Bzzlletin. Jaargang 31

[p. 66]

Arie Storm
Een bezoeker van deze aarde
Over Frans Kellendonk

Ik maak zelden of nooit dagboekachtige aantekeningen. Ik moet op mijn geheugen afgaan. Mijn geheugen zegt mij dat ik Frans Kellendonk, de in 1951 geboren en in 1990 aan aids overleden schrijver, tweemaal in levenden lijve heb gezien. Om de een of andere merkwaardige reden moet ik nu denken aan de openingszinnen van het verhaal ‘Bedenkingen’ van Thomas Rosenboom, waarin de frase ‘het was mij vreemd te moede’ voorkomt. Terugdenkend aan de publieke optredens van Kellendonk, want het waren publieke optredens, ik kende Kellendonk niet persoonlijk, is het mij inderdaad vreemd te moede.

Ik heb Kellendonk gezien op 6 november 1987 in de Pieterskerk in Leiden, en eerder al in april van datzelfde jaar in het Amsterdamse theater De Balie. Deze nauwkeurige datering haal ik uit de ‘verantwoording’ die is opgenomen achterin Het complete werk Van Frans Kellendonk, want als het gaat om dergelijke concrete gegevens, dan heb je aan een geheugen nauwelijks iets, hoe goed dat geheugen ook is. Ik weet nog waarover Kellendonk sprak, bovendien kan ik het nalezen in Het complete werk, of in de afzonderlijke uitgaven die van die lezingen zijn gemaakt.

Kellendonk had het tijdens het eerstgenoemde optreden over de Altaergeheimenissen van Joost van den Vondel. Hij begon met: ‘Er zijn nogal wat redenen waarom ik heb besloten om deze openbare colleges te wijden aan Joost van den Vondels Altaergeheimenissen.’ Bij het tweede hierboven genoemde optreden liet Kellendonk zijn gedachten gaan over de waarde van de zogenaamde Grote Woorden (‘God’, ‘eeuwigheid’, ‘hemel’, ‘heilig’), om te besluiten met de volgende opmerking: ‘Heilig is wat geheiligd wordt en God troont op de gezangen van de mensen.’

Ik realiseer me plotseling dat ik Kellendonk nóg een keer moet hebben gezien, namelijk tijdens de derde lezing van hem die was gewijd aan Vondels Altaergeheimenissen (uitgesproken op 20 november 1987). Lezend in Het complete werk valt mijn oog op de volgende passage: ‘Een onverhuld zondebokritueel mochten we vorig jaar beleven, met de heksenjacht op de weduwe Rost van Tonningen. Die bereikte zijn apotheose toen de journalist Jaap van Meekren haar, zwetend van afschuw en met uitpuilende ogen, voor de televisie de huid volschold. Van Meekren was vlak daarvoor zelf ongunstig in het nieuws geweest wegens belastinggefoezel. “Oude geit, die de zonden van de wereld wegneemt” - je hoorde het hem haast bidden.’

Ik herinner me dat Kellendonk dat zei, hij stond hoog in het preekgestoelte

[p. 67]

van de Pieterskerk in Leiden. Zo zit het tenminste in mijn geheugen. Er waren niet zo heel veel mensen op die lezing afgekomen. Een stuk of vijftig misschien. Nou ja, dat zijn er toch nog aardig wat. Ik weet dat ik om dat ‘oude geit’ heb moeten lachen. Ik vond dat iets heel leuks hebben, Jaap van Meekren die aan de weduwe Rost van Tonningen dacht als aan een ‘oude geit’. Kellendonk zei het ook zo gezellig. Het woord ‘belastinggefoezel’, ook daar knapte ik helemaal van op.

In november 1987 was ik vierentwintig. Ik was bezig met het schrijven van mijn doctoraalscriptie voor de studie Nederlandse taal- en letterkunde. In 1988 studeerde ik af, het onderwerp van mijn scriptie was het oeuvre van Frans Kellendonk. In mijn scriptie besteedde ik veel aandacht aan zaken als het postmodernisme en de zogenoemde deconstructieve literatuurkritiek. Die scriptie behoort tot het beste wat ik ooit heb geschreven. Dat werd niet helemaal tot uitdrukking gebracht door het cijfer dat ik ervoor kreeg, een acht. Een aardig cijfer maar het had hoger moeten zijn. Ik weet nog dat ik toen dacht dat ze nog wel van mij zouden horen.

Achteraf bleek ik het volledige oeuvre van Kellendonk te hebben behandeld, van Bouwval tot Mystiek lichaam. Kellendonk overleed in 1990. Ik noemde het jaartal al. Hij is een schrijver met een noodgedwongen bescheiden aantal boeken. Vroeg gestorven. Een schrijver die een volledig in zichzelf verzonken, hermetisch oeuvre vol raadsels en mysteries heeft nagelaten. Daar kunnen we nog jaren mee vooruit.

Ik lees in de krant, nu, in 2002, dat er in het Vrijzinnig Centrum Vrijburg een Frans Kellendonk-avond wordt belegd. In dat krantenbericht staat dat Kellendonk ‘probeerde de moderne cultuur en het moderne levensbesef te doorgronden’. Ik weet niet of dat zo is. In een boek over Kellendonk dat verscheen in 1994, Zuilen van Stof, schrijft Rolf Bosboom dat ‘het rijke en complexe werk van Frans Kellendonk ons nabestaanden - of liever: erfgenamen - [...] voortdurend uitdaagt tot confrontatie, tot nadenken en herbezinning’. Ik voel hoe Kellendonk mij ontglipt, hoe hij wordt ingekapseld door dergelijke lege termen als ‘het moderne levensbesef’ en ‘uitdaging’ en ‘herbezinning’. Ik zie schrijversavondjes voor me waar iemand in het publiek opstaat en streng aan de schrijver vraagt wat zijn moderne levensbesef is. En wat zijn uitdaging is. En of het nu niet eens tijd wordt dat we ons gaan herbezinnen. Zijn de romans en verhalen van Kellendonk hier op de een of andere manier schuldig aan, vraag ik mij af. De romans en verhalen van Kellendonk geven geen enkel inzicht in zoiets vaags als het moderne levensbesef. Literatuur kan een dergelijk inzicht ook helemaal niet bieden en zou het ook niet moeten willen.

[p. 68]

Het hele fenomeen Kellendonk heeft verlosserachtige trekjes: hij kende als schrijver een snelle opkomst, voor zijn debuut ontving hij de Anton Wachterprijs. Binnen korte tijd kreeg hij een niet al te grote groep fanatieke volgelingen. Kellendonk zei eens in een interview: ‘Een romanschrijver moet tegenwoordig het kaliber hebben van Jezus Christus.’ Zoals elke messias werd Kellendonk op een gegeven moment verguisd. Kellendonk werd verguisd naar aanleiding van vermeende antisemitische opvattingen die hij zou hebben uitgedragen in zijn roman Mystiek lichaam. Kellendonk toonde ons, zoals verlossers horen te doen, zijn godsbeeld. ‘Ik heb in het hart van de schepping een leemte ontdekt waar God, als Hij bestaat, mooi in zou passen,’ schreef hij. Kellendonk had, en ook dat past bij een verlosser, sadomasochistische trekjes: zelf homo zijnde wekte hij de indruk tegen de emancipatie van de homo's te zijn. En hij stierf dus jong. Over een paar maanden ben ik negenendertig. Dat is de leeftijd waarop Kellendonk stierf.

In Kellendonks werk is het verlosserthema nadrukkelijk aanwezig. Mystiek lichaam begint op eerste paasdag. Op de openingspagina's verrijst A.W. Gijselhart uit zijn ‘gepleisterd graf’: ‘De baas grijnsde achter de gordijnen. De Heer is waarlijk opgestaan. Zalig die niet zien en toch geloofd hebben.’ Verlossing van de geschiedenis, verlossing van de dood vormt een belangrijk motief in het boek. Waar kan de verlossing vandaan komen? Battus schreef over deze roman: ‘In Mystiek lichaam komen veel onsympathieke, domme, reactionaire personen voor. Het zijn allemaal Archie Bunkers. De vrouw in het boek heet Magda. Ze spreekt en schrijft als een imbeciel. Ze laat zich steeds door onbetrouwbare mannen bedriegen. Haar verlossing bestaat uit haar zwangerschap.’

Het verlosserthema in bijbelse zin is nog nadrukkelijker aanwezig in de roman De nietsnut. In dat boek probeert Frits Goudvis, de hoofdpersoon, de raadsels rond de dood van zijn vader op te lossen. Hij reist af naar de plek waar zijn vader vermoord is: het Belgische plaatsje Mohrbach-St. Hubert. Frits noemt zijn tocht zelf een kruisweg. In een eerder stuk dat ik schreef over Frans Kellendonk heb ik aannemelijk gemaakt dat Frits' reis moet worden beschouwd als een afdaling in het dodenrijk (‘Een Oedipus in deconstructie’, gepubliceerd in Dietsche Warande & Belfort, nr. 4 augustus 1992). Ik schrijf in dat artikel: ‘De nietsnut is te vergelijken met een soort woordenboek waarbij de lezer onder de ingang van één woord verwezen wordt naar een ander woord en dan weer terug in een eindeloze cirkelgang: Frits herinnert zich zijn vader, Frits reist zijn vader na in het dodenrijk, Frits verbeeldt zich dat hij zijn vader nareist, Frits herinnert zich zijn vader, et cetera.’ Uiteindelijk biedt de tekst geen verlossing, hij eindigt in een status-quo. Ik citeer het slot van mijn artikel in Dietsche Warande & Belfort: ‘De nietsnut is

[p. 69]

een tekst die alleen maar afgesloten lijkt te kunnen worden door een groot STOP-teken. Zo lees ik ook het slot van De nietsnut, waarin Frits als hij de grens al een tijdje achter zich heeft gelaten, klemgereden wordt “door een witte Porsche die me vanaf zijn dak in vlammend rode letters het woord STOP toevoegde”. Met dit slot krijgt de lezer geen oplossing aangereikt, integendeel: de draad van Ariadne waarmee hij zich wellicht door het labyrint van de tekst meende te kunnen loodsen, wordt radicaal doorgeknipt.’

Kunst brengt geen oplossing en geen verlossing, kunst kan de dood niet overwinnen. In het essay ‘Idolen’ schreef Kellendonk: ‘Kunst heeft de neiging sacraal te worden. Eén goddelijk attribuut in het bijzonder eigent ze zich toe: onsterfelijkheid. Niets wijst erop dat kunst minder vergankelijk zou zijn dan ander mensenwerk en toch is er een hardnekkig bijgeloof volgens welk het geslaagde, klassieke kunstwerk eeuwigheidswaarde zou hebben.’

Plotseling herinner ik me dat ik Kellendonk nog een keer heb gezien. Het was in de AKO-kiosk van het Amsterdamse Centraal Station. Het was warm zomerweer, iedereen liep luchtig of zelfs schaars gekleed rond, maar niet Kellendonk. Grijze broek, T-shirt en daaroverheen een warm ogend overhemd. Ook als ik hem niet als Kellendonk had herkend, was hij mij zeker opgevallen. Hij kocht een boek van Saul Bellow, een Amerikaanse pocket-uitgave. Ik noem de titel niet, omdat die titel dit stuk al te wee zou maken en van een betekenis zou voorzien die ik niet ambieer. Kellendonk verdween door de deuren van het Centraal Station, richting Damrak. Nu, zoveel jaar later, lees ik hoe Bellow in een stuk over Mozart Alfred Einstein aanhaalt. ‘In zekere zin,’ zo schrijft Alfred Einstein, ‘was Mozart inderdaad slechts een bezoeker van deze aarde. Als mens voelde hij zich nergens thuis: noch in Salzburg, waar hij was geboren, noch in Wenen, waar hij stierf.’ Ik beschouw Kellendonk in geen enkel opzicht als een verlosser - ik geloof niet in verlossers - maar een bezoeker van deze aarde is hij zeker geweest.

Arie Storm (1963) is schrijver en redacteur van BZZLLETIN Hij schrijft over literatuur in onder meer Vrij Nederland Romans van zijn hand Hémans duik (1994), Hemellicht (1997) en De ongeborene (2001).

[p. 70]

[p. 71]