heine en Multatuli, de personages zijn begiftigd met een ‘moderne’ psyche en doen soms uitspraken waarvan bekend is dat Emants die deelde. Nu en dan vertoont de levensloop van de personages overeenkomsten met die van de auteur en in elk geval zal het boek geen ‘happy ending’ hebben. In het onderstaande wordt nagegaan in hoeverre dit alles opgaat voor Emants' eerste roman, Jong Holland, uit 1881, met als doel dit boek in te passen in het oeuvre van deze auteur en tegelijkertijd een plaats te geven in de ontwikkeling van de romankunst rond 1880.

In 1889 deelde Lodewijk van Deyssel voor zichzelf prijzen uit aan de romans die in de vijfentwintig jaar daarvoor de weg hadden gewezen naar het Tachtigersproza: Jong Holland kwam volgens hem ‘het zilver eener hooge achting’ toe. Couperus' Eline Vere eerde hij met ‘het goud eener verraste bewondering’, en Huet had met zijn Lidewyde ‘het blinkende koper van dankbaar gedenken’ in de wacht gesleept.² Hoewel de waardering van de Nieuwe Gids-generatie lange tijd haar geldigheid in de literatuurgeschiedenis heeft behouden, raakte Jong Holland snel vergeten en werd uiteindelijk zelfs door bronzen-plakwinnaar Lidewyde voorbijgestreefd, toen van deze roman een geannoteerde herdruk werd vervaardigd met gedegen inleiding en verantwoording.³ Wel had Pierre Dubois in zijn biografie van Emants

1 Dit artikel is gebaseerd op onderzoek, verricht in het kader van een doctoraalcollege 19de-eeuwse letterkunde aan de K.U. Nijmegen 1992/1993, waaraan deelnamen Carine van Baardewijk, Cathalijne Boland, Bianca Kemperman, Mark van de Laar, Pieter Nabbe, Tineke Plettenberg, Carmen van Schaijk en Roel Tiemissen.

2 In een bespreking van Isaac Esser Jr., Willem Norél, in De Amsterdammer van 5 januari 1890, herdrukt in Lodewijk van Deyssel, De scheldkritieken. [Amsterdam, 1979], p. 95.

3 Cd. Busken Huet, Lidewyde. Ingeleid en van aantekeningen voorzien door Dr. Margaretha H. Schenkeveld, in samenwerking met de werkgroep Lidewyde van de Vrije Universiteit te Amsterdam. (Nijhoffs Nederlandse Klassieken.) Den Haag, 1983. Emants' roman beleefde een herspelde herdruk in 1983, als Salamander, met een kort nawoord van Ton Anbeek. Al eerder was er incidenteel aandacht geschonken aan de roman. Volgens Het Vaderland van 29 februari 1888 hield Frits Smit Kleine op 27 februari een lezing voor Oefening Kweekt Kennis, waarin ook Jong Holland ter sprake kwam. De titel van de voordracht luidde: ‘Stellige wetenschap en stellige kunst - over de critiek op De vier jaargetijden van Karel Terras Jr.’ (Cf. S.W.F. Margadant, Geschiedenis van het letterkundig genootschap Oefening Kweekt Kennis 1834-1934. Den Haag, 1934, p. 139.) Voorts: G. Kalff, Soera Rana (Isaac Esser Jr.) 1845-1920. Haarlem, 1921, p. 13,18.

[p. 4]

aandacht besteed aan het boek. Hij noemde Jong Holland een ‘rekenschaps’-boek, waarin de schrijver zich uitsprak over de samenleving, maar zich bovendien rekenschap gaf van zijn ervaringen met vertegenwoordigers van het ‘Oude Holland’.⁴ Het overwegend positieve oordeel dat Dubois over het boek velde, werd niet gedeeld door de samenstellers van de bundel Literatuur in verandering. Voorbeelden van vernieuwing in het proza tussen 1879 en 1887 ('s-Gravenhage, 1981), T. Anbeek en J.J. Kloek. Zij noemen Jong Holland een overgangsroman tussen idealistisch en realistisch proza, hoofdzakelijk op grond van verteltechnische argumenten en wegens het voorkomen van ‘ouderwets’ deugdzame personages.⁵ Ondanks de bezwaren die met name door Nop Maas hiertegen zijn ingebracht, is dat ook de kwalificatie waarmee Emants’ eerste roman wordt aangeduid in Van Bork en Laans Twee eeuwen literatuurgeschiedenis (Groningen, [1986]).⁶

In hoeverre Jong Holland past in het oeuvre van Emants, zoals dat door Nop Maas is beschreven, of een voorbeeld is van ‘idealistisch naturalisme’ - beide kwalificaties lijken elkaar uit te sluiten - zal in het onderstaande besproken worden.

4 Pierre H. Dubois, Marcellus Emants. Een schrijversleven. Tweede, herziene en uitgebreide druk. 's-Gravenhage, 1980, p. 134-139.

5 T. Anbeek en J.J. Kloek, Literatuur in verandering. Voorbeelden van vernieuwing in het proza tussen 1879 en 1887. 's-Gravenhage, 1981, p. 73-80. Besprekingen van dit boek: Nop Maas, in De Nieuwe Taalgids 65 (1982), p. 165-169, en Maigaretha H. Schenkeveld, in Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 99 (1983), 1, p. 62-67.

6 B. Luger en G. Lodders, ‘Naturalisme’, in: G.J. van Bork en N. Laan (red.), Twee eeuwen literatuurgeschiedenis. Poëticale opvattingen in de Nederlandse literatuur. Groningen, [1986], p. 128.

Korte inhoud van de roman

Jong Holland vertelt het verhaal van opkomst en ondergang van de bankier Henri Scheffer, en van het wedervaren van de jongere generatie die weldra het roer van Scheffer en zijn leeftijdgenoten moet ovememen: de beide dochters van de geldmagnaat, Clara en Frederika; zijn twee neven Frits en Gijsbrecht, over wie hij zich als voogd ontfermd heeft, en hun vrienden: Jan van Straten, Zevenhoven, Reelijn, Laagdijk, Emile van Weerdt en de broers Maasdrecht

Aan het begin van de roman bezoekt Henri Scheffer, bankier in goeden doen, voor het eerst sedert lang het huis van zijn zusters Eveline en Pietekoo, om afscheid te nemen van zijn broer Jan, die op sterven ligt. Desondanks schrikt Henri ervoor terug zijn broer onder ogen te komen, omdat hij denkt dat die hem doorziet en zijn geheimste drijfveren kent. Met zijn deel van het fortuin van de oude Scheffer is Henri gaan speculeren, in tegenstelling tot zijn broer en zusters, die stil zijn gaan leven en met lede ogen hebben aangezien hoe hij met zijn tijd meeging en zijn kapitaal met gewaagde ondernemingen vermeerderde. Maar het is niet om hem terecht te wijzen dat Jan zijn broer in zijn laatste uren wilde spreken, maar om hem de zorg voor zijn beide zonen toe te vertrouwen. Gijsbrecht, de oudste, verblijft op een handelsschool in Leipzig, maar Frits, een gevoelige jongen, die Jan nooit begrepen heeft, is nog thuis. Henri stemt toe in dit verzoek en zodra zijn broer overleden is, neemt hij de twee jongens op in zijn huis.

Daar is hij de deftige man van aanzien, in beslag genomen door zwaarwegende zaken, die zich afzijdig houdt van het familieleven. Dat wordt bestierd door zijn vrouw Elisabeth, bijgestaan door Clara. Frederika, ouder in jaren dan haar zus, is een leeghoofdig nufje, op wie Frits hevig verliefd wordt. Zij lacht om de liefdesgedichten die hij voor haar heeft geschreven en geeft al spoedig de voorkeur aan de jonge baron Emile van Weerdt, zulks zeer tot genoegen van haar vader, die uit alle macht ernaar streeft zijn financiële successen in maatschappelijk opzicht uit te buiten. Haar moeder is fel tegen een verbintenis met de borstzieke, afgeleefde viveur gekant, maar schikt zich naar de wil van haar man. Ze troost zich met de

[p. 5]

gedachte dat Clara misschien zal huwen met de man op wie zij ooit hartstochtelijk - maar wegens haar huwelijk wanhopig - verliefd was, Heykoper, die zojuist uit zijn vrijwillige ballingschap is teruggekeerd en zijn opwachting bij de familie Scheffer heeft gemaakt, waar hij zich ontfermt over Frits.

Henri slaat in het geheel geen acht op de zweverige, diepbedroefde jongen, maar schenkt des te meer aandacht aan Gijsbrecht, in wiens koele, berekenende persoon hij liever een bondgenoot dan een tegenstander ziet. Als blijkt dat hij hem niet als zijn overige huisgenoten naar zijn hand kan zetten, benoemt hij hem tot compagnon in zijn Transatlantische Goudwasscherij en -delverij, een onderneming die hij pas op touw heeft gezet en waarin hij, zonder hun toestemming, het gehele kapitaal van zijn neven heeft gestoken.

Hoewel het hem ogenschijnlijk voor de wind gaat, wordt Henri's toestand na verloop van tijd steeds benarder, als de Transatlantische maar niet wil renderen. De boeken worden vervalst om de beleggers niet weg te jagen, en uit eigen middelen betaalt Scheffer een fors dividend. De toezichthouders, merendeels bezield met een blind vertrouwen in zijn zakelijke transacties, windt hij om zijn vinger. Gijsbrecht, inmiddels opgeklommen tot de post van directeur van een annex van de Transatlantische, de Overzeesche Land- en Mijnontginning, doorziet de frauduleuze praktijken van zijn oom, en beraamt met hem het plan naar Amerika te vluchten voordat de waarheid aan het licht komt en een faillissement, dat hen totaal zou ruïneren, onafwendbaar is geworden. Na de bruiloft van Frederika en Emile van Weerdt brengen zij hun plan ten uitvoer, maar niet zonder eerst een greep te hebben gedaan in de trommels met waardepapieren die bij Scheffer in bewaring waren gegeven. Tijdens die bruiloft wordt Frits, inmiddels student, verliefd op Clara, maar hij verbreekt het daarop volgende engagement weer gauw als blijkt dat zijn verloofde verlangt dat hij voor het huwelijk eerst zijn studie afmaakt en zal promoveren. De goede raad van Heykoper slaat hij in de wind, en hij vertrekt naar Zuid-Afrika, om te ontsnappen aan de kleinheid van Holland.

In de epiloog, drie jaar na de val van het huis Scheffer, blijkt Clara toch nog getrouwd met Heykoper. Samen met Elisabeth wonen zij op bescheiden voet in Frankrijk, waar ook Frederika, al spoedig weduwe, verblijft. Hun is ter ore gekomen dat Henri in Amerika door Gijsbrecht bestolen en in de steek gelaten is. Een telegram brengt het bericht dat Frits, voor wie Clara nog steeds tedere gevoelens koestert, in Transvaal is omgekomen, door een ongeluk. Maar dat laatste houdt Heykoper voor zijn vrouw verborgen.

Titel, voorwoord en motto

De naam waarmee eertijds de jongeren wel werden aangeduid wier letterkundige ambities gestalte kregen in de oprichting van De Gids in 1837, ‘Jong Holland’, blijkt rond 1880 weer volop in gebruik.⁷ Ongrijpbaar als benamingen als ‘Romantiek’ en ‘fin-de-siècle’⁸, lijkt de term toch meestal een gunstige klank te hebben en te slaan op de jonge, aanstormende generatie, die Holland opnieuw tot bloei zal brengen, zoals eens de jongeren van 1830 het Hollands zelfbewustzijn versterkten, in en buiten de letterkunde.

7 Een - misschien wat laat - voorbeeld van de benaming van de Gzds-bent als ‘Jong Holland’, kan worden aangetroffen in een gedicht van Da Costa, ‘Bilderdijk’, voor het eerst afgedrukt in de Muzen-almanak voor 1844. Daarin toomt Da Costa dat het nageslacht ooit jong Holland ter verantwoording zal roepen voor haar miskenning van Bilderdijk. De recensent in de pasopgerichte Tijdspiegel (1 (1844), p. 149) vindt die tirade ongepast: ‘Wij kennen nog geen jong Holland; want een paar dozijn schreeuwers of hyperliberalen, waar men geen acht op slaat, zullen toch zulk een jong Holland niet uitmaken?’

8 Een voorbeeld van de onbestemdheid van het begrip treft men aan in de ‘Vlugmaren’ waarin Flanor (Carel Vosmaer) enkele regels wijdde aan Emants' Jong Holland (in De Nederlandsche Spectator, 21 januari 1882, p. 25-27). Daar heet het, als Flanor de roman alweer lang achter zich heeft gelaten: ‘Tot de Jong-Hollandsche zaken behoort ook de vrouwenbeweging.’

[p. 6]

Emants behoorde zelf tot deze generatie, getuige ook de ondertitel van het tijdschrift waarvan hij redacteur was, De Banier, tijdschrift van ‘het jonge Holland’ (1875-1880). Het gebruik van de aanhalingstekens wijst erop dat het hier een geijkte term betreft, en dergelijke termen plegen een sliert van connotaties, positieve en negatieve, achter zich aan te slepen. Dat er ook werd afgegeven op ‘het Jonge Holland’, blijkt bijvoorbeeld uit een gedicht ‘Aan Jong Holland’ van C.L. Lütkebühl, een van de vaste medewerkers van De Banier, dat in de eerste jaargang werd afgedrukt (pp. 71-72):

Zit daar nog pit en geestkracht in
Het Jonge Holland onzer dagen?
Of is daar enkel stof tot klagen:
‘'t Mist schoonheidszin!’

Is 't waar, dat treurig A en O:
‘Jong Holland is alléén geestdriftig
Bij 't zien en luist'ren naar 't vergiftig,
Circeïsch ‘Fille Angot'’?⁹

Is 't werkelijk die wufte schaar,
Die de eer aan 't ware schoon verschuldigd,
Den maskers schenkt en veilheid huldigt
Op zinlijkheids altaar?

Is 't waar, bruist dan het bloed alleen,
Als gij het goede, ware, schoone,
Door spotlust straffeloos ziet hoonen,
Met kracht door de aders heen?

Ach! dat het leugen heeten kon:
‘Jong Holland is van 't Oud verbasterd!
De waarheid vlood, verguisd, belasterd!
En valsche schijn verwon!’

Maar - waartoe moedeloos geklaagd?
Hoeveel, niet alles ging verloren.
Want de eernaam bleef u toebehooren,
Dien gij sinds Bato draagt!¹⁰

Op allen! wie nog slaapt, ontwaakt!
Toon, wie hun blikken op u vesten,
Dat u nog moed en geestkracht restten,
Die valschheids boeien slaakt.

Niet langer zij de plicht verzaakt!
Alléén zij kunnen mannen heeten,
Die niet der Vaad'ren leus vergeten,
Dat ‘eendracht machtig maakt!’

Deze oproep aan de jongeren om de hand aan de ploeg te slaan, past kennelijk in een breder dispuut over roeping en (gebrek aan) slagvaardigheid van de jonge generatie. Een dispuut dat ook werd gevoerd tussen de leden van ‘Jong Holland’

9 La Fille de Mme. Angot is een ‘opéra-comique’ in drie bedrijven uit 1872, met tekst van Clairville en Siraudin en Koning en muziek van Charles Lecocq. Daarin wordt voortgeborduurd op een geruchtmakend stuk uit de Directoire-tijd, Madame Angot ou la Poissarde parvenue (1797) van Maillot, waarin de hoofdpersoon veelvuldig platte straattaal uitslaat. In La Fille de Mme. Angot wordt haar dochter Clairette ten tonele gevoerd, die het zowel met een kapper als met een straatzanger aanlegt, welke laatste schaamteloos het hof wordt gemaakt door de beruchte actrice Mlle. Lange. (Cf. Jan ten Brink, Litterarische schetsen en kritieken vii. Leiden, 1884, p. 139-143.)
‘Circeïsch’: met de verlokkingen van de boze Circe uit de Odyssee.

10 Bato was de ‘eerste patriot’, ‘vader der Batavieren en balling voor de vrijheid’, zoals hij wordt aangeduid in een toneelstuk Bato van Simon Rivier uit 1786. Maar het bekendst is hij geworden door Hoofts treurspel Baeto oft oorsprong der Hollanderen (1626).

[p. 7]

zelf, zoals wel blijkt uit een andere bijdrage aan de eerste jaargang van De Banier: het opstel ‘Multatuli-vergoding’ door J.W.T Cohen Stuart. Daarin wordt gewaarschuwd voor blind vertrouwen op de ‘bevelhebber’ van het Jonge Holland, Multatuli.¹¹ Met zijn roman Jong Holland heeft Emants een bijdrage geleverd aan dit dispuut. Zijn cahiers met aantekeningen, waaruit hij putte voor zijn romans en novellen, maken duidelijk dat de schrijver aan de titel een misprijzende betekenis hechtte. De kwalificatie ‘Jong Holland’ wordt daar toegekend aan de liederlijke levenswandel van de Haagse ‘jeunesse dorée’, met name van zijn neef Gerard van den Tol.¹²

De context waarin Emants zijn ‘Jong Holland’ plaatst, wordt reeds aangegeven door het motto van de roman, een citaat van Lazar B. Hellenbach: ‘Eine Gesellschaft hat genau die Zustände, die sie verdient.’ Lazar B. Hellenbach (1828-1887) was een Oostenrijks filosoof, wiens driedelig werk Die Vorurtheile der Menschheit (1879-1880), Emants in die jaren met belangstelling las.¹³ Met dat boek beoogde de filosoof de mensheid te bevrijden van de geestdodende leugens en vooroordelen waarmee zij zich altijd had bedrogen en leed over zich had afgeroepen. Fraaie illusies over de gang van zaken in de wereld, werden door deze schopenhauriaan vervangen door een nuchter determinisme.¹⁴ Hellenbach besprak in zijn boek een vijfdelige studie van Paul von Lilienfeld, Gedanken über die Socialwissenschaft der Zukunft, waarvan toen alleen nog de eerste twee delen verschenen waren (Mitau 1873, 1875).¹⁵ ‘Lilienfeld bezeichnet den ökonomischen Process als die Physiologie des socialen Organismus’, aldus Hellenbach.¹⁶ Lilienfeld, volgeling van Häckel, beschouwt de maatschappij als een levend organisme, samengesteld uit cellen, die de mensen moeten voorstellen.¹⁷ Meer dan eens valt in dat boek het woord ‘Zellenorganismus’, een term die ook Gijsbrecht in Jong Holland in de mond neemt. Het motto geeft aan dat de opeenvolgende ontwikkelingen van de maatschappij causaal met elkaar verbonden zijn. Het ‘Jonge Holland’ in deze roman, dat redeneert in de trant van de hier genoemde denkers, zal derhalve wel weinig op hebben met hooggespannen idealen over de ‘maakbaarheid’ van de samenleving.

In het ‘Voorwoord’ dat Emants aan zijn roman liet voorafgaan wil hij bij voorbaat de indruk wegnemen dat de schrijver met zijn boek een toespeling had willen maken op ‘een bekende Haagsche catastrophe’, die nog voordat de roman af was, werd gevolgd door ‘een Rotterdamsche catastrophe’. Die laatste had merkwaardigerwijs nog meer overeenkomsten vertoond met de gang van zaken in zijn roman dan de eerste. Lange tijd had hij er daarom maar langzaam aan doorgewerkt, tot hij had besloten dat de uitgave niet langer vertraagd mocht worden. Men zou hem maar op zijn woord moeten geloven als hij verklaarde dat zijn boek losstond van de Rotterdamse affaire; bovendien kon zich nog een derde affaire voordoen. Emants vervolgt met een programmatische uitspraak:

Hiertegenover staat, dat indien ik ook al eens een neus van Herinnering op een gezicht van Verbeelding moest plaatsen, ik niet met Hildebrand getuigen kan, dat het mijn streven was ‘de uitdrukking des gelaats zoo weinig bepaald (te maken) dat een zelfde tronie dikwijls op wel vijftig onderscheiden menschen gelijkt.’ Onder het werken stonden mij wel degelijk - althans wat de hoofdpersonen van

11 De Banier 1 (1875), p. 307-328. Het begin van het opstel luidt: ‘Het jongere Holland is tegenwoordig druk in de weer; van alle kanten stromen de strijders te zamen, met de leus: Waarheid! op de lippen, en een prachtig vaandel hoog in de lucht. Jeugd, kracht, moed, frischheid waait u uit hun gelederen tegemoet... en allerwegen is het duidelijk zichtbaar, dat ze pal zullen staan voor hun beginselen in den kamp die hen wacht.’

12 Marcellus Emants, Aantekeningen. Uitgegeven, ingeleid en toegelicht door Nop Maas, met medewerking van Pierre H. Dubois. (= Achter het boek xx, 1-3.) Den Haag, 1985, p. 21, 28, 33.

13 Cf. Pierre H. Dubois, Marcellus Emants: brieven aan Frits Smit Kleine. [2de druk.] Amsterdam, 1982, p. 39.

14 Het citaat staat in deel i, p. 181, van Die Vorurtheile der Menschheit, 3. Auflage. Leipzig, 1893.
Een passage die in het verlengde ligt van het motto luidt: ‘unsere socialen Zustände [sind] die Folgen und auch Ursachen einer unausgesetzten Entwickelung [...], welche letztere in ihrem natürlichen Verlaufe weder aufgehalten noch in ihren wesentlichen Entwickelungsgliedem übersprungen werden kann; Alles was wir thun können, besteht darin, die Hindemisse der Entwickelung zu beseitigen, und die schmerzhaften Wehen des Entwickelungs-Processes zu lindem.’ (O.c. i, p. 56.)

15 Deel I handelt over Die menschliche Gesellschaft als realer Organismus (Mitau, 1873), deel II over Die socialen Gesetze (Mitau, 1875).

16 Hellenbach, Die Vorurtheile II, p. 26.

17 P. von Lilienfeld, Gedanken über die Socialwissenschaft der Zukunft n, Vorwort, p. VIH: ‘Wir fassen [...] die Glieder der menschlichen Gesellschaft nicht als selbstständige Individuen einer Species, sondem als Zeilen eines Gesammtorganismus auf.’ Daarbij is het hem te doen om ‘die Ergründung der geschichtlichen Entwicklung der Menschheit in ihrer nothwendigen Gesetzmassigkeit.’ (l.c., p. ix.) Deze opvattingen komen dicht in de buurt van het motto.

[p. 8]

het verhaal betreft - bepaalde individualiteiten voor oogen, en steeds streefde ik er naar het karakteristieke in ieder zoo sterk mogelijk te doen gevoelen. Den lezer echter verzoek ik zich met de geleverde afbeeldingen te willen vergenoegen. Het zoeken naar de modellen zou een nutteloos en bovendien een zwaar werk zijn, daar de meesten reeds lang geleden ten grave zijn gedaald en de overigen door de geheel veranderde omstandigheden - naar ik hoop - onherkenbaar geworden zijn.

Met de verwijzing naar het motto van een ‘Anonymus in libro non edito’ voorin Beets' Camera Obscura¹⁸ geeft Emants te kennen dat hij een anderssoortig realisme nastreefde dan dat, voortgekomen uit ‘kopieerlust des dagelijkschen levens’. Het genre-realisme van Beets had typen aan het leven ontleend, Emants observeerde individuen, en gaf die zo realistisch mogelijk weer - al ontbrak een bijdrage van de verbeelding niet.

Degene die de ‘Rotterdamsche catastrophe’ veroorzaakt had, was Lodewijk Pincoffs (1827-1911).¹⁹ Van eenvoudige, joodse afkomst, wist hij in korte tijd geld en macht te vergaren en zich jarenlang staande te houden als een van de invloedrijkste havenbaronnen van de Maasstad. Samen met Kerdijk stond hij aan het hoofd van de Africaansche Handelsvereeniging, een onderneming die allengs minder vruchten begon af te werpen. Niettemin bleef Pincoffs de aandeelhouders hoge dividenden uitkeren, in de hoop het tij nog te kunnen keren. Toen in mei 1879 de toestand onhoudbaar was geworden, gaf Pincoffs opening van zaken en vluchtte met vrouw en kinderen naar Amerika. Velen waren geruïneerd, de verontwaardiging over de fraude was algemeen. Schotschriften, karikaturen en spotliedjes moesten uiting geven aan de woede over het gekwetste vertrouwen in een man die niettemin veel goeds voor Rotterdam had bereikt, als industrieel, en als lid van de Provinciale Staten en de Eerste Kamer.

De affaire bracht nogal wat beroering teweeg, ook onder schrijvers. In een prozaschets met oudejaarsavondoverwegingen van dat jaar, laat Jan ten Brink een van zijn personages uitroepen dat de brandkast het nuttigst meubel van de negentiende eeuw is, omdat het de burger in staat stelt zelf zijn waardepapieren te bewaren. Alleen dan immers is hij ervan verzekerd dat niemand zich met de in bewaring gegeven schatten uit de voeten maakt.²⁰ En in een neerslachtige bui schreef de Arnhemse tekenaar Alexander Ver Huell naar aanleiding van het schandaal in zijn dagboek dat het maatschappelijk verval in Nederland zover was voortgeschreden dat een spoedig vertrek naar Zuid-Afrika geboden was.²¹ De combinatie bankroet, maatschappelijk verval en Zuid-Afrika is een van de ‘leidmotieven’ in Emants' roman.

De gedachte dat deze man, die in 1879 uitgebreid in het nieuws was geweest, model had gestaan voor Henri Scheffer uit Jong Holland, moest als vanzelf post vatten bij de lezers van de roman. Overeenkomsten tussen de echte en fictionele fraudeur waren er genoeg; bovendien deelden zij de typische problemen van de parvenu, die bij Pincoffs extra zwaar wogen omdat hij jood was. Zo is hem lange tijd de toegang tot de sociëteit geweigerd, ondanks zijn vooraanstaande positie. Maar het staat wel vast dat frauduleuze faillissementen in de jaren zeventig van de negentiende eeuw aan de orde van de dag waren: het schandaal van Pincoffs was

18 Cf. W. van den Berg, ‘De neus van de herinnering’, in De Negentiende Eeuw 14 (1990), 4 (december), p. 225-248. Nop Maas heeft de betekenis van deze passage uit het ‘Voorwoord’ al uitgelegd in Marcellus Emants, Aantekeningen, p. 5.

19 Zie over hem: Biografisch Woordenboek van Nederland I, p. 452-454 (door W.F. Lichtenauer); Frans Netscher, ‘L. Pincoffs’, in De Hollandsche Revue 16 (1911), 10, p. 622-627; P.J. Bouman, ‘Lodewijk Pincoffs. Een hoofdstuk uit de geschiedenis van Rotterdam’, in Vragen des tijds (1927), II, p. 1-18; Bram Oosterwijk, Vlucht na victorie. Lodewijk Pincoffs (1827-1911). [Rotterdam, 1979.]

20 Jan ten Brink, ‘Besluit’, in Litterarische schetsen en kritieken XII. Leiden, 1884, p. 209.

21 Cf. Jan Bervoets, Alexander Ver Huell (1822-1897): een levensbeschrijving. [Zutphen, 1992], p. 199. Het betreffende deel van het dagboek is niet uitgegeven.

[p. 9]

wel eclatant, maar zeker niet uniek. In het satirische blad Uilenspiegel wordt in de aflevering van 29 november 1873 een bericht uit de Maasbode overgenomen, een katholieke krant uit Rotterdam, dat er in de voorafgaande weken faillissementen hadden plaatsgevonden in Rotterdam, Leiden, Den Haag, Utrecht en Amsterdam, waarvan er enkele het gevolg waren geweest van ‘grove oneerlijkheid, [...] die tal van familiën in armoede hebben gedompeld’. Uilenspiegel hekelt de valse verontwaardiging van de Maasbode, die het een schande noemt dat zoveel snoodheid niet gewroken wordt, maar de meest geruchtmakende affaire uit die tijd, het bankroet van W. Melchers uit Schiedam, verzwijgt, omdat deze industrieel tot de ultramontaanse partij behoorde.²² Dit korte bericht geeft wel aan dat Emants niet om stof verlegen hoefde te zitten, en dat men hem op zijn woord mag geloven als hij in zijn voorwoord beweert dat de actualiteit hem voortdurend op de hielen zat.²³

De ‘Haagsche catastrophe’, waarvan de hoofdpersonen zich hadden schuldig gemaakt aan diefstal van waardepapieren uit effectentrommels, die zij hadden vervangen door oude kranten²⁴, moet worden geïdentificeerd als het faillissement van het Haagse bankiershuis Overklift & Co., op 6 november 1873. De verontwaardiging over de zwendel en de vlucht van de beide bankiers, de jonkheren De Gijselaar, was groot; tallozen, onder wie de koning en velen uit de Haagse ‘beau monde’, waren ernstig gedupeerd. Het schandaalblad Asmodee berichtte in de afleveringen van 13, 20 en 27 november 1873 over de affaire. De notaris van het bankiershuis, J.G. Jäger, zag zich door verdachtmakingen in de pers gedwongen zijn praktijk te staken en probeerde zijn optreden te rechtvaardigen in een brochure, die nauwkeurige inlichtingen verschaft over de toedracht van de gebeurtenissen.²⁵

Overigens bevat de roman nog een voorval dat wel werd ‘herkend’ als ontleend aan de actualiteit: A.G. van Hamel (in zijn recensie in Los en Vast (1882), p. 57-58) herkende in het telegram uit Transvaal waarin Frits' dood wordt meegedeeld, ‘een bekende depesche, die het pijn doet met zoo groote letters aan het slot van het boek te zien afgedrukt, en die de schrijver - in een klein land is een auteur nu eenmaal tot meer kieschheid verplicht dan in een groot - liever niet uit een aandoenlijk dossier had moeten te voorschijn halen.’ Op welke ‘depêche’ Van Hamel doelt, hebben we niet kunnen achterhalen.

22 Uilenspiegel 4 (1873/1874), 37 (29 november 1873), p. 147. Van dit schandaal, dat zich rond het midden van november 1873 moet hebben afgespeeld, valt overigens ook in de N.R.C. niets terug te vinden. Dezelfde krant bericht op 12 november 1874 wel nog over de afwikkeling van het faillissement: ‘Velen, zoowel aanzienlijken als minderen, die grootere of kleinere kapitalen bij bedoelde firma hadden gedeponeerd, troffen door deze onverwachte gebeurtenis gevoelige financieele slagen, waarvan later en ook nu nog de gevolgen zijn waar te nemen.’

23 Het Algemeen Handelsblad van vrijdag 7 november 1873 neemt in de rubriek ‘Buitenland’ een bericht op, getiteld ‘Speculanten’, ontleend aan de Times, waarin wordt gewaarschuwd tegen het streven van spaarders een zo hoog mogelijke rente te verwerven en daarbij grote risico's voor lief te nemen. ‘De grote ontwikkeling der nijverheid en het zeer aangegroeide kapitaal, dat voortdurend omgezet moet worden, hebben er veel toe bijgedragen om nieuwe vormen van geldbelegging populair te maken. Het oude gezegde: “hooge rente beteekent slechten waarborg”, vindt ver van algemeen geloof.’ Dat is juist de gedachte die Scheffer in Jong Holland een argwanende belegger voorhoudt, maar dan om hem tot speculatie aan te zetten: ‘Men verliest in ons land te veel uit het oog dat hooge winst en groote risico onafscheidelijk verbonden zijn.’ (I, 101)
Er is ook nog een schandaal uit 1874 bekend, naar aanleiding van een miljoenenerfenis die uiteindelijk werd verdeeld tussen de drie notarissen die de gefortuneerde mevrouw Roelofs-Lammers hadden ‘geholpen’ met het opmaken van haar testament. Ook deze affaire heeft vele pennen in beweging gebracht, waaronder ook letterkundige. Zo schreef J.A. de Bergh, protégé van Smit Kleine en betrokken bij Quatuor en De Banier, een toneelspel in drie bedrijven over de affaire, getiteld De miljoenen erfenis of het driemanschap (Rotterdam, 1876).
Paul Catz voegde aan zijn vertaling De dans om het gouden kalf: speculatie-, beurs- en crisisdrama's (Amsterdam, 1932), van Hubert A. Meredith, een bijlage toe betreffende de geschiedenis van het speculatieve leven in Nederland (p. 222-245).

24 Deze aanvullende informatie komt van T.C. van der Kulk, in zijn recensie van Jong Holland in De Tijdspiegel (1882), I, p. 326.

25 J.G. Jager, Mijn verblijf te 's Gravenhage op 5 en 6 November 1873, tijdens de faillietverklaring van het bankiershuis Overklift & Co. Amsterdam, 1873.

De personages

De personages in Jong Holland zijn regelmatig in klein of groot gezelschap met elkaar in gesprek gewikkeld: aan tafel, of bij een drankje, en juist bij die gelegenheden laten zij zich kennen. De gesprekken zijn levendig en de tafelkout lijkt soms zo van de realiteit afgeschreven, zoals een anekdote over een engagement dat was afgebroken ‘omdat zij tegen het voorkind van hem - een meisje - gezegd had: (de Ordt beklemtoonde elke lettergreep) “wat zou het aar-dig we-zen, in-dien je een jon-gen-tje waart.”’ (1,122) Scheffer geniet van een sprankelende conversatie waarin de hoofdrol voor hem is weggelegd, maar ziet zijn pogingen anderen in het gesprek te betrekken soms pijnlijk mislukken. Nu eens brengt een passerende schotel zijn weloverwogen vraag in het ongerede, dan weer stokt het gesprek door de linksheid of lichtgeraaktheid van zijn gasten. Dat levert schetsen op die niet van humor ontbloot zijn:

[p. 10]

Ondertusschen had Scheffer zich geheel naar de lagere helft van de tafel gewend, waar hij de beide vriendinnen van zijn dochter met van Straten, Gijsbrecht en Momstra op streek trachtte te helpen. Ten koste van een onnoemelijk aantal vragen, waarop hem aanvankelijk niets dan een lief lachend ‘ja’ of ‘neen’ geantwoord werd, slaagde hij er werkelijk in, door het gesprek op Zwitserland te brengen, de beide meisjes tot een opsomming te nopen van de plaatsen, welke zij in dit land bezocht hadden. Beurt om beurt vingen zij aan met de vragende woorden: ‘Kent u...?’ en bereidwillig antwoordde Momstra steeds: ‘Neen, want ik ben nooit verder dan Baden-Baden geweest.’ (II, 48-49)

Ook de lunch na de begrafenis van broer Jan wordt met ingehouden humor beschreven: de stroeve conversatie tussen de rouwenden, van wie velen de dode nauwelijks gekend hebben, wordt door de wijn allengs losser en uiteindelijk bijna uitgelaten. Het lijkt of in zulke passages de observatie van het leven een geamuseerde afstandelijkheid bij de schrijver heeft opgeroepen. Iets dergelijks kan ook worden opgemerkt in Emants' Goudakker's illusiën uit 1885.

Het ‘Jonge Holland’ laat zich vooral kennen tijdens het avondje bij de Maasdrechts, waar Reelijn, Zevenhoven, Laagdijk, Antoine en Victor Maasdrecht, Emile van Weerdt, Gijsbrecht en Frits zich amuseren met kaarten en drinken (I,148-182), en het verjaardagsfeestje van Zevenhoven, dat eindigt in een bordeel (II, 83-93). Bij de tweede gelegenheid is ook Van Straten aanwezig. Reelijn vindt alle genietingen zouteloos; niets kan hem meer prikkelen. Laagdijk onderscheidt zich vooral door zijn fatterigheid en Zevenhoven is de ploert van het gezelschap, lomp en grof, hij drinkt als een tempelier en is alleen bezield door het voornemen ‘de geschiedenis van het ontuchtige in de poëzie’ te schrijven, Het reukwerk van Venus. Maar hij heeft, net als Gijsbrecht, een eigen, cynische levensbeschouwing, waarvan hij een staaltje geeft als vader Maasdrecht, gastheer van het jeugdige whistgezelschap en vertegenwoordiger van het Oude Holland, de jongelui nietsvermoedend in de loop van de avond een bezoekje komt brengen. Als de oude heer geschokt reageert op het schunnige boekje dat Zevenhoven hem onder de neus houdt, wimpelt deze de bedenkingen van zijn gastheer als huichelarij van de hand:

Wij schamen ons voor een afstamming van apen, schermen met groote woorden, dwepen met edele gevoelens, en toch beheerscht de kilste zelfzucht onze daden, toch ligt er lafheid op den bodem onzer zielen, en bestaat er geen dier dat zoo zelfbewust het vuile zoekt als wij. (I, 164)

Een andere uitspraak van Zevenhoven mist zijn uitwerking op Frits niet: ‘Uit vuil spruit alles voort, [...] door vuil wordt het in stand gehouden, en tot vuil moet het wederkeeren’ (I, 181; II, 94). Frits wordt heen en weer getrokken tussen dit soort cynisme, onder woorden gebracht door Gijsbrecht, Zevenhoven en de vaderlandminachtende Van Straten, en Heykoper, die de jongen probeert aan te moedigen tot zelfstandigheid en daadkracht. Maar naarmate in Frits de overtuiging groeit dat hij zich moet losmaken uit de kring waarin hij is opgegroeid, neemt zijn behoefte aan leiding toe.²⁶ Zijn pleegmoeder Elisabeth had al opgemerkt dat Frits' overgevoeligheid door het gemis van vaderlijke leiding en het vermijden van de omgang met vrienden nog zou worden aangescherpt (I,125). Door zijn verblijf aan de Leidse

26 ‘[...] ofschoon in zelfbeschouwingen verloren, wist hij zelf niet waarheen den koers te wenden, en wachtte hij van een ander de kracht, die hem voort zou stuwen in nieuwe banen.’ (II, 107)

[p. 11]

universiteit wordt Frits cynischer (hierin heeft men wel een overeenkomst gezien met Emants' ervaringen aan de universiteit).²⁷ Ook hij is er nu van overtuigd dat Nederland te bekrompen is voor iemand die wat wil bereiken; een opvatting waarin hij zich gestijfd voelt door Multatuli.²⁸ Tegelijk meent hij zijn roeping gevonden te hebben in het kunstenaarschap, waarvan hij zich een onmaatschappelijke, romantische voorstelling maakt. Heykoper verontschuldigt zijn wankelmoedigheid aan het eind van de roman tegenover Elisabeth en Clara met een belangrijke bespiegeling over het treurige lot van de jeugd in een samenleving die in verval is:

‘Bedenk dat er in het leven der volkeren zoowel als in het leven der individuen morgens en avonden zijn. [...] Hun, die den ochtendstond beleven, ontbreekt het in den regel noch aan moed om te streven, noch aan een doel dat hen toelacht. Met frissche krachten tijgen zij aan het werk, in de heerlijkheid van hun taak hebben zij een onbepaald geloof en de lange dag, dien zij voor zich zien, schenkt hun het vaste vertrouwen dat zij een eindpaal kunnen bereiken alvorens de duisternis invalt. Zij daarentegen, die in den avond het levenslicht aanschouwen, voelen zich reeds moede voordat zij nog een hand hebben uitgestrekt, en vragen zich af - inderdaad met eenig recht - of het nog wel der moeite waardig is tegen den komenden nacht een groot werk te ondernemen.
Bij voorkeur wenden zij den blik terug naar den dag, die voorbij gesneld is, zien dat het grootsche doel, in den ochtend gesteld, niet werd bereikt en twijfelen aan den dag van morgen. Dan komt voor handelen praten in plaats, voor bezielende taal afbrekende critiek. Waar geestkracht is ontbreekt vaak een doel, waar een doel kon zijn de kracht om te streven. De mensch groeit met zijn doel, zeide Schiller; hij had er bij kunnen voegen: het doel kan ook den mensch verkleinen. Is het afwezig, en leven er toch nog krachten in hem, die naar een uitweg zoeken, dan dwingt de ijdelheid ze haar te dienen. Hier had een verstandige vaderlijke leiding veel goed kunnen doen, maar hij, die den vader vervangen moest, stond zelf reeds in dienst van zijn ijdelheid en had van waren levensernst slechts een bedriegelijk schijnsel nog over.
Zullen wij het nu iemand nog na zijn dood verwijten dat hij een kind van den avondstond was?’ (II, 279-280)

Hoewel Heykoper Frits met dit betoog wil vrijpleiten, bestrijdt hij, alweer in een salonconversatie, krachtig het cynisme van Gijsbrecht, die toch evenzeer een kind van de avond mag heten en daar op welsprekende wijze blijk van geeft (I, 226-230; II, 59). Hun aanvaring wordt veroorzaakt door een principieel verschillende levensopvatting: die van Gijsbrecht is materialistisch, nuchter, gevoelloos, maar niet door ervaring ingegeven; die van Heykoper is idealistisch en moralistisch en getoetst aan de praktijk. Heykoper vindt de jonge Scheffer een parasiet en een poseur en verwerft door dat oordeel de instemming van de vertelinstantie, die Gijsbrecht rekent tot ‘de moderne parasieten, die op den saprijken stengel der wetenschap pogen voorttewoekeren’ (I, 226).²⁹ De jonge Scheffer drijft bij die gelegenheid de spot met elk streven, met name met de studie-ijver van zijn broer, de levensvatbaarheid van Holland, het geloof en de liefde. Bij zijn veroordeling van het geloof beroept hij zich op Multatuli, aldus bewijzend ‘dat verachting van geleerdheid gepaard kan gaan met een voorliefde voor geleerde autoriteiten’:

‘Kreeg ik mijn zin, [...] dan werd het werkwoord gelooven, hoe eer hoe beter uit elk woordenboek verbannen. [...] Multatuli zegt ook iets dergelijks; ik weet niet

27 Al eerder laat Frits blijken eigenlijk Gijsbrechts opvattingen te delen, zij het niet openlijk: II, 69, 71.

28 ‘In ons overvol land, onder ons kleingeestig volk is om vooruittekomen op de maatschappelijke ladder één van twee dingen noodzakelijk: protectie of middelmatigheid. Gesteld dat ik door een van beiden uit gebrek aan zwaarte - zooals Multatuli zegt - omhoog duikelde, zou ik dan niet misplaatst, ergo belachelijk zijn? Neen, een maatschappelijke loopbaan verkleint in Nederland.’ (II, 114)

29 Als Gijsbrecht meent met een hatelijkheid ten koste van Frits een goede indruk te hebben gemaakt op Heykoper, wordt dat door de vertelinstantie weersproken met de woorden: ‘Adolf bezat echter te veel menschenkennis om blind te zijn voor de opgekropte wangunst, die achter de voorgewende scherts verborgen was, en niet te vermoeden dat die nuchtere levenswijsheid minder op krachtige oorspronkelijkheid rustte dan op aangekweekte luiheid.’ (I, 227) Als de woordenstrijd wordt hervat, wordt Gijsbrechts inbreng als volgt gekarakteriseerd: ‘Met de onbeschaamdheid den onkundigen eigen, aarzelde hij nooit zijn samenraapsel van opgevangen meeningen tegenover elk op kennis of ondervinding steunend gevoel te plaatsen, zonder zelfs de kracht te kennen van de redeneeringen, die hij bestreed. Het was hem slechts om het laatste woord te doen [...].’ Hij heeft zijn antwoord al klaar, ‘zonder zelfs de moeite te nemen over Adolfs woorden na te denken’ (I, 229).

[p. 12]

precies meer met welke woorden, maar ik ben het geheel met hem eens dat alle krankzinnigheden der menschen uit het gelooven zijn ontstaan. [...]’ (I, 229)

Lijkt Heykoper door zijn discussies met Gijsbrecht de juiste levensopvatting in pacht te hebben, ook hij kan geen onbevlekt blazoen laten zien. In een gesprek met Frits over diens toekomst en kunstenaarschap, vertelt Heykoper zijn eigen levensverhaal, als ‘afschrikwekkend voorbeeld’ voor de jonge Scheffer (II, 218-222). Dan blijkt dat ook hij in zijn jeugd, niet veel anders dan het Jonge Holland nu, ‘door elk beter streven te verbannen en mij zei ven tot een speelbal te maken van omstandigheden en door ledigheid geprikkelde lusten’ diep was gezonken, en zoveel schande over zich had afgeroepen dat enkel een ballingschap in Zuid-Afrika hem nog openstond.

Scheffer had zijn ziel verpand aan de ijdelheid, volgens Heykoper. Hoe het zover gekomen was, wordt in de roman uit de doeken gedaan: eerst het streven zich omhoog te werken en te ontsnappen aan de ‘werkzaamheid onder den nederigen vader in het kleine kantoor, waar zoo menige groote naam zijn ooren getroffen en zijn ziel met wangunst vervuld had’ (II, 22); dan de behoefte zijn nieuwe status van vermogend bankier maatschappelijk te verzilveren door een verheffing in de adelstand. Scheffer overdenkt zijn levensloop bij de onverwachte terugkeer van zijn oude vriend Heykoper; hij herinnert zich niet zonder weemoed de dagen dat hij nog meende door hard werken te bereiken wat hem nu een drogbeeld toescheen.³⁰ De eerzucht, die hem een masker van huichelachtigheid had opgezet, had stap voor stap bezit van hem genomen, en lange tijd had hij zelf geloofd in wat hij wilde schijnen:

Toch had geen redeneering het masker tot stand gebracht, waaronder zijn zucht naar grootheid en zijn andere ondeugden zich verscholen. Onbewust had hij het aangenomen, en langen tijd geloofde hij oprecht dat ook bij hem het aangezicht de spiegel was der ziel, terwijl hij zijne kleine zwakheden met kracht bestreed. Hoe gemakkelijker en hoe glansrijker echter zijn leven werd, des te twijfelachtiger werden de overwinningen van het verstand, des te veelvuldiger de transactie's met gevaarlijke neigingen en onberedeneerde aandriften. (I, 90)

Scheffer wordt hier voorgesteld als het slachtoffer van zijn eigen succes: zijn zelfkritiek verlaat hem als het hem voor de wind gaat. Ijdelheid smoort het besef dat hij uiteindelijk zal mislukken. Als hij voor het eerst na de dood van zijn broer Hout-Zigt, het huis van zijn zusters, bezoekt, realiseert hij zich waarom hij zo beducht was geweest voor Jan:

Hij had het geweten, maar zich zelven niet bekend, dat hij eenmaal het vertrouwen in hem gesteld schandelijk teleurstellen, het vermogen van weezen aan zijn hoede toevertrouwd, in dolzinnige speculatiën te gronde richten en als falsaris tegen over de schim van zijn eerlijken broeder staan zou. Doch, indien toen al uit de borrelende en kokende bron van heerschzucht, hang naar rijkdom, praal en genot, de stem ware opgerezen, die hem de toekomst profeteerde, hij had er immers toch geen geloof aan kunnen slaan! Was hij er niet zelf zoo trotsch op geweest dat eerlijkheid en achtbaarheid onafscheidelijk heeten van den naam

30 ‘Door het venster naar het boschje seringen gericht, dat hem den aanblik van zijn nieuwen, grooten tuin en van zijn nieuw, groot huis onttrok, zagen [zijn oogen] den tijd terug, toen hij nog zooveel kleiner woonde, en geen barones van Weerdt er aan dacht dat hij wel tienduizend gulden jaarlijks aan zijn dochters medegeven kon. - Hoe lang en hoe rusteloos had hij gearbeid, gesteund door de vaste overtuiging: ik zal bereiken, en hoe onverbiddelijk drong zich meer en meer de overtuiging aan hem op, dat hij niet bereikt had, en nimmer bereiken zou, omdat zijn doelwit hem vooruit snelde, als ware het een dier nevelbeelden, die in het gebergte den wandelaar misleiden, en hem zelfs den afgrond verbergen, die voor zijn voeten gaapt. - Was hij al niet te ver gegaan; behoorde een terugkeer niet reeds tot de onmogelijkheden? Een innerlijke drang joeg hem voort, en wat zou het einde zijn van dien dollen wedloop met de fortuin?’ (I, 216)

[p. 13]

Scheffer, en had hij er niet altijd naar gestreefd door zijn geheele voorkomen het bewijs te leveren dat ook hij een echte Scheffer was? (II, 155)

De omgang met Gijsbrecht, die niet gelooft in de schijn van respectabiliteit waarmee de bankier ook zichzelf om de tuin leidt, brengt Scheffer uiteindelijk nog sneller bij het morele bankroet.³¹ Was hij er eerst nog van overtuigd dat hij nooit zijn hand zou uitstrekken naar andermans goed, Gijsbrecht weet in het uur van de nood zijn laatste schroom te overwinnen om een greep te doen in de trommels met aandelen die hij beheert. Zodra Scheffer ziet aankomen dat hij niet langer de schone schijn kan ophouden, vallen zijn laatste morele remmingen weg en komt hij ertoe Caroline van Dijck aan te randen (II, 166-169). De Scheffer die uiteindelijk de wijk neemt samen met Gijsbrecht, is een moreel wrak, weerloos, bang voor zijn eigen schaduw. Behalve van zijn maatschappelijke positie heeft hij afstand moeten doen van alle illusies die hij over zichzelf koesterde. Des te schrijnender is de enige zekerheid die hem nog rest: dat de vrouw die hij alleen maar beschouwd had als werktuig voor zijn plannen, hem niet zal aangeven (II, 272).

31 Dat wordt ook opgemerkt in de besprekingen: A.G. van Hamel in Los en Vast (1882), p. 63; H. Wolfgang van der Meij, Astrea (1882), p. 178.

Auteurscommentaar en opvattingen van romanpersonages

In zijn opstel ‘Turgenjew’, dat hij in 1880, het jaar voor de publikatie van Jong Holland, in het tijdschrift Nederland liet afdrukken, heeft Emants zelf een oplossing gegeven voor de lastige taak uit een roman de opvattingen over leven en kunst van de schrijver af te leiden: ‘Zoo dikwijls Turgenjew in korte sententie's zijn eigen meening inlascht of wij die kunnen afleiden uit de motieven, waardoor hij gegeven karakters tot handelen brengt, de doeleinden, welke hij hen al dan niet bereiken laat, de mate van geluk en leed die hij hun toedeelt, vinden wij bouwstof ter reconstructie der wereldbeschouwing, die uit des wijsgeers waarnemingen opgetrokken, den kunstenaar in zijn arbeid heeft bestuurd en gecritiseerd.’³²

Wie Emants' roman leest zoals Emants zelf de boeken van Turgenjew las, en de levensopvatting van de auteur bijeensprokkelt uit kleine sententiën en motivatie, handelingen en lot van de personages, moet vaststellen dat Emants met de passages die door onderzoekers als Anbeek en Kloek werden uitgelegd als erfstukken van het subjectieve, idealistische proza, juist een bijdrage tot vernieuwing van de roman heeft willen leveren, in de trant van Turgenjew. Tegelijkertijd valt niet te ontkennen dat er in Jong Holland wel degelijk bepaalde opvattingen veroordeeld worden en lijkt de stelling dat Emants in dit boek ‘subjectiviteit’ toeliet verdedigbaar. Maar de door Emants nagestreefde ‘objectiviteit’ staat niet in oppositie met dit soort ‘subjectiviteit’: hij wilde zijn visie op de beschreven werkelijkheid onbevooroordeeld weergeven.³³ Als het erom gaat die eigen visie duidelijk te laten uitkomen, schroomt Emants ook niet het perspectief te doorbreken. Maar zijn interventies verschillen van die in de tendensroman waartegen hij zich verzette: daarin manipuleerde de verteller de romanwerkelijkheid, die ondergeschikt werd gemaakt aan zijn opvattingen.

Juist met de personages in Jong Holland die zijn uitgerust met een ‘moderne psyche’, is de verteller (en in dit geval ook de auteur) het niet zonder meer eens. Als het ‘Jonge Holland’, bij monde van Gijsbrecht en Zevenhoven, fulmineert tegen

32 ‘Iwan Turgenjew. Eene analyse’, in Nederland (1880), I, p. 107-160: p. 146-147.

33 Nop Maas, Marcellus Emants' opvattingen, p. 205-208.

[p. 14]

de holle moraal, de hypocrisie van het voorgeslacht, en blijk geeft van een materialistische levensbeschouwing, is het aannemelijk dat zulks gebeurt met instemming van de auteur. Maar tegelijkertijd laat deze zien dat deze critici niet bij machte zijn met iets nieuws voor den dag te komen, omdat ze zelf zijn voortgekomen uit die verdorven generatie. Het duidelijkst valt dit waar te nemen bij Gijsbrecht. Hij minacht de dubbele moraal van zijn voogd, die hem veroorlooft er een vroegere dienstbode als bijzit op na te houden, maar die hem tevens ingeeft te ijveren voor bevordering van het zedelijk gehalte van de dienstbare stand. Maar het ongeremde cynisme dat hij ervoor in de plaats stelt, waardoor hij ertoe komt aangifte te doen van een klap die hij op straat ontving van een vrouw die hij eerst onteerd en bedrogen had, ontkracht zijn verzet.

Dat er momenten van luciditeit zijn op te merken in deze protagonist van het maatschappelijk verval, maakt zijn geval alleen maar tragischer. Hij schraagt zijn cynisme met inderhaast vergaarde en oppervlakkig beoordeelde uitspraken van moderne denkers, onder wie Multatuli. Het is tekenend voor Emants' tweeslachtige houding tegenover Multatuli dat hij diens Ideën in de mond van een cynicus als Gijsbrecht, en later van Frits, legt.³⁴ Hoewel hij diens scherpe analyse van de maatschappij zal hebben bewonderd, valt daaruit terughoudendheid op te maken en beduchtheid voor de reikwijdte van Multatuli's cynisme. Datzelfde geldt voor andere ‘moderne’ opvattingen die door Gijsbrecht worden uitgesproken: deze nuchtere denkwijze die anders Emants bekoord moet hebben, wordt in de mond van de jeugdige leeglopers geperverteerd tot argumenten voor cynisme en amoraliteit. Het lijkt of Emants zich zo rekenschap wilde geven van de keerzijde van die moderne opvattingen.

34 Zie over Emants' bezwaren tegen Multatuli, Nop Maas, Marcellus Emants' opvattingen, p. 116-117.

De rechte ridder

Een opvallend onderdeel van de roman vormt het toneelspel dat Frits heeft geschreven ter gelegenheid van de bruiloft van Frederika en Emile en dat hij De rechte ridder heeft genoemd. De lange beschrijving van de inhoud van het stuk en van de opvoering ervan (II, 121-140; 182-192) kan niet alleen worden verklaard uit Emants' belangstelling voor het toneel, noch uit het feit dat bij gelegenheid van zijn ondertrouw met Eva Vemiers van der Loeff een soortgelijk stuk was vertoond, De Revolutionairen, door Frits Smit Kleine.³⁵ Het gelegenheidsstuk is voor Frits een proeve van kunst, maar het betekent tevens een afrekening met de ingebeelde verliefdheid op Frederika en het begin van een ingebeelde verliefdheid op Clara. Schone schijn, vergeefse illusies en zelfbedrog bepalen het stuk, maar ook de gebeurtenissen na de opvoering (II, 192-200). Kunst, toneel, wekt illusies op: een motief dat ook in de roman Een nagelaten bekentenis kan worden opgemerkt.

Het stuk was geboren tijdens een neerslachtige bui, toen Frits zich verbeeldde dat zijn ziel door Frederika's afwijzing dodelijk gekwetst was (II, 121). Omdat hij als Hamlet de komedie van het verleden voor de ogen van de schuldigen wilde opvoeren en tevens Frederika duidelijk maken hoe groot en edel de liefde was geweest die zij had verworpen, had hij een stuk geschreven waarin het bruidspaar en hijzelf duidelijk herkenbaar waren. De moordenares van zijn kunstenaarsziel, Frederika, werd ten tonele gevoerd als de wrede Fredegonda, die huwelijkskandi-

35 Schrijversprentenboek 23: Marcellus Emants. Amsterdam, 1984, p. 20. Het betrof, blijkens de aldaar afgedrukte aankondiging, een ‘treurspel in vijf bedrijven met een voorspel door Piet Vluchtig’.

[p. 15]

daten onderwierp aan een tweevoudige test: ze moesten haar een traan ontlokken en een zwaardgevecht met haar leveren. Reinier, een rondtrekkend dichter, weet haar (en zichzelf) met zijn gloedvolle woorden te ontroeren, maar oogst uiteindelijk slechts haar spot. Een passerend ridder, Emilio, weet door een list Fredegonda in een gevecht te verslaan en tranen van spijt te ontlokken. De prinses schikt zich algauw in haar lot als ze verneemt dat haar aanstaande prins van Arabië is. Reinier protesteert tegen het bedrog van Emilio, die zijn verloren gewaande broer blijkt te zijn. Maar deze geeft hem een wijze les: wie een vrouw wil veroveren, heeft niet genoeg aan liefde, maar moet bovenal sluw zijn. Een fee komt Emilio gelijk geven en hem schatten in het vooruitzicht stellen. Verbitterd druipt Reinier af, vastbesloten nooit op zulke condities in te gaan en liever de miskende hartstocht in eenzaamheid te koesteren, als dichter.

Pas bij een repetitie merkt Frits dat de gelijkenis met het bruidspaar wel erg opvallend is en hij besluit nog een proloog te schrijven om de ware aard van de sleuteltekst te versluieren. Daarin wijst hij erop dat dit stuk een moraal inhoudt voor de vrienden en vriendinnen van Frederika en Emile, en niet, zoals bij dit soort gelegenheidsstukken te doen gebruikelijk, ingaat op het verleden van de pasgetrouwden. Maar als deze woorden op het toneel worden uitgesproken, berouwen ze hem eens te meer:

Mocht Frits zich door deze inleidende woorden al bij tijds gewapend hebben tegen het verwijt dat Frederika's portret lang niet gevleid was in zijn schildering, nu hij iedereen het recht gaf in Fredegonda het algemeen type te zien der vrouw werd hij ongalant tegenover alle dames van het gezelschap tegelijk. Kwam men op den inval hier het ‘qui s'excuse s'accuse’ toepasselijk te verklaren, dan had hij zijn zaak eerst recht bedorven. (II, 185)

De proloog die moet dienen om een al te rechtstreekse verbinding met de werkelijkheid af te zwakken; de overweging van het ‘qui s'excuse s'accuse’ daarbij: zij kunnen ook worden aangetroffen voorin de roman Jong Holland zelf. Had Emants een bedoeling met deze gelijkenis tussen roman en toneelstuk-in-de-roman? Wellicht wilde hij zo aangeven dat wie zijn romanvoorwoord niet geloofde, hem daarmee gelijkstelde met Frits. Of houdt het voorbeeld van Frits' proloog de waarschuwing in, mutatis mutandis, dat de lezer in Scheffer, aangenomen dat die niet naar een levend model was geschilderd, niet het algemeen type van de Nederlandse bankier mocht zien? Hetzelfde voorbehoud zou dan ook de jongelui in de roman kunnen gelden, die de lezer niet moest verslijten voor ‘de jeugd’.

Hoe het ook zij, Emants anticipeerde op het geharrewar over zijn eigen proloog, door een samenspraak van Momstra, De Ordt en Van der Woude, commissarissen van de Transatlantische, na afloop van het voorwoord van Frits:

‘Het schijnt dat het stuk meer bepaald aan mijn adres gericht is’ hoort Frits Momstra opmerken.
‘Je hadt wel nooit gedacht op je ouden dag nog eens de held van een comedie te zullen worden’ antwoordt de Ordt met een spotachtig tintje in zijn deftigen toon. ‘Ronduit gezegd is mij die voorrede niet recht helder’ zegt de heer Van der Woude. (II, 185-186)

[p. 16]

De eigenlijke betekenis van het toneelstuk voor het boek moet worden gezocht in de samenklontering van zelfbedrog, illusies, en vals idealisme in dit literaire voortbrengsel van Frits. Zoals Frits zich eerder door zijn dichtkunst had laten opzwepen tot een ingebeelde liefde voor Frederika, zo laat hij zich nu door de schone schijn van zijn eigen toneelstuk verleiden tot een ingebeelde liefde voor Clara. Hij wordt verliefd op haar omdat zij erin slaagt het ideaal dat hem voor ogen zweefde bij het schrijven van zijn stuk, uit te beelden. Zij is voor hem dan tot leven gekomen fantasie, opgewekte bezieling (II, 190,194). Maar de betovering kan geen stand houden, en vervliegt zodra praktische problemen opdoemen. Bovendien heeft hij telkens nieuwe prikkels nodig (II, 195). Frits' onvermogen de wereld onder ogen te komen, wordt uitgebeeld in dit bizarre, drakerige toneelstuk.

Recensies

Wie behoren nu in Emants' roman tot het ‘jonge Holland’? Verschillende critici beraden zich op deze vraag, en zij komen allen tot een ander antwoord.³⁶ A.G. van Hamel neemt Gijsbrecht op zijn woord als deze tegenover Heykoper te kennen geeft geen onderdeel te willen uitmaken van Jong Holland. Gijsbrechts weerzin tegen die benaming wordt allicht gedeeld door de andere leden van de whistclub, zo luidt de redenering van deze recensent: Zevenhoven, Reelijn, en de gebroeders Maasdrecht zullen er evenmin veel voor voelen tot Jong Holland te worden gerekend. De onvermijdelijke slotsom dat het Jonge Holland in de roman dan maar weinig om het lijf heeft - Van Hamel rekruteert Frits, Jan van Straten, Heykoper, ‘op vereerend verzoek van den man zelven’ en Clara - brengt hem tot de veronderstelling dat Emants halverwege het boek van opzet is veranderd. Zou het boek eerst gaan over de jongste generatie, door de Pincoffs-affaire kwam de schrijver op het idee dat zijn roman een ‘zedenschets uit het handelsleven onzer dagen’ moest worden. Daarin kreeg Henri Scheffer, pas in tweede instantie tot hoofdpersoon gebombardeerd, de rol van mentor van het Jonge Holland. Aan Van Hamels rolverdeling ligt klaarblijkelijk een gunstige interpretatie van het begrip ‘Jong Holland’ ten grondslag, die hem doet besluiten die eretitel te onthouden aan het jonge volkje in het boek.

Hendrik Wolfgang van der Meij rangschikt de personages anders. Volgens hem zijn Gijsbrecht en Frits de hoofdpersonen van het Jonge Holland, waartoe ook de leden van de whistclub behoren, inclusief Jan van Straten, die misschien niet hun cynisme deelt, maar wel hun geringe dunk van het vaderland. Eveline en Pietekoo vertegenwoordingen volgens deze criticus het ‘Oude Holland’, terwijl Henri Scheffer met het ene been in de oude tijd, met het andere in de nieuwe tijd staat. Heykoper beschouwt hij als een buitenstaander, die bereid is de rangen van het Jonge Holland te komen versterken, als dat zich ten doel stelt Holland wakker te schudden. Van der Meij aanvaardt dus, anders dan Van Hamel, een negatieve connotatie van ‘Jong Holland’.

Een kwestie die samenhangt met de vraag naar het lidmaatschap van ‘jong Holland’ is die naar het realistische gehalte van het boek. De recensenten die Gijsbrecht en zijns gelijken onwaardig vinden om door te gaan voor ‘jong Holland’, zijn doorgaans ook van mening dat zulke verlopen sujetten niet naar het leven

36 Besprekingen: Elise A. Haighton, ‘Sociale toestanden’, in De Dageraad 4 (1882-1883), IV, p. 62-67; Jan ten Brink, ‘Jong Holland in 1881’, in id., Litterarische schetsen en kritieken xv. Leiden, [1887], p. 154-159; A.G. van Hamel, ‘'Jong Holland'’, in Los en Vast (1882), p. 50-75; H. Wolfgang van der Meij, ‘Jong Holland’, in Astrea (1882), p. 166-190; W. Doorenbos, ‘Jong Holland. Nominaal’, in De Nederlandsche Spectator (1882), 12 (25 maart), p. 99-100; Flanor [= Carel Vosmaer], ‘Vlugmaren’, in De Nederlandsche Spectator (1882), 3 (21 januari), p. 25-27; J.H. Hooijer, ‘Onze nationaliteit’, in De Gids (1882), IV, p. 385-400; T.C. van der Kulk, ‘Sociale toestanden: Jong Holland. Oorspronkelijke roman van Marcellus Emants [...]’, in De Tijdspiegel (1882), i, p. 326-353; Het Vaderland, 21 november 1881; C[arl] E[duard] B[roms], in De Amsterdammer (1882), nr. 252 (23 april), p. 4.

[p. 17]

getekend kunnen zijn. De ‘jeunesse dorée’, zo luidt het oordeel van T.C. van der Kulk in De Tijdspiegel, moge even verdierlijkt zijn als de leden van het whistclubje, toch zijn de omgangsvormen er beter. Van Hamel vindt de jongelui karikaturen en J.H. Hooijer meent dat het met ‘jong Holland’ niet zo erg gesteld is. Maar er wordt ook kritisch geoordeeld over de levensechtheid van andere personages. Een belangrijk kritiekpunt van Van der Kulk - en Hooijer maakt een vergelijkbare opmerking - betreft de oppervlakkige analyse van Scheffers inborst: over wat er omgaat in hoofd en hart van een zwendelende bankier komt de lezer niets te weten. Van Hamel vindt dat er karikaturen in het boek voorkomen, zoals de dominee die het woord voert aan het graf van broer Jan, de Maasdrechts, de tantes, barones van Weerdt, tot Scheffer (met zijn witte das) aan toe. Over het algemeen moet worden opgemerkt dat geprobeerd wordt het boek als ‘moderne roman’ (welke bezwaren men daartegen ook koestert) te beoordelen. Van der Meij heeft zich zelfs verdiept in de uitspraken van Emants in ‘Turgenjew’, die hij in zijn recensie aan Jong Holland tracht te toetsen.

Een derde punt dat in meerdere recensies wordt aangeroerd, is het zedengispende karakter van het boek. Emants heeft met Jong Holland de Nederlandse samenleving een spiegel willen voorhouden, zo meent de Gids-recensent J.H. Hooijer. T.C. van der Kulk besteedt in De Tijdspiegel uitgebreid aandacht aan de maatschappelijke verschijnselen waarvan hij Jong Holland een afspiegeling acht. Dat bankiers, notarissen en handelaars alles in het werk stellen, ook ongewone middelen, om snel rijk te worden, vindt hij niets nieuws; wel de algemene verspreiding van de speculatiedrift onder alle standen: ‘Bijna alles dobbelt tegenwoordig, in het groot of in het klein, al naarmate van de middelen, waarover men beschikt; naar de omstandigheden, waarin men is geplaatst; naar de verleiding, waaraan men is blootgesteld.’ Dientengevolge dreigt de samenleving ontwricht te raken. Vroeger waren er ook wel parvenu's en verarmde adellijke families: ‘De lotsverwisselingen, welke wij in onze dagen zien, dragen echter een ander karakter. De personen, die in de financieele en in de handelswereld luchtsprongen maken, de maatschappelijke koorddansers, zijn zoo talrijk, dat wij niet meer van bijzondere omstandigheden kunnen spreken, van uitzonderingen, maar dat elke objectieve waarnemer zal erkennen, dat wij hier te doen hebben met een algemeen verschijnsel, met het karakter des tijds.’ Achtergrond van de toegenomen ‘speelwoede’ noemt Van der Kulk: ‘Het streven naar grootheid, de zucht naar weelde, het alles overheerschende denkbeeld, dat het leven toeneemt in waarde, naarmate met minder arbeid meer verkregen wordt.’ De mate waarin het maatschappelijk verval dat het gevolg daarvan is, voortschrijdt, is enkel afhankelijk van de gelegenheid die de mens geboden wordt zijn hartstocht bot te vieren. Het duidelijkst valt het daarom in het oog in de financiële wereld. Van der Kulk krijgt uit onverwachte hoek bijval: Elise A. Haighton schrijft in het vrijdenkersblad De Dageraad dat ook zij Emants' boek op de eerste plaats beschouwt als een sociale roman.

Jong-Rusland

Pierre Dubois suggereert in zijn artikel over de schrijversrelatie tussen Emants en Turgenjew dat eerstgenoemde de titel van zijn roman Jong Holland had afgeleid van

[p. 18]

de titel waaronder de Nederlandse vertaling van Nieuw land, vervaardigd naar Duitse en Franse vertalingen onder toezicht van Gerard Keiler, in 1878 in Arnhem was verschenen, Jong-Rusland.³⁷ Juist ook omdat Emants de Russische schrijver zo bewonderde, lijkt het zinvol na te gaan wat Jong-Rusland met Jong Holland gemeen had. De inleiding van Allard Pierson bij Jong-Rusland, waarin wordt ingegaan op het realisme van Turgenjew, leent zich daarnaast goed voor een vergelijking met Emants' opstel in Nederland.

Beginnen we met dat laatste, dan valt op hoezeer Pierson de nadruk legt op de ‘ideale’ uitkomst van Turgenjews realisme. De Rus tekent naar het leven, maar houdt zich verre van de kille ontleding van de Franse naturalisten, die hun romans maakt tot pleidooien voor het determinisme. De kunst lijdt volgens Pierson onder zo'n opvatting van het realisme, daar zij ‘leeft van indrukken, van aandoeningen, van een levendig gewaarworden van de dingen, niet zooals zij misschien zijn, maar zoo als zij zich in elk geval aan het belangstellend gemoed voordoen’. Bij Turgenjew wordt de kunst niet ondergeschikt gemaakt aan een beginsel a priori, zoals bij de naturalisten: de aandoening waarmee hij zijn realisme tot leven wekt, ontstaat uit het verhaal zelf, de schrijver verdwijnt achter zijn geschrift.³⁸ Tegelijkertijd onderscheiden Turgenjews romans en novellen zich door hun somberheid. Maar de schrijver belijdt geen pessimisme, veel minder nog maakt hij zich schuldig aan sarcasme.³⁹ Pierson noemt het ontbreken van duurzaam geluk in zijn werk dan ook eerder een gevolg van de eigenaardigheid van het leven: ‘Zonderlinge wereld, raadselachtige werkelijkheid, waaruit de kunstenaar geen stuk louter vreugd zou kunnen nemen en hopen dat hij langer dan een kwartier belangrijk bleef.’⁴⁰ Maar hij vindt dat er, behalve veel leed, toch ook veel goeds in het leven kan worden opgemerkt:

[...] aan de groote waarheid, die het leven somtijds predikt, moet, meer dan tot hiertoe het geval is geweest, een plaats worden ingeruimd in den roman: veel wordt onherstelbaar vernietigd, maar niet zelden is ook herstel mogelijk. Er worden noodlottige fouten door ons begaan, maar niet elke fout wordt onverbiddelijk gewroken. Er is rechtvaardigheid in de wereld, maar er is ook genade. Naast de Nemesis staat Apollon. Dit mag niet langer worden voorbijgezien of vergeten.⁴¹

Deze luchtige opvatting van Turgenjews pessimisme wordt niet gedeeld door Emants. Hij vindt de Rus wel degelijk een pessimist en hij verdedigt diens standpunt met een apologie van het pessimisme (‘Het pessimisme is geen gevoels- maar een verstandszaak’). Uit een onderzoek van zijn romans leidt Emants deze levensopvatting af, waarin gemakkelijk onderdelen van Emants' eigen ideeën kunnen worden herkend:

Volgens Turgenjew [...] treedt de mensch met schuld beladen het leven binnen. Zijn bestaan is de boetedoening voor deze schuld, en, hoe vruchtbaar in weldaden dat bestaan voor anderen zijn moge, nimmer kan het de schuld volkomen aflossen en doen omslaan in een recht. Leeft de mensch voor zich zelven, dan komt elk oogenblik van genot, dat hij smaakt, ten nadeele van anderen. Vrijheid echter om zijn leven interichten, gelijk hij verkiest, bezit hij niet. Zijn karakter in verband

37 Pierre H. Dubois, ‘Marcellus Emants en Toergenjew. Enkele notities bij een schrijversrelatie’, in Bzzlletin 14,131 (december 1985), p. 24-27. Iwan Turgenjew, Jong-Rusland. Naar de Hoogduitsche en Fransche vertalingen onder toezicht van Gerard Keiler. Met eene inleiding over den schrijver en zijne werken door Prof. Dr. Allard Pierson. Arnhem, P. Gouda Quint. 1878. Recensies o.a. door G.J. Dozy in Euphonia 3 (1878/1879), 12 (22 juni 1878), p. 4-5; De Portefeuille 1 (1879/1880), 8 (24 mei 1879), p. 58-59.

38 ‘Over Iwan Turgenjew’, p. XII.

39 Ibidem, p. VIII.

40 Ibidem, p. XVII.

41 Ibidem, p. XIX.

[p. 19]

met de omstandigheden dwingt hem rechts of links, voor- of achteruit te gaan. Overwegend is het leed in de wereld; bestond er geen zelfbedrog dat ons de kracht er van deed onderschatten, het leven ware een ondragelijke last.⁴²

Ook bij de bespreking van Turgenjews boeken blijkt dat Emants vooral belangstelling had voor die karaktertrekken van diens personages die ook in zijn eigen romanfiguren worden aangetroffen. Zo vertoont Bazaroff uit Vaders en zonen in Emants' weergave een sterke gelijkenis met Frits en Gijsbrecht, net als Rudin en Neshdanow. Daarom kan Emants' weerlegging van het verwijt dat Turgenjews personages zwak zijn, ook van betekenis worden verklaard voor de figuren uit Jong Holland:

Men heeft Turgenjew wel eens verweten, dat zijn helden zwak zijn, omdat zij zich door hunne passie laten medeslepen. Zijn zeer juiste opvatting van hartstocht is in zooverre oorzaak van dit verwijt, als de onmenschkundige critiek bij hem die onmogelijke romanhelden mist, welke, op het oogenblik dat de schrijver zijn verhaal wil besluiten, in het bezit komen van een geheimzinnige macht, waarmede zij het gevoel dat hen beheerschte, plotseling tot zwijgen weten te brengen. Een dergelijke macht bestaat niet⁴³

Voor een vergelijking van de romans van Emants en Turgenjew moet allereerst worden vastgesteld waar Jong-Rusland over gaat: het onvermogen van de revolutionair Neshdanow om op het moment suprème tot handelen over te gaan en de geschiedenis van Rusland een beslissende wending te geven. Neshdanow, afkomstig uit Sint-Petersburg, wordt door de leiding van de revolutionairen als huismeester in het gezin van de aristocraat en industrieel Sfipjagin geplaatst, van waaruit hij pogingen in het werk moet stellen de arbeiders aan te vuren tot opstand. In huize Sfipjagin maakt hij kennis met Marianne, een pleegkind, die de zaak van de revolutie is toegedaan, en op wie hij hartstochtelijk verliefd wordt. Met haar vlucht hij uit het huis van de aristocraat en sluit hij zich aan bij de plaatselijke opstandelingen, die onder aanvoering staan van Sfolomin. Maar naarmate het uur van handelen naderbijkomt, begint Neshdanow steeds meer te twijfelen aan zichzelf en aan de revolutie. Alleen omdat hij Marianne, die in hem gelooft, niet teleur wil stellen, zet hij door, tegen beter weten in. Een eerste poging zich onder de boeren te mengen, loopt uit op een pijnlijke mislukking. Hij voelt zich niet opgewassen tegen de eisen die de tijd aan hem stelt en slaat ten slotte de hand aan zichzelf.

Neshdanows onvermogen zijn rol te spelen in het ontwakende Rusland, kan vergeleken worden met de problemen waarmee Frits uit Jong Holland te kampen heeft, die geen levensbestemming kan vinden in de avondschemering van de Hollandse maatschappij. Beiden zijn kinderen van hun tijd, maar geen van beiden is opgewassen tegen de eisen die de eigentijdse maatschappij hun stelt. Neshdanow noemt zichzelf een Hamlet, er knaagt een ‘geheime worm’ aan zijn hart en hij voelt zich verlamd door een ‘zedelijke afgematheid’ die hij in zijn revolutionaire kameraden herkent.⁴⁴

Niet alleen in thematiek, ook in vertelwijze lijken de romans van Emants en Turgenjew op elkaar. De verteller dringt zijn zienswijze niet op aan de lezer, en nog minder manipuleert hij de romanwerkelijkheid om haar tot uitdrukking te brengen.

42 Marcellus Emants, ‘Iwan Turgenjew. Eene analyse’, in Nederland (1880), I, p. 147-148.

43 Emants, ‘Iwan Turgenjew’, p. 157-158.

44 Jong-Rusland, p. 147, 94, 97, 129.

[p. 20]

Niettemin becommentarieert hij zo nu en dan de gedragingen van zijn personages, of noteert hij observaties betreffende de eigentijdse samenleving.⁴⁵

45 Over Neshdanow: ‘De somberheid [...] is een eigenaardigheid van zulke zwaarmoedige en dwepende karakters [...]’ (Jong-Rusland, p. 34); ‘Marianne behoorde tot die soort van ongelukkige wezens, die men sedert eenigen tijd zeer veel in Rusland ziet. De rechtvaardigheid voldoet hun, zonder hen te verheugen, en de onrechtvaardigheid, waarvoor zij ontzettend gevoelig zijn, kwetst hen tot in het diepst hunner ziel.’ (o.c., p. 111.)

De fraudeur in de literatuur, 1877-1881

Emants' bewering dat zijn boek geen sleutelroman is, wint ook aan geloofwaardigheid als blijkt dat in de jaren rond 1880 zwendel een vaker voorkomend thema in de literatuur is. Zo publiceerde Jan Holland in 1878 ‘Nette’ menschen (Deventer: W. Hulscher GJzn, 1878), A.J.C. Kremer Een ‘net’ mensch, in twee delen (Deventer: H.J. Ter Gunne, 1879)⁴⁶, H.J. Schimmel Verzoend, ook in twee delen (Schiedam: H.A.M. Roelants, 1881), terwijl H. de Veer in afleveringen Woelwater & Co. liet afdrukken in jaargang 1878 van Eigen Haard (nrs. 17 t/m 35).⁴⁷ J. Huf van Buren liet in 1882 bij Henri J. Stemberg te 's-Gravenhage een toneelstuk in vier bedrijven drukken, getiteld De Speculanten, dat al eerder, in 1874 en 1878, was opgevoerd⁴⁸, en van H.G. Roodhuyzen is een stuk getiteld Roofvogels (Deventer: W. Hulscher GJzn, 1882) bekend. Affaires als die van Pincoffs en Overklift & Co. deden zich kennelijk regelmatig voor; zij brachten de gemoederen zodanig in beweging dat zwendel ook in de literatuur terechtkwam.⁴⁹ Maar misschien moet de literaire belangstelling voor fraudeurs en faillissementen ook in verband worden gebracht met het maatschappelijk optreden van de parvenu, kind van het om zich heen grijpende moderne kapitalisme, die soms met frauduleuze praktijken, maar altijd met speculaties (op de beurs, of op de huwelijksmarkt) zijn kapitaal gewonnen had. Zijn pijnlijk zichtbare pogingen een schijn van ‘netheid’ op te houden, zijn nietsontziende streven zich een plaats te verwerven onder de respectabele burgerij, zijn ‘ploertigheid’, worden in de genoemde boeken onder de loep genomen.⁵⁰ Een dergelijke thematiek misstaat geenszins in de ‘idealistische’ roman (en het dito toneel), waarvan de genoemde boeken veelal representanten zijn: verwikkelingen die verband houden met de standenmaatschappij waren daarin altijd al een geliefd onderwerp.

In de kritieken op Jong Holland wordt van de boeken die hierboven zijn opgesomd, alleen Verzoend van Schimmel genoemd, door de recensent in De Amsterdammer, C.E. Broms.⁵¹ Hij noemt dat een roman waaraan Emants een voorbeeld kan nemen omdat er wel een falsaris in ten tonele wordt gevoerd, maar waarin tevens een pessimistische, cynische levensbeschouwing het moet afleggen tegen een positievere instelling. In de besprekingen van Een ‘net’ mensch van A.J.C. Kremer wordt wel vaker de roman van Jan Holland genoemd, wegens de sterke gelijkenis van de titels, terwijl de recensenten van beide boeken de Pincoffs-affaire noemen als bron. In een bespreking van het boek van Kremer wordt bovendien nog verwezen naar het toneelstuk Roofvogels, waarvan wordt opgemerkt dat het net als Een ‘net’mensch vóór het schandaal met de Rotterdamse havenbaron is geschreven.

Om een betere indruk te krijgen van de typische aard van Emants' flessentrekker, en zodoende van Emants' bewerking van deze stof, is nagegaan hoe de zwendelaars in Verzoend en ‘Nette’ menschen werden voorgesteld en welke thematiek aan hun optreden werd verbonden.

46 A.J.C. Kremer (1821-?) was van 1869 tot 1878 hoofdredacteur van de Nieuwe Arnhemsche Courant (niet in ccd). Verder publiceerde hij allerlei letterkundig werk, zoals de roman Banjaert (Arnhem, 1879) en het blijspel Bloemen als bloomers, of de wijze vrouwen van Palmyra: comedie in 3 bedrijven (Utrecht, 1852). Besprekingen van Een ‘net’ mensch: De Banier 6 (1880), i, p. 403-404; De Tijdspiegel (1880), i, p. 358-360; Olim (= H.L. Berckenhoff), ‘Letterkundig overzicht’, in De Nederlandsche Spectator (1880), 14 (3 april), p. 112-113; De Portefeuille 1 (1879/1880), 38 (20 december 1879), p. 300.

47 Cf. Nop Maas, ‘Geïllustreerde familiebladen’, in Voortgang XII (1991), p. 55-73, waar deze roman ook ter sprake wordt gebracht.

48 J. Huf van Buren is een pseudoniem van J.A. Heuff Az. Volgens de titelpagina werd het stuk, dat dan nog De Speculant heet en op onderdelen verschilt van de gedrukte tekst, voor het eerst gespeeld te Amsterdam, op 28 maart 1874, en later nog een keer door Het Nederlandsch Tooneel opgevoerd op 27 juli 1878. Van de (slecht bezochte) première bestaat een recensie in het Algemeen Handelsblad van maandag 30 maart 1874, waaruit blijkt dat het stuk is opgevoerd in Grand Théâtre Van Lier in de Amstelstraat. De fraudeur uit het stuk stopt iemand die hem komt vragen om teruggave van aandelen, een pakket oude kranten in handen, net als Scheffer. De recensent in het Algemeen Handelsblad herkent de truc, waarschijnlijk uit de affaire Overklift & Co.: ‘Gelijk men zich zal herinneren, is dit laatste kunstje hier niet voor het eerst toegepast.’

49 Cf. de opmerking van A.G. van Hamel in zijn bespreking van Jong Holland in Los en Vast (1882), p. 56-57: ‘Financiëele catastrophen van grooter en kleiner omvang zijn tegenwoordig, helaas! te zeer aan de orde van den dag dan dat een hedendaagsch schrijver, die het leven en woelen zijner tijdgenooten wil schetsen, er niet van zelf toe gebracht zoude worden een dergelijk onheil in zijn verhaal op te nemen.’ Daarom twijfelt Van Hamel ook niet aan de waarheid van Emants' verklaring dat zijn roman geen toespeling op bepaalde ‘catastrophen’ is.

50 Cf. bijvoorbeeld ook de schets ‘Een man van gewicht. Een bijdrage tot de kennis van zijn leven’, door Frits Smit Kleine in De Banier 1 (1875), p. 9-27. Voor een beschrijving van de opkomst van de parvenu in Engeland, met zijn maatschappelijke hypocrisie, voorliefde voor de ouderwetse aristocratie en trots als moderne ondernemer, zie Walter E. Houghton, The Victorian Frame of Mind 1830-1870. New Haven/London, [1957], p. 184-195, 394-424.

51 Carl Eduard Broms (1841-1911), hoofd van een handelsfirma te Amsterdam, schreef toneelstukken en Een liederkrans. Poëzie (1884). In 1885 werd hij mederedacteur van het tijdschrift Nederland.

[p. 21]

Verzoend

Met zijn referentie aan H.J. Schimmels roman Verzoend in De Amsterdammer zorgt Broms voor een interessant vergelijkingsobject.⁵² Zelf gaat hij niet verder dan de uitspraak dat het boek van Schimmel hem wegens de ‘positieve’ presentatie van een soortgelijk verhaal beter bevalt. Maar de behandeling van de stof en de wijze waarop in Verzoend wordt gezocht naar een standpunt ten opzichte van de moderne wetenschap kunnen ook een indruk geven van wat er bijzonder (en voor Broms afkeurenswaardig) is aan de roman van Emants.

Allereerst moet worden opgemerkt dat Schimmels roman van 575 bladzijden een ingewikkelde intrige kent, waarbij veel personages betrokken zijn, uit alle lagen van de samenleving. De compositie van het boek kreunt onder de vracht aan verwikkelingen en persoonsbeschrijvingen, waardoor sommige motieven niet uitgewerkt worden en aanzetten blijven. Zo is ook in dit boek de verhouding tussen vaders en zonen een belangrijk verhaalmotief, maar daaraan wordt weinig invulling gegeven. Van een rechtstreeks conflict tussen de generaties is geen sprake; de zoon van de fraudeur bewondert zijn vader zelfs, maar er zijn ook gesprekken die doen denken aan de conversaties tussen Gijsbrecht en de bankier Scheffer.

De fraudeur in Schimmels roman heet Antonie van Aarle. Als jongeman zonder vooruitzichten op een kantoor geplaatst, voelt hij sterk de behoefte zich te verheffen uit de ‘groote naamlooze menigte’ die hem omringt en daartoe ziet hij maar één middel: schatrijk worden. Hij gaat speculeren op de beurs, steelt bij een koersdaling geld van zijn werkgever, waarbij hij ervoor zorgt dat een ander de schuld van de diefstal krijgt. Uiteindelijk wordt hij inderdaad zeer vermogend, al ziet hij zijn pogingen toegelaten te worden in adellijke kringen telkens mislukken. Zijn zoon Gustaaf vereert hem. Samen met zijn vriend Frédéric bestudeert de jongen de moderne theorieën van Darwin, Häckel, Von Hartmann en Wagener, en beiden proberen zij de nieuwe levensinzichten, waaronder de vrije liefde, in praktijk te brengen. Gustaafs geloof in het materialisme begint evenwel te wankelen wanneer Frédéric het ook met zijn zus aanlegt, en hij kennismaakt met de zuivere liefde van Helène Duval, de dochter van de man die eertijds Van Aarles diefstal had moeten boeten en die na een gevangenisstraf aan lager wal was geraakt. Dan komt de ware toedracht van de diefstal alsnog uit en Van Aarle wordt ontmaskerd als een bedrieger. Gustaaf komt de klap te boven met de steun van Helène en als beiden vijf jaar later het graf van hun vaders bezoeken, weten zij zich verzoend met hun verleden.

Wat Verzoend vooral doet lijken op Jong Holland, is de poging van de auteur de malversaties en hun morele nasleep in een weidser perspectief te plaatsen, door beschouwingen over de stand van de maatschappij en de betekenis van moderne theorieën over het leven. Zo kan er in Verzoend een pendant gevonden worden van Heykopers gedachtengang over de cirkelgang van de beschaving, in een gesprek tussen enkele personages over de staatkundige en culturele toestand in Holland. Sylvius, parvenu en salonpoliticus, smaalt op zijn vaderland, dat hij een dwergje noemt op het gebied van staatsbeleid en kunst. De advocaat Van Drachten vindt dat men daarin moet berusten, maar lokt met zijn relativering een serieus protest uit van de gewezen huisleraar Van Orden:

52 Besprekingen van Verzoend: W.D. (= Willem Doorenbos), in De Nederlandsche Spectator (1882), 34 (26 augustus), p. 282-283; Isaac Esser Jr., ‘De jongste roman van den heer Schimmel’, in De Gids 46 (1882), UI, p. 522-539.

[p. 22]

‘Sylvius windt zich op. Hij kan gelijk hebben, maar dan hebben we te leeren berusten. Een volk leeft onder de algemeene wet. Er is lente, zomer, herfst en winter ook voor een volk. Onderstelt, dat we in den herfst zijn. Ook dáarin zijn nog mooie dagen; zelfs tegen den winter heb ik niets; onder sneeuw is 't zacht slapen.’
Van Drachten was minder ernstig dan van Orden wel dacht.
‘Tot onder de sneeuw volgt jou nog het pro en contra, amice!’ zeide van Orden. De luchtige woorden werden op zeer ernstige toon geuit.⁵³

Na afloop van een twistgesprek tussen Sylvius en Van Orden, die het opneemt voor de Hollandse beschaving, zoekt Gustaaf de huisleraar op en bedankt hem voor zijn pleidooi. Wat Van Orden de jongeman dan voorhoudt over de betekenis van de moderne wetenschap, kan gelden als de strekking van het gehele boek: het is nuttig kennis te nemen van de inzichten van de moderne denkers, zolang men niet vergeet dat er een gouden band is geknoopt tussen de zichtbare en de onzichtbare wereld. Daarin ligt ook het geheim van de verzoening tussen goed en kwaad:

Van Orden wilde de anderen volgen, maar werd door Gustaaf even teruggehouden. ‘Ik dank u,’ stamerde deze, terwijl hij hem de hand drukte. ‘U deedt me meer goed dan ge u nu nog voorstellen kunt. O die blaffende oppervlakkigheid en dat alles verminkend scepticisme!’
‘t Zijn de twee sterkst ontbindende krachten onzer maatschappij! Jonkman, ge staat nog op den dorpel van uw tempel! Laat er het geloof niet buiten! [...] Ik weet, dat ge een strijder wilt zijn voor waarheid; dat ge waarheid zoekt langs den weg der natuurwetenschap. Ook die weg is goed, mids gij zoekt met ernst, met geloof. Ik ben overtuigd van het bestaan van een onzienlijk heelal, waar de geest zich omhult met een fijnere materie dan wij kennen en waaruit gedachten en gewaarwordingen overstroomen in ónze sfeer van bestaan. Ik geloof, dat er een gouden band is geknoopt tusschen beide waerelden en dat die gouden band het best wordt gevoeld door den kunstenaar in de ure zijner scheppingen. Ga gij voort de stof te onderzoeken, de krachten te beproeven rondom u en in u; en blijft ge u ook al zelf een raadsel, wordt het Heelal u steeds onbegrijpelijker, behoud of verover u het geloof aan het onzienlijke, ontastbare, onbegrijpelijke! Leer in iedere ondeugd een niet tot gezonden wasdom gekomen deugd zoeken; in ieder gewordene het zijnde en laat het slijk der aarde, zoo 't niet te ontwijken is, uw kleed, maar nooit uw lichaam bespatten!’⁵⁴

Het is opmerkelijk hoe deze metafysische geloofsbelijdenis (want een christelijke betekenis hoeft er niet aan gehecht te worden) rechtstreeks in verband wordt gebracht met een sceptische houding tegenover het vaderland. Maar tegelijkertijd kan deze passage bijdragen tot een beter begrip van de standpunten die in Jong Holland worden ingenomen als het gaat over de vraag of Nederland nog wel serieus meetelt in de wereld en de jonge generatie voldoende uitdaging biedt. In Emants' roman is het voornamelijk Heykoper die zich verzet tegen de scepsis van Gijsbrecht of Jan van Straten, maar hij is tevens degene die een beschouwing afsteekt over de onafwendbare cirkelgang van de beschaving: een opvatting die in Verzoend evenzeer wordt aangevochten. De ‘verzoening’ die Heykoper aan het eind van Jong Holland voorstelt, is dan ook principieel anders dan die, welke door Gustaaf en Helène in de roman van Schimmel bereikt wordt. In het eerste geval gaat het immers

53 Schimmel, Verzoend II, p. 209.

54 Schimmel, Verzoend II, p. 210-211.

[p. 23]

om een opschorting van de veroordeling van de eigentijdse ondeugden in het besef daaraan zelf te lijden, in het tweede geval om het superieure inzicht dat ‘in iedere ondeugd een niet tot gezonden wasdom gekomen deugd’ gezocht moet worden.

Op nog een andere plaats in Verzoend komt een denkbeeld uit Jong Holland voor dat geheel anders moet worden uitgelegd. Als Van Aarle aan de vooravond van de dag die zijn bankroet zou kunnen brengen, in radeloosheid een boek van tafel grist, een ‘ultra-modem’ geschrift, dat als titel voert Lichtstrahlen moderner Naturwissenschaft und geistiger Erkenntniss, dan valt zijn oog op de zin: ‘der Mensch ist nichts als was die ihn umgebenden Dinge aus ihm machen.’⁵⁵ Van Aarle put daaruit troost en kalmte. Het commentaar van de verteller luidt dan: ‘Wijze Helvetius, ge hebt, toen ge die woorden neerschreeft, zeker niet gedacht, dat ge ook liefderijk waart!’ De gelezen zin doet denken aan het motto van Emants' roman, ‘Eine Gesellschaft hat genau die Zustände, die sie verdient’. Emants had met dat motto evenwel geenszins de bedoeling te troosten of de lezer te verzoenen met de gebeurtenissen in zijn boek: veeleer is het de verklaring van de noodzakelijkheid waarmee het ‘jonge Holland’ zich uit de oude generatie moest ontwikkelen als in de roman beschreven wordt.

55 Schimmel, Verzoend I, p. 32. Het gaat om een bloemlezing van materialistische schrijvers, waarvan de volledige titel luidt: Lichtstrahlen moderner Naturwissenschaft und geistiger Erkenntniss, gesammelt aus den Werken von Darwin, Häckel, Virchow ec. Dresden, 1876. Het (uit het Frans vertaalde) citaat is van Claude-Adrien Helvetius (1715-1771), Verlichtings- man en wegbereider van het materialisme.

‘Nette’ menschen

Jan Holland, of zijn uitgever, had minder bedenkingen om zijn roman ‘Nette’ menschen in verband te zien gebracht met de Pincoffs-affaire. Zo prijkte op de omslag van de derde druk een portret van Pincoffs en werd in het voorwoord aan de affaire gerefereerd. Toch kan het boek, dat overigens al in 1877 in afleveringen was verschenen in de Deventer Courant⁵⁶, gezien de datum van verschijning niet naar aanleiding van de val van de havenbaron geschreven zijn. Maar het feit dat in deze satire een fraudeur de hoofdrol speelt, wijst erop dat de schrijver het kennelijk nodig vond beurszwendel als een ondeugd van de eigentijdse maatschappij aan de kaak te stellen, samen met zijn vaste preoccupaties, zoals de moderne theologie⁵⁷, liberalisme en darwinisme.

Een vergelijking tussen ‘Nette’ menschen en Jong Holland is vooral interessant omdat zij opheldering kan verschaffen over het verwijt van doorgeschoten satire dat beide boeken door de kritiek werd gemaakt.⁵⁸ Jan Holland was blijkbaar bekend met de twijfel die de recensenten van zijn boeken beving als zij de juiste bedoeling van zijn satire moesten bepalen, want hij zadelt de hoofdpersoon van ‘Nette’ menschen, Hermanus Soepel, op met een soortgelijk onvermogen de ironie van zijn medemensen te doorgronden. Toch is de achterdocht van de critici goed te begrijpen: de abjecte speculant Soepel, uitgerust met een klein en zelfzuchtig boerenverstand, stort vrijwel ononderbroken zijn kleingeestige beschouwingen over de lezer uit. Alles wat Jan Holland waardevol vindt, laat hij door zijn Droogstoppel-figuur beduimelen. Dat moge dan satire heten, de kritiek wijst het vrijwel eenstemmig als negativisme af. De schrijver heet een pessimist, die de ondeugden die hij wil laken alleen nog in de zwartste kleuren kan schilderen.⁵⁹ Hetzelfde verwijt treft ook Emants: zo verdorven als Gijsbrecht en zijn kornuiten is de Nederlandse jeugd niet, zij vertegenwoordigen niet het ‘jonge Holland’. Met zijn geflatteerde portret van de jongere generatie betoont Emants zich een pessimist, en bovenal: geen realist!

56 Van 20 april 1877 (I) tot 28 december 1877 (XXIH), onder de titel ‘Uit het dagboek van een net mensch’. Jan Holland is een pseudoniem van A.J. Vitringa (1827-1901), rector van een gymnasium te Deventer (1862) en hoogleraar aan het athenaeum aldaar (1864-1890). In 1890 vestigde hij zich als schrijver te Utrecht.

57 Met de moderne theologie, het modernisme, wordt de stroming in de Nederlands Hervormde kerk aangeduid, geïnitieerd door C.W. Opzoomer (1821-1892) en J.H. Schotten (1811-1885), waarin werd geprobeerd Openbaring en moderne wetenschap met elkaar te verzoenen.

58 Kritieken van ‘Nette’ menschen: J. Hoek, ‘Scherpe pijlen uit een goedgevulden koker’, in De Tijdspiegel 35 (1878), II, p. 165-168; G. van Gorkom, ‘“Nette” menschen’, in Los en Vast (1878), II, p. 221-248; Dr. Martinus van Oudijk (= W.J.F. Nuyens), ‘Een Multatuli met wit-glacé handschoenen’, in Onze Wachter (1879), ii, p. 73-90; H.L. Berckenhoff, in De Banier 4 (1878), III, p. 439-441; T.H. De Beer, in Euphonia 3 (1878/1879), 7 (18 mei 1878), p. 3-4; De Gids (1878), II, p. 201-202; J. van Loenen Martinet, in De Gids (1879), I, p. 186-194; D.G.J., ‘Nette Menschen door Jan Holland’, in Minerva 3 (1878), p. 87-88, 99-100.

59 Cf. bijvoorbeeld J.A. Bientjes, ‘Een Nederlandsch satyricus van onze dagen’, in De Banier 4 (1878), I, p. 241-291, i.h.b. p. 281, 290.

[p. 24]

Hermanus Soepel, beursspeculant en zwendelaar in ruste, stelt alles in het werk om zijn familienaam ‘gereleveerd’ te krijgen: door zijn nietsnut van een zoon aan de universiteit te plaatsen en door pogingen zijn dochter Pietje te slijten aan een verlopen jonge baron. Daarbij maakt hij zonder scrupules gebruik van de mogelijkheden die een samenleving die wordt geregeerd door geld en zelfzucht hem biedt. Zijn plannen stranden op zijn zoon, een verveelde doordraaier, die er uiteindelijk met de kas van zijn vaders oplichtersfirma vandoor gaat. De oude Soepel weet de financiële zorgen die de uitkomst zijn van pogingen de adellijke titel in de wacht te slepen, andermaal op kleine spaarders en beleggers af te wentelen en vestigt zich met een mooi fortuin in villa Schuilrust.

De denkrichting waartegen Jan Holland in ‘Nette’ menschen, maar vooral ook in een eerdere roman, Darunnia (1876), het felst van leer trekt, is die van het materialisme, of zich die nu als moderne theologie manifesteert, als darwinisme of in de gedaante van de theorieën van Büchner, Häckel of Vogt. Kortom, de moderne wetenschap die een saprijke stengel biedt aan parasieten als Gijsbrecht. Soepel, hoewel door het speculeren vertrouwd met de moderne handelsgeest, is toch in maatschappelijk opzicht nog onnozel ouderwets: de praktische toepassingen van de materialistische levensbeschouwing wekken aanvankelijk zijn verbazing. Pas als hij begrepen heeft welk nut zij hebben voor een ‘net’ mens, raakt hij erdoor bekoord. Zo omarmt hij, niet zonder aarzelingen, de moderne theologie, en wordt hij gematigd liberaal. Als gewezen steunpilaar van de Amsterdamse beurs is hij een echte Droogstoppel, die de wereld met een zelfde droge nuchterheid en gemis aan gevoel tegemoettreedt als Multatuli's personage.⁶⁰ Zelfs diens bedenkingen tegen de romanschrijverij deelt hij. Als hij zijn indrukken op een gegeven moment moet weergeven en nog niet mag vertellen hoe de zaak zich verder zou ontwikkelen, schrijft hij:

Zoo dacht ik toen, en ik schrijf het nu net zoo op, alsof ik niet wist, waarop de geheele geschiedenis zal uitdraaien. Dat doen de romanschrijvers immers altijd. Al heeft zoo'n kerel bij zich zelven onherroepelijk vastgesteld, dat mijnheer A juffrouw X aan 't slot van 't boek zal krijgen, houdt hij zich toch eenige honderden bladzijden precies, alsof hij er niets van wist en alsof het geheel tegen zijne verwachting toevallig zoo gekomen ware. Wie de lezers om den tuin wil leiden, moet zelf meedwalen.⁶¹

Maar deze tegenzin tegen het schrijversvak, dat hij zijns ondanks beoefent in deze dagboekbladen, vervliegt bij de hoop ooit lid van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te worden en dan met een levensbericht herdacht te worden.⁶² Een neef die Soepel herhaaldelijk ongezouten de waarheid zegt, maar voor wie de rentenier toch een zeker respect koestert, fungeert als een soort Sjaalman in goeden doen. Hij is het ook die een pedant studentje in de theologie schoffeert: ‘gij, overmoedig uilskuiken, weet van toeten noch blazen, en gij zijt verzopen, voordat gij water hebt gezien!’⁶³ Bij de jonge generatie, en dan vooral bij het verlopen studentenvolkje, staat Multatuli overigens hoog aangeschreven: bij de kostbare inrichting van zijn ‘kast’ rekent zoon Janus ook een boekenhangertje met al de werken van Multatuli in vergulde banden, die ‘zooveel als de Bijbel van een

60 Een enkele ontboezeming van Soepel volstaat om dit toe te lichten: ‘Soepel, Soepel, kent gij u zelven wel door en door? Wel beschouwd, zijt gij bij al uwe netheid zoo gevoelig als een teeder meisje. Dat is te zeggen: gij schreit niet om allerlei kleinigheden, die uw koude kleeren niet raken, als daar zijn: het lijden van andere menschen door kou en honger, dood en ziekte, misdaden en rampen. Neen, dat alles behoort tot de dwaze philanthropie, die zich zelfs over 't lot der stomme dieren ontfermt. Maar als iets mij zelven, Hermanus Soepel, raakt, dan heb ik wel degelijk gevoel.’ (Jan Holland, ‘Nette’ menschen, p. 224-225.)

61 Jan Holland, ‘Nette’ menschen, p. 280.

62 Jan Holland, ‘Nette’ menschen, p. 250.

63 Jan Holland, ‘Nette’ menschen, p. 125.

[p. 25]

student’ zijn.⁶⁴ Zijn vader schrijft hem daarop, met een Droogstoppeliaanse zelfcorrectie: ‘Dominee Langzwaard haalt den neus op voor Multatuli. Hij zegt, dat die schrijver een zeer goddeloos mensch is, omdat hij den gek steekt met het edele streven der Modernen. Ik maak hieruit op, dat hij - ik meen Multatuli en niet Langzwaard - zeer orthodoksch is, - reden, waarom gij waarschijnlijk zijne boeken den “Bijbel der studenten” noemt.’⁶⁵ Het is opvallend dat Multatuli zowel in ‘Nette’ menschen als in Jong Holland wordt opgevoerd als de apostel van een jonge generatie die in niets meer gelooft.

Waarschijnlijk is er nog meer literatuur met fraudeurs te vinden. Zo is er de roman De familie Muller Belmonte van Jan ten Brink (Leiden, 1880), waarin een van de hoofdpersonen, de notaris Muller Belmonte, het geld dat hem door zijn cliënten wordt toevertrouwd om te beleggen in effecten of onroerend goed, ten eigen bate aanwendt. Als zijn bedrog dreigt uit te komen, krijgt hij een beroerte. Van lang voor de verschijningsdatum van Jong Holland, uit 1873, dateert nóg een toneelstuk met de titel Speculanten van de hand van J.A. Heuff Az., ditmaal schrijvend onder het pseudoniem ‘een Makelaar’.⁶⁶ De ‘windhandel’ vormt al sedert de achttiende eeuw een terugkerend motief in de Nederlandse letterkunde⁶⁷, maar de modellering naar de actualiteit in de besproken boeken, die in details soms sterk met elkaar overeenstemmen, is opvallend en roept de vraag op in hoeverre er sprake is van een groeiend realistisch gehalte van de literatuur. Jong Holland onderscheidt zich van de meeste aangehaalde boeken doordat het aan het voorkomen van de zwendelende koopman het thema van ontmaskering verbindt en zijn optreden plaatst tegen de achtergrond van een beschaving waar de schemering is ingevallen. In de meeste andere boeken passen de tot de verbeelding sprekende speculaties, het bedrog, de vlucht, gewetensnood of ontijdige dood van de schuldige bij een intrige waarin het buitengewone, onwaarschijnlijke en ‘ideale’ de boventoon voeren. Desondanks is het niet onmogelijk dat Emants, de hoeveelheid boeken met fraudeurs in aanmerking genomen, waarin soms frappante overeenkomsten met Jong Holland voorkomen, besloten heeft de uitgave van zijn roman niet langer te mogen uitstellen, om te voorkomen dat zijn boek zou worden beschouwd als de zoveelste literaire bewerking van het thema van speculatiezucht en frauduleuze faillissementen.

64 Jan Holland, ‘Nette’ menschen, p. 79.

65 Jan Holland, ‘Nette’ menschen, p. 81.

66 Speculanten, tooneelspel in vijf bedrijven, door een Makelaar. Amsterdam, Erven H. van Munster en Zoon. 1873. Bespreking in De Nederlandsche Spectator (1873), 42 (18 oktober), p. 332-334, door Hroswitha (= Elise A. Haighton). Het stuk heeft een geheel andere inhoud dan het eerder genoemde toneelstuk uit 1882.

67 Bijvoorbeeld in Het groote tafereel der dwaasheid, vertoonende de opkomst, voortgang en ondergang der actie, bubbel en windnegotie, in Vrankryk, Engeland, ende Nederlanden, gepleegt in den jaare MDCCXX. Z.p., [1720].

‘Jong Holland’ in het oeuvre van Marcellus Emants en als realistische roman

Emants karakteriseerde Turgenjew als een schrijver die probeerde menskundige karakters te plaatsen tegen het decor van een groot land dat langzaam ontwaakt. Het lijkt alsof Emants met Jong Holland iets vergelijkbaars heeft nagestreefd voor een land dat het zenit van zijn ontwikkeling gepasseerd was, en waarin het maatschappelijk verval zich begint te manifesteren. De noodzakelijkheid van deze ontwikkeling wordt vooraf gegeven door het motto, en aan het eind van het boek onder woorden gebracht door Heykoper, als hij zijn omineuze verontschuldiging uitspreekt voor de kinderen van de avond. Emants' thema van het uitgekomen zelfbedrog, de verloren illusie, wordt zo tegen een groots maatschappelijk decor geplaatst. Scheffer verliest zijn masker in een samenleving waarin de jongere generatie niet eens meer de moeite neemt haar ondeugden te camoufleren, en

[p. 26]

waarin affaires als het faillissement van zijn imperium tot het leven van alledag zullen gaan behoren.

Elders heeft Emants een van zijn romanpersonages uitdrukking laten geven aan de overtuiging dat het inzicht dat alle inspanning uiteindelijk ijdel zal blijken, de mens niet ontslaat van de verplichting zijn sisyfusarbeid rusteloos uit te voeren: een overtuiging die men zonder gevaar kan toeschrijven aan de auteur.⁶⁸ In Jong Holland heeft de schrijver laten uitkomen dat een maatschappij in haar nabloei, waarin men het geloof in de oude maskerade begint te verliezen, wel een jonge generatie móet voortbrengen die niet eens meer de kracht heeft zich voor te stellen dat deze zware arbeid nog ergens goed voor zal zijn. Maar ook deze jongeren ontkomen er niet aan illusies na te jagen, door zich een roeping of een liefde in te beelden zoals Frits, of door de rol te spelen van de nietsontziende cynicus, die enkel leeft voor zijn genot, zoals Gijsbrecht.

Nop Maas' voorspellingen voor de uitkomst van nader onderzoek naar de romans van Emants zijn in het geval van Jong Holland goeddeels uitgekomen; alleen de onpartijdigheid waarmee de auteur zijn personages zou behandelen, lijkt hier aanvechtbaar. Ongetwijfeld behoorde een objectief standpunt tot Emants' literaire programma, gezien zijn waardering daarvan in het opstel over Turgenjew. Maar in datzelfde opstel blijkt dat Emants die objectiviteit niet strijdig achtte met expliciete verwoordingen van de levensopvatting van de auteur, bijvoorbeeld in de vorm van ‘inmengingen’ van verteller of auteur. Dergelijke interventies kunnen overigens ook worden aangetroffen in de roman Juffrouw Lina (1888), zoals mevr. M.H. Schenkeveld heeft aangetoond⁶⁹; een boek dat Anbeek en Kloek wèl volbloed naturalistisch vinden, en zelfs een late roman als Inwijding (1901) is er niet geheel vrij van. Wellicht moet men er eerder een eigenaardigheid van de auteur in zien, dan een onverteerde rest idealistisch proza, in het geval van Jong Holland verklaarbaar uit Emants' bewondering voor de romans van Turgenjew.

68 ‘Ach, een mens is als een karrepaard. Onder de zweepslagen van het leven, dat in hem woelt, spant hij zijn zenuwen, spant hij zijn spieren, trekt hij en trekt hij, tot hij neervalt voor zijn last. Versuft en uitgeput blijft hij dan een poos liggen, alleen nog maar verlangend nooit meer op te hoeven staan. Maar het leven geselt de laatste krachten in hem omhoog en hij rijst toch weer overeind; hij spant zich toch weer in; hij trekt toch weer aan; hij sleept de wagen toch weer verder. Want feller dan zijn verlangen naar rust, snerpten de slagen van het leven.
Zo gaat het soms korter, soms langer voort, totdat eindelijk, ondanks het felste striemen van de rusteloze zweep, zijn laatste kracht hem begeeft. Dan, maar ook eerst dan wordt zijn wens naar rust voldaan en voelt hij de slagen niet meer.’Op Zee. Utrecht, 1983 (eerste druk 1899), p. 162.)

69 Margaretha H. Schenkeveld, ‘Een naturalistische roman: over Juffrouw Lina van Marcellus Emants’, in [J. Hoogteijling & F.C. de Rover (red.)], Over verhalen gesproken [...].Groningen, 1982, p. 11-35: p. 14-22, 30.