Bzzlletin. Jaargang 29

[p. 59]

Arnold Heumakers
Geachte redactie

Of er van een kwantitatieve toename van autobiografische romans sprake is, zou ik zonder uitputtend onderzoek niet durven beweren. Wél wordt tegenwoordig de indruk gewekt (uw vragen getuigen daarvan), dat veel schrijvers liever teruggrijpen op eigen ervaringen dan een verhaal te verzinnen met fictieve personages. Ook is duidelijk dat zulke autobiografische romans bij het grote publiek in de smaak vallen, getuige het succes van Jan Cremer, Gerard Kornelis van het Reve, Jan Wolkers, Maarten 't Hart, A.F.Th. van der Heijden, Connie Palmen en Adriaan van Dis, om een paar namen te noemen.

Over de literaire kwaliteit van hun romans zegt dit succes niets, en hetzelfde geldt voor de autobiografische inslag. Iedere schrijver maakt gebruik van eigen ervaringen. Het gaat erom hoe je het doet. Er kan een wereld van verschil liggen tussen de ene autobiografische roman en de andere. Waar het op aankomt is in hoeverre zo'n roman een literaire roman is, dat wil zeggen: voorzien van een bredere thematiek en geschreven met stijl en vormkracht. Ontbreekt dit alles, dan houd je niet veel meer over dan een bekentenis, in principe inwisselbaar voor elke andere bekentenis.

De vraag is hooguit waarom zo'n bekentenis dan toch een ‘roman’ wordt genoemd. Waarschijnlijk gebeurt dat om de schrijver in staat te stellen zich zonodig te distantiëren van wat hij geschreven heeft. Of om de familieleden, geliefden, vrienden en kennissen tevreden te stellen, die niet altijd blij zullen zijn zichzelf in de bekentenis van een ander tegen te komen. Bij het gebrek aan literaire kwaliteit voegt zich dan ook nog eens lafheid, al zullen degenen die zich gekrenkt voelen hierin vast geen reden zien de schrijver niet ter verantwoording te roepen voor de manier waarop zij te kijk zijn gezet. Maar dat is een zaak die doorgaans tot de huiskamer beperkt blijft - en dat ook dient te blijven. De lezer of de criticus heeft er, als het hem tenminste in de eerste plaats om literatuur gaat, geen boodschap aan.

Worden zulke lezers en critici zeldzaam? U mag het zeggen. Het is een feit dat veel schrijvers en uitgevers tegenwoordig hun uiterste best doen om juist die persoonlijke, autobiografische kant van een roman te benadrukken, in de wetenschap dat daar het grote publiek op afkomt. Maar een criticus die hierin meegaat en de literatuur als zodanig niet voorop plaatst, is geen knip voor zijn neus waard. Klagen over dit verschijnsel heeft geen zin; het enige wat je kunt doen is zelf het goede voorbeeld geven en je niet aan de waan van de dag onderwerpen. Er verschijnen goede boeken genoeg, die niet op een doorzichtige manier met autobiografische ontboezemingen de massa trachten te gerieven.

[p. 60]

Dat laatste suggereert een doelbewuste intentie. Maar of dat werkelijk zo is, valt moeilijk aan te tonen, een uitzondering als Lulu Wang (die overigens de incestontboezemingen in haar laatste roman juist blijkt te hebben verzonnen) daargelaten. De meeste schrijvers die exclusief uit eigen ervaringen putten en dat voor literatuur verslijten, worden vermoedelijk gedreven door dezelfde motieven als het publiek dat zich in hun boeken herkent. In een massademocratie als de onze geldt het eigen ik als het laatste bastion van strikt particuliere allure. Ironisch is alleen wel, dat die particuliere allure prompt verdwijnt, zodra zij publiek wordt gemaakt. De schrijver verliest de eigen bijzonderheid in de massale herkenning die hij uitlokt, en het publiek krijgt niet wat het verlangt omdat het zijn individuele herkenning moet delen met vele duizenden anderen. Uiteindelijk leidt de aandacht voor het eigen ik tot een verbazingwekkend conformisme, dat haaks staat op datgene waar het in de literatuur om draait.

Ook zonder in woede of wanhoop te ontsteken, loont het de moeite dit merkwaardige mechanisme en zijn consequenties te bestuderen. Omdat de autobiografische mode zo'n krachtig stempel drukt op het literaire bedrijf, is het niet onmogelijk dat zij symptomatisch is voor een fundamentelere verandering. Sinds de Romantiek maakt de literatuur (en hetzelfde geldt voor alle overige kunst) aanspraak op wat je esthetische autonomie kunt noemen. Het literaire werk wordt beschouwd als een op zichzelf staande wereld, die niet mag worden beoordeeld met externe criteria. Schrijvers van autobiografische romans profiteren van die autonomie, als ze ter verantwoording worden geroepen en zich van hun autobiografische personage menen te kunnen distantiëren. Maar tegelijkertijd ondermijnen ze de literaire autonomie door - als het hun wél uitkomt, bijvoorbeeld ter bevordering van de verkoop - juist de levensechte, autobiografische kwaliteit van hun boek te onderstrepen.

Uiteraard kan esthetische autonomie altijd alleen maar relatief zijn: geen enkel literair werk ontstaat op een onbeschreven blad. Maar van een kwalitatieve of fundamentele verandering is sprake, zodra de oorspronkelijke symbiose van schrijver en werk binnen het literaire bedrijf een actieve rol gaat spelen. Wanneer een boek niet meer alleen als boek aan de man wordt gebracht, maar samen met de persoon van de schrijver (en je hoeft de folders van de uitgeverijen maar te lezen, waarin interviews en tv-optredens als lokkertjes worden aangeboden, om te weten dat het zo inderdaad steeds meer gaat), dan valt moeilijk te ontkennen dat de romantische autonomie tot het verleden is gaan behoren.

Of dit een tijdelijk verschijnsel is of iets duurzaams, laat zich nu nog niet vaststellen. Je kunt het alleen maar scherp in de gaten houden, met lucide nieuwsgierigheid en een gezonde dosis achterdocht.

Arnold Heumakers (1950) is historicus en literair criticus van NRC Handelsblad. Meest recente publicaties: De fatale cirkel. Essays (1997) en - samen met Th.C.W. Oudemans - De horizon van Buitenveldert. Gesprekken over cultuur en techniek (1997).