Bzzlletin. Jaargang 29

[p. 64]

Terugschrijven
Erik Lindner
Een prettige leegte
Vier regels uit Verdwijningen van Jacq Vogelaar

‘Buiten zichzelf en toch bij zinnen, dat kan’

Kasabian ligt met een boek op bed, dat wil zeggen hij ligt op zijn rug, zijn hoofd en nek door kussens gestut, en schuin naast hem ligt het boek. Het is een van die momenten dat hij tegelijk leest en niet leest, een paar regels volgt en vervolgens daarover nadenkt terwijl hij naar het raam kijkt, de ogen sluit en wegdommelt zonder echt in slaap te raken. Eerder stelt hij zich tussen waken en slapen van alles voor, waar hij de regels die hij las verantwoordelijk voor houdt. De slaap, zo bedenkt hij, is een tekst, een tekst die tegen je praat zolang je slaapt, totdat je tegen de grens van het daglicht stoot. Pal boven je gaat een ploeg die voren trekt, een vlieger die laag boven de grond onder de wind wordt voortgetrokken. De tekst is pas af aan het eind van de slaap, stelt Kasabian vast, en het boek, dat is de wachtkamer van de slaap.

Het ligt voor hem open met een knik in de rug, een derde ril in de kaft, op het bed dat doorzakt en om een plank vraagt, de achterwand van een kast of een deur die ergens op straat staat. Achter het raam loopt iemand rond in het licht van de maan. Een slaapwandelaar, denkt Kasabian, een man die verdwaalt op de weg die hij kent. Maar nee, hij staat stil, draait zich om en scharrelt tussen het grofvuil, meet de dingen op de tast, rammelt of iets heel is, gooit neer wat hem niet aanstaat. Het boek op het bed is geluidloos gekeerd, de schaduw op de muur trekt zich terug. Hoe Kasabian het ook oppakt, het op de kaft klopt, de lijm van de rug opsnuift, bladert, terugleest, het boek is het boek en zichzelf niet te buiten, wat zich buiten afspeelt dringt in de kamer door en andersom is dat maar de vraag. De man die daar bezig is (maar wat zegt je dat het een man is?) stapelt de dingen op elkaar, op een karretje met snelbinders, met voor hem de spullen die hij laat staan, aan de kant van de weg, op de lege parkeerplaats, naast een boom met zwammen onderaan de stam.

‘Noem de dingen anders, heb je enige armslag’

Als ik een boek lees, ben ik op dat moment een persoon in dat boek, pleegt Kasabian te zeggen. Hij vraagt zich af of het een kwaal is, het onvermogen tegelijk te bestaan voorbij de rand van de pagina en de neiging tot wat hij, in excuserende zin, beweeglijk lezen noemt: vindt er in het boek een handeling

[p. 65]

plaats, dan wil hij die als een mimespeler uitproberen. Een neiging die hij onderdrukt, en niet alleen als hij een boek in de trein leest of met een andere persoon naast hem in bed. Een boek is, volgens Borges, geen verlengstuk van het lichaam of van een zintuig, maar van de herinnering en de verbeelding. Het oor noch het oog, de mond noch de neus zijn er bij gebaat als Kasabian er een boek tegen aan houdt. Hoe is het de wereld in gekomen dat een vouw in een boek een oor heet? Door dezelfde verbeelding allicht, bedenkt hij zich. Wie het oor vouwt wil iets niet horen, wie de pagina van een boek omvouwt is bang iets te vergeten of kwijt te raken.

Het boek dat hij leest, geneest hem van zijn kwaal, dat wil zeggen er is niet een enkele persoon waarin hij zich verplaatst, eerder is er telkens een zintuig dat hij volgt. Een blik die door alle mogelijke wanden kruipt, de ruimte tussen plafonds en vloeren in gaat, in het duister ziet of dwars door iemand heen naar buiten kijkt. Het boek handelt over de kunst van het verdwijnen, waaraan (‘terwijl je je inspant rust je immers uit’) een uiterste concentratie ten grondslag moet liggen. Het komt Kasabian voor alsof het zintuig in het boek meer waarneemt dan het oog kan, alsof het boek meer registreert dan hij kan waarnemen. Het is maar hoe je het bekijkt, lijkt het boek hem te vertellen, maar dat zal gezichtsbedrog zijn. Datgene waar de concentratie zich op spitst zou je een verdwijnpunt kunnen noemen, en ook de registratie daarvan onderdeel van het verdwijnen. Regelmatig is er in het boek een figuur in gevecht met iets dat geen mens is maar ook geen ding; een het, een vlek, een gat, een pijn, een schaduw, een creatuur, een insekt, een dier. Een schim die op de rand van het zichtbare blijft. Niet alleen staat de schim telkens op het punt te verdwijnen, daarmee ook de concentratie, of anders gesteld zijn beschrijving: ‘met elke volgende wending in de loop der gebeurtenissen wordt mijn indruk sterker dat er tussen wat ik zie en hoe ik het noem een verschuiving optreedt.’ Hoeveel, vraagt Kasabian zich af, is er niet afhankelijk van hoe het benoemd wordt? Hij vindt in het boek de toop Makame, een onding dat niet alleen van vorm verandert maar ook, afhankelijk van degene die hem voor zich heeft, van betekenis: ‘het ding zelf wordt door de verschillende interpretaties alleen maar dubbelzinniger, wat in elk geval de indruk versterkt dat het woord zich - lichtzinnig zou men haast zeggen, in weerwil van de zwartheid van de klinkers - leent voor verschillende doeleinden, al naar gelang men er dit of dat in kan herkennen.’

Woorden, concludeert Kasabian, kunnen wel eens niet kloppen, niet helemaal passen. Hoe langer hij er over nadenkt, hoe prettiger het hem voorkomt de woorden los te zien en een nieuwe invulling te geven. Woorden kunnen eens een heel andere implicatie krijgen. En hij denkt aan een regel van Henri Michaux: ‘Wie om een kus ging kwam terug met een hoofd.’

[p. 66]

‘Een ding dat alles in de gaten houdt’

Op de spiegel waarin Kasabian zich scheert, staat een tekst geschreven. Dat kan, bedenkt hij zich, in andere landen zijn gebruiken nu eenmaal anders, misschien is het hier heel normaal om teksten op spiegels te schrijven, misschien is het met lippenstift op een spiegel schrijven wel een gangbaar ritueel. Wie weet was hier eerder een logé die als dank voor zijn verblijf een citaat achterliet. Kasabian heeft moeite zich door de tekst heen te scheren, hij onderscheidt niet veel tussen de woorden in het getinte glas. De tekst wil een druppel dauw vinden, een fijne arm zou ook niet kwaad zijn, en even verderop staat er die zin, die hij aanvankelijk las als ‘wie om een kus ging kwam thuis met schedel’, wellicht omdat hem dat een beeld opleverde dat hij zich direct voor kon stellen. Maar, zo bedenkt hij, dit is haar spiegel, de spiegel van haar in wiens huis ik ben, en het citaat zal door haar zijn aangebracht. Waarschijnlijk wil ze liever een tekst zien dan haarzelf, of haarzelf juist versneden door een tekst.

Dat kan, dat kan, mompelt Kasabian. De integriteit van de taal die ze hoger acht dan de integriteit van het lichaam. Het lichaam dat pijn niet herinnert, dat pijn niet benoemt. Een aanraking kan haar plezieren of tegenstaan, veel heeft het niet om het lijf. Ze zal de schijn niet ophouden, er niets op baseren, het gebaar soepel voor zijn. Een uitspraak volgt ze echter met argusogen, belust op de mogelijke belemmering van mening of oordeel, alsof een zin haar al kan vasthouden, een opmerking haar beurs maakt in zijn intonatie, haar kneust met stembreuk en pauzes. Namen die met geen nagel af te krabben zijn, labeltjes in het eelt. Zelfs het woord mooi douwt ze terug in mijn mond, ze is zich te bewust van de willekeur van de aanduiding. In de wetenschap dat het woord onzijdig maar partijdig is, herinneringen oproept, een spelbreker is, prefereert ze een prettige leegte, onzichtbaar te blijven tussen de tekst die haar wel aanstaat.

In haar absentie vallen me de overeenkomsten op, bij samenkomst de verschillen, zegt Kasabian. En hij zet het mesje naast de tandenborstel in een glas op de wastafel.

‘Nu breken woorden mij uit als zweet’

Kasabian verspreekt zich als hij naar buiten gaat en door de conciërge staande wordt gehouden, hij vergeet de waarde die men hecht aan het tutoyeren. Kasabian spreekt in de veralgemeniseerde je-vorm, tot er in het gezicht van de toehoorder een frons ontstaat en hij snel op de ik-vorm overspringt. Kasabian schrikt als iemand hem op straat met meneer aanspreekt, terwijl hij de roep jeune homme bereidwillig aanneemt. Hij denkt aan het zintuig

[p. 67]

uit het boek terwijl hij doorloopt en zich afvraagt of het mogelijk is de gezichten van de naamlozen die passeren tot leven te brengen zonder ze te verstoren, zonder ze lotgenoot te maken van zijn lastige vragen over het verschil tussen noemen en heten. ‘Een man die kijkt en in hem een andere man die weet dat hij ziet,’ herinnert hij zich. Een zintuig dat muziek ruikt, dat meemaakt, dat deelneemt in de vertellingen en tegelijk cinematografisch blijft registreren. ‘Gesloten gezichten,’ ‘Ongeschreven levens,’ de afdelingen van het boek spreken boekdelen. De vertellingen bieden veelal een geschiedenis voor de naamlozen, voor hen die aan een tafeltje achteraf zitten, in het wilde weg spreken, op halve hoogte door een winkelstraat gaan, treuzelen op een trap, een muur om zich metselen of de stad zodanig filmen dat een bewoner er de weg in kwijt raakt. Kasabian bedenkt dat het zintuig, het zintuig dat van buitenaf lijkt waar te nemen, niet buiten het menselijk lichaam staat. En als hij bij het Centre Pompidou aankomt, waar uitgerekend net een expositie van de schilder Francis Bacon wordt gehouden, ziet hij boven een cafetaria aan de overkant van het schuin oplopende plein een bord met de tekst ‘The real bacon’. Laat ik het boek dan organisch noemen, zegt Kasabian, en verdwijnt in de menigte.

Erik Lindner (1968) publiceerde onlangs zijn eerste dichtbundel, Tong en trede