Bzzlletin. Jaargang 31

[p. 44]

Peter Smink
Fiets en stijl

Vijftien jaar heeft het geduurd voordat ik eraan toe was een echte koersfiets in bezit te krijgen. Dat is lang, maar voor iemand die is aangeraakt door de Fobie van Arne Jordal valt het te billijken. Daar genoemde fobie in geen der psychologische handboeken beschreven staat, is een korte uitleg op zijn plaats.

Arne Jordal is een Noorse geoloog die figureert in W.F. Hermans' Nooit meer slapen. De hoofdpersoon, Alfred Issendorf, heeft hem in Amsterdam ontmoet. De jonge mannen delen een wetenschappelijke belangstelling voor Finnmarken, een streek in het hoge noorden van Scandinavië. Alfred wil zijn promotie-onderzoek wijden aan de bevestiging van een theorie van zijn hoogleraar over het ontstaan van gaten in de bodem aldaar.

Arne Jordal heeft angst voor noviteiten, dat blijkt tijdens de expeditie die Alfred met hem naar het onherbergzame poolgebied onderneemt. Gereedschap dat nieuw is aangeschaft bijvoorbeeld zal men hem niet zien hanteren. Liever behelpt hij zich met afdankertjes of ondeugdelijk materiaal. Wanneer Alfred hem vraagt waarom hij bij het maken van een foto ‘perhaps’ mompelt, blijkt dat de lens van zijn toestel los in de vatting zit. Arne Jordal voelt zich ongelukkig met alles wat nieuw is, alles wat geld gekost heeft.

Ik geloof [...] dat als ik mezelf meer ontzeg dan anderen zichzelf ontzeggen, dat mij dan eenmaal iets geweldigs te beurt zal vallen.

Ik koester grote compassie voor een figuur als Arne Jordal; hij kiest niet voor de makkelijkste weg. Ik deel zijn angst. Iets verwerven door er geld voor neer te tellen is geen kunst, maar nog kwalijker dan het wezenloze kopen van een product, is dat je het vervolgens moet aanwenden. De mist in gaan met een nieuwe uitrusting maakt de afgang nog pijnlijker.

Wat mij in Nooit meer slapen - meer nog dan in Hermans' andere romans - aanspreekt is de uitgebeende stijl. De eerste zin is een fameus staaltje: de lidwoorden, de botheid van de mededeling; de toon van het verhaal is meteen gezet, maar ook elders in het boek zijn voorbeelden van een dergelijke uiterste doeltreffendheid aan te wijzen. Het lijkt erop dat deze stijl door de inhoud wordt gedicteerd. Ontbering roep je nu eenmaal niet op door wollig taalgebruik.

In Nooit meer slapen heeft Hermans zijn onderwerp dus benaderd door middel van een kale stijl: hoe dwingender het woordgebruik des te helser Alfreds

[p. 45]

lijdensweg zich laat aanzien. Een andere schrijver die deze techniek (de boodschap optrekken uit taal) tot in de finesses beheerst is Tim Krabbé. Waar Hermans het stijlmiddel toepast om het thema van een van zijn boeken vorm te geven, streeft Krabbé boek voor boek de zuivere adequatie na. In de vroegste titels zonder het beoogde effect, maar later, zodra hij de wielersport een plaats in zijn werk heeft gegeven, met toenemende precisie. In De grot en Kathy's dochter, zijn meest recent verschenen boeken, zelfs neigend tot perfectie.

Niet zonder trots kan ik melden dat ik met Tim Krabbé een keer de Ronde Hoep heb gefietst. Het zal in 1983 zijn geweest. Ik studeerde in die tijd Nederlands en het schotschrift De Nieuwe Revisor van Jeroen Brouwers dreunde nog na in de vaderlandse letteren. Brouwers:

Boekie van Tim Krabbé over fietsen. Gedichies van Jan Kal over fietsen. Verhaaltjes van Guus Luijters over fietsen. Stukies van Nico Scheepmaker over fietsen. Romannetje van Ben Borgart over fietsen.

Hier werd de ‘jongetjesliteratuur’ uit de jaren zeventig aan de schandpaal genageld. Het klimaat van coterietjes, zelfbevlekking en oppervlakkigheid bekritiseerd. Dat had mijn sympathie. Ik las de HP regelmatig, Het Parool soms; maar vooral doordat ik ten tijde van de rel geabonneerd was op Propria Cures herkende ik de benauwenis waartegen Brouwers van leer trok (de sfeer van de zeventiger jaren is mij sowieso een gruwel; vanuit historisch oogpunt alleen van nut om in de negentiger jaren dienst te doen als retrostijl). Hoog tijd dus voor een tegenstem. Dit pamflet. Deze in briljante stijl voortdenderende scheldkanonnade. Ik deelde Brouwers' smaak.

Boekies over wielrennen las ik niet. De Ronde Hoep is het ideale trainingsritje voor de fietsende Amsterdammer. Een ontspannen half uurtje inrijden naar Ouderkerk uitmondend in een zeventien kilometer lange tijdrit langs de Waver en een halfuurtje uitrijden tot slot. Thuis even afdouchen en je bent herboren. Het middenstuk, daar is alles op gericht: een bochtig rondje dat het zuur in de maag doet opbreken. Langs welke kant je de omloop ook neemt, het deel met wind tegen blijft altijd even lang en even slopend want waaien doet het er gedurig. In je eentje binnen het half uur blijven, geldt als een acceptabele prestatie. De maatstaf: een gemiddelde snelheid van vijfendertig kilometer in het uur kunnen onderhouden. Veel facetten uit de Hollandse wielrenschool komen er aan bod. Ik heb op dit traject bijvoorbeeld in een waaier leren rijden; iets wat op de openbare weg het uiterste vergt van je tegenwoordigheid van geest.

[p. 46]

Een voorgenomen fietsvakantie naar de Alpen motiveerde ons om veel te trainen. Tochten langs het IJsselmeer naar Hoorn en terug door de polder of anders naar IJmuiden en door de Kennemerduinen naar het Kopje van Bloemendaal. En minstens eens per week de Hoep om de conditie te testen (lees: een recordpoging te doen). Even voorbij het Kalfje kwamen we een andere fietser achterop en dus verhoogde Herman die voorop reed, het tempo. Hij was juist begonnen deze renner met demotiverende snelheid in te halen of de twee herkenden elkaar. Er kwam een gesprek op gang. In beslag genomen door de niet geplande tempoversnelling, liet ik me afzakken naar het laatste wiel. Ik was meegegaan zonder dat ik de kans had gekregen te schakelen. Dat ik op zo'n licht verzet toch had kunnen volgen, bracht me tot het voornemen om de Hoep deze keer verstandig in te delen. Wie weet had ik dan aan het eind genoeg over voor een verrassingsdemarrage.

We reden Ouderkerk al binnen. De winkelstraat door en het plein over. Bij de Joodse begraafplaats haalden we de toeclips aan. Het ophaalbruggetje. Kettingen rinkelden over tandwielen, een zenuwachtige gebliep van stopwatches. Voor de kerk sloeg de nieuwe man linksaf. Wind mee. We begonnen vaart te maken. Ik bleef mijn lichte verzet trouw; vastbesloten al het sterven in de laatste kilometer te proppen.

In een lint ijlden we door de polder. Ik bezette de positie vóór de nieuwe man en telkens wanneer hij kop overnam trof mij zijn verschijning. De fiets alleen al, die piepte en kraakte, vervolgens de kerel erop; zijn trapas geselend met onbehouwen pedaalslag. Hij straalde een verfrissende woestheid uit; een combinatie van anarchie en stamina die ik mezelf normaalgesproken ook toedichtte. De drang mijn verrassingsaanval met deze man te delen nam definitieve vormen aan.

We maakten kilometers door de duinen. Herman kwam naast me rijden. ‘Weet je nog die fietser van laatst? Dat was Tim Krabbé. Hij keek me triomfantelijk aan. Als acteur bij een hoofdstedelijk gezelschap kon hij bogen op een kennissenkring van beroemdheden. We passeerden het erekerkhof voor gefusilleerde verzetsstrijders. Volgens plan zou er in Bloemendaal een wedstrijdje volgen. Tien maal rond over het Kopje. Onweerstaanbaar verplaatsten mijn gedachten zich naar de Hoep, naar dat memorabele trainingsritje. De wind stond inmiddels pal tegen. Alles ging volgens plan. Ik had mijn werk op kop gedaan en hield de pedalen even stil. Zo gauw de nieuwe man zich na zijn overname, op zijn beurt liet afzakken naar mijn wiel, zou ik hem een teken geven en demarreren. Getweeën zouden we de anderen het gevoel geven stil te staan. Ik schakelde naar mijn vertrouwde versnelling, en toen ik wilde aanzetten om bij het laatste wiel aan te sluiten schoot het erin. Hevige kramp.

[p. 47]

Het was er eindelijk van gekomen. Drie jaar na dato ontsnapte ik aan de knoet van de Nieuwe Revisor. Tijdens het genoemde trainingsrondje met Krabbé had ik smadelijk moeten lossen maar hier en nu, op de N 200, de Zeeweg van Zandvoort naar Haarlem ter hoogte van het sterrenrestaurant De Bokkedoorns, vond ik wel aansluiting bij hem: van tafel geveegd boekie over wielrennen werd van de grote hoop gevist. Tadááám. Herman beloofde me zijn exemplaar van De Rentier te zullen lenen.

Later heb ik natuurlijk zitten rekenen. Krabbé stopte in 1980 met het rijden van wedstrijden. Acht zeges op acht seizoenen van vijfhonderd negenentachtig koersjes in binnen - en buitenland. Voor hij overschakelde naar de wielersport hield hij zich bezig met schaken. De Renner verscheen in 1978. Zoals later zal blijken is dat binnen het Oeuvre Krabbé een cruciaal jaar. Waar werkte hij aan in 1983? Wielercolumns, naar het zich laat aanzien. Ik consulteerde de bundel 43 Wielerverhalen en stuitte op de column ‘Serendipiteit’ uit augustus 1983.

Serendipiteit, zoals het verschijnsel heet dat soms uitvindingen per ongeluk worden gedaan.

Een hilarisch stuk over foefjes door de wielrenner toegepast op zijn fiets teneinde de sportieve prestatie te verhogen

Tien jaar geleden was uitboren de mode. Veel fietsen leken toen in de strijd om de gewichtsbesparing door de pokken aangetast. Dat de moraal van de eigenaars niet wegzonk, alleen al bij het idee dat ze zulke middelen nodig zouden hebben!

Even verderop trof ik een, in dit kader althans, allesverhelderende passage.

Als er in mijn fiets iets piepte of kraakte, en ik voelde me in vorm, dan ging ik daar liefst de wedstrijd mee in, om de tegenstander het gevoel te geven dat ik die kleine handicap er best bij kon hebben.

Hoe zoiets als serendipiteit nieuw licht werpt op de Fobie van Arne Jordal. Het hoeft geen afwijking te zijn, noch een kwaal die je benadeelt. Krabbé ressorteert het juist onder de Mysterieuze krachten in de sport en acht het een voorwaarde voor succes. De tegenstander overbluffen met inferieur materiaal.

Precies op dat punt (namelijk: hoe het publiek aan je te binden) bijten sport

[p. 48]

en literatuur elkaar. Waar in de sport afbluffen een wezenlijk onderdeel van de overwinning (en dus het schouwspel) uitmaakt, dient de schrijver een lezer voor precies dat deel in het ongewisse te laten. De sporter wendt weerbaarheid voor, de schrijver vent tekortkomingen uit. Op het punt van stijl lopen de sporen in elkaar over. Schrijver en sporter leveren staaltjes geveinsde terloopsheid die het verzet helpen breken. Ze worden niet moe sluipaanvallen te lanceren om de toeschouwer mee te slepen, dwars door alles (fysieke wetten, logica) heen.

Zoals ik hiervoor al zei: in het oeuvre Krabbé is 1978 een cruciaal jaar. De twee boeken die hij dan publiceert (De stad in het midden en De Renner) staan beide naar eigen aard op zichzelf. De vroegere boeken getuigen van de zoektocht, de latere van de ontwikkeling naar perfectie. De dubbelslag uit 1978 is zwaar bevochten. Voor het eerst vormen lichaam en geest een koppel.

In leven en werk is de mens Krabbé een fanaticus. Voor het leren beheersen van zijn onderwerp moet alles wijken. Een idee of een ervaring omsmeden tot een autonoom verhaal, daar is het hem om te doen. Perfectie is de resultante van doorzettingsvermogen en een analytische geest. Zitvlees kweekte Krabbé al fietsend. De preoccupatie met het componeren van schaakproblemen scherpte zijn verhalend vermogen. De renner achter zijn bureau rust niet voordat het verhaal zich als een glimmende glijbaan voor de lezer open stelt.

De zich per boek perfectionerende stijl toont zich in bepaalde, naar het perfectioneren zelf verwijzende zinnen. Het zijn sleutelzinnen, beoogd om, op termijn, déjà vu's bij lezers te veroorzaken en die ik ‘Krabbelesken’ zou willen dopen. Hier volgen er een paar:

Waarom wilt u doorlezen? Waarom wilt u weten hoe het afloopt? Bent u geïnteresseerd in de gedachtekronkels van mij, de schrijver, of wilt u weten hoe het kwam dat Kitty vermoord werd en hoe het uiteindelijk afliep met Anton, haar minnaar?
(De werkelijke moord op Kitty Duisenberg, 1967).
 
Flanagan voelde zich prettig bij de gedachte dat er op de gehele wereld misschien niemand was, die voor de komende dagen een zo nauwomschreven plan had als hij.
(Flanagan, of Het einde van een beest, 1970).
 
‘Over twintig jaar’, zei ik, ‘komt een televisieploeg mij opzoeken. De interviewer vraagt: Flanny McBran, je hebt vele interessante rollen gespeeld, maar waar we nu natuurlijk over willen praten is Red Desert

[p. 49]

Penitentiary, die beroemd is geworden omdat Myrna Greenbaum er in debuteerde. Dan vertel ik ze over dit gesprek, Myrna. En dan draaien ze die rivierscène nog eens’.
(Red Desert Penitentiary, 1975).
Na enig nadenken besloot ik te beginnen met de roman die ik al zolang van plan was. Het laatste hoofdstuk had ik letterlijk in mijn hoofd, het bestond dan ook maar uit één zin: ‘Maar de volgende dag veranderde hij alweer van gedachten en pleegde hij zelfmoord.’
(De stad in het midden, 1978).
 
Urenlang liep hij rond door de stad, af en toe vrezend dat hij midden op een drukke boulevard uit zou breken in een niet te stoppen lach: ze zagen hem en ze wisten niet wat ze zagen: de oplossing van een raadsel dat nog moest ontstaan.
(Uit: Het gouden ei, 1984).
 
Zelf verdwenen ze van het scherm, uit de kranten die Moniek meebracht: ze waren verdwenen binnen hun verdwijning.
(Uit: Vertraging, 1994).

Tot slot: citeren uit De grot (1997) is overbodig. Elke zin staat voor de roman zelf. Ik bepaal me tot een verzuchting van een recensent (doelend op het ontbreken van ook maar de minste referentie aan Plato):

Er zit niks méér achter De grot dan er staat, begrijpen wij, en voelen ons met onze tics enigszins in ons hemd staan. Want er zit genoeg in.

Helemaal tot slot. U had het natuurlijk al opgemerkt: ik heb geen citaat uit De Renner opgenomen. Correct. De Renner is als sportboek in 1978 al het equivalent van De grot. Een boek dat zowel overbluft als het raadsel vergroot. Het kent zijn weerga niet.

Peter Smink (1954) is schrijver, ‘Fiets & stijl’ is een hoofdstuk uit zijn nog te verschijnen derde boek De cultus van het lijden