Bzzlletin. Jaargang 27

[p. 119]

Poste restante
Ron Elshout

Liefdesverklaringen

Wanneer Gerrit Komrij een bundel essays doet verschijnen dan ben je als lezer gespinsd op een verzameling filippica's, zoals die al eerder verschenen. Zo ging hij in Horen, zien en zwijgen (1977) de treurbuis te lijf, maakte in Het boze oog (1983) van architect een scheldwoord en dook averechts grommend in een menigte andere bundels op een menigte onderwerpen, onder welke ook literaire. Zijn genadeloze aanvallen hebben wel eens geleid tot het beeld van een ironisch cynicus voor wie het onderwerp niet uitmaakte als hij het maar te lijf kon gaan.

Toch valt er ook veel te zeggen voor de opvatting dat het verzet tegen wichtigmacherei, kapsones en lelijkheid op te vatten is als een heftig pleidooi voor het tegenovergestelde. Juist dat leidt weer tot de etikettering van Komrij als pure estheet. En toch is het vaak op een eigengereide smaak gebaseerde liefde die hem leidt. Men leze Verzonken boeken (1986) en Kijken is bekeken worden. Uit de kelders van Het Stedelijk (1996).

Ook als bloemlezer was en is Komrij niet onomstreden. De verschijning van zijn Beroemde Bloemlezing ging met enig lawaai gepaard, omdat er dichters waren die zijn keuze niet typerend genoeg vonden voor hun werk en het er daarom niet mee eens konden zijn en ook ‘de cijfers’ die dichters kregen in de vorm van het aantal opgenomen gedichten zorgden voor beroering.

Hoewel menigeen op zoek is geweest naar de criteria die Komrij hanteert en naar de dwarsverbindingen die in de Beroemde Bloemlezing te vinden zouden moeten zijn, is er wat dat betreft niet veel substantieels te voorschijn gekomen dat het geheim van de verzameling zou kunnen ontsluieren. Daarvoor zijn Komrijs keuzes waarschijnlijk te eigenzinnig. Daardoor blijft natuurlijk de vraag rondspoken: Waarom is het ene gedicht wel en het andere niet opgenomen in de Beroemde Bloemlezing? Wie op zoek is naar een eenduidig antwoord op die vraag kan dat vinden in een bundeling van de stukken die Komrij over zijn keuzes schreef voor de achterpagina van NRC Handelsblad, In Liefde Bloeyende. Dat ondubbelzinnig antwoord is echter ‘teleurstellend’, omdat het, geheel in stijl van Komrijs karakter, volstrekt niets opheldert: het gaat Komrij om kwaliteiten en het enthousiasme dat hij op basis daarvan voor een gedicht kan voelen. Komrijs eigen poëzie speelt met klassieke strakke vormen en veelal ironisch gebruikt archaïsch taalgebruik en wie weet dat de titel van de bundel het devies was van de Amsterdamse rederijkerskamer ‘De Eglantier’ slaat misschien de schrik om het hart, omdat hij nu een liefdesverklaring aan technische aspecten van de traditionele vormen verwacht. Ik herinner me na het verschijnen van Komrijs keuze uit de middeleeuwse poëzie ook wel besprekingen die wezen op de rijke vertegenwoordiging van rederijkerspoëzie, maar ik ben er inmiddels van overtuigd dat deze te danken is aan het blote feit dat daarvan het meeste bewaard is. Zoals een van de grootste verdiensten van ‘De Eglantier’ de zorg voor de zo hard nodige taalzuivering en taalopbouw was, zo is de verdienste van Komrijs essays dat hij mijn blik op de poëzie weer eens gezuiverd heeft.

Evenals in zijn bloemlezing is er, anders dan een chronologische, nauwelijks ‘een lijn’ of ordening in de essaybundel te vinden. (Al zal die er misschien wel zijn. Carel Peeters zocht hem voor zijn bespreking in het oxymoron, de verbinding tussen tegengestelde begrippen.) Komrij bespreekt zeer beroemde en volkomen onbekende gedichten naast en door elkaar. Van de laatste blaast hij het stof en vraag je je af waarom dit gedicht niet al lang een evergreen is, terwijl hij over sommige eeuwig gebloemleesde gedichten een laagje goudstof weet te blazen, waardoor ze een patina krijgen dat maakt dat ze weer geruime tijd meekunnen. Al tijdens de publicatie in NRC Handelsblad moeten

[p. 120]

er opnieuw lezers gevallen zijn over die keuze, want de bloemlezer geeft antwoord: ‘Wat heb je toch met die negentiende eeuw? Wéér zeurde iemand met die vraag aan m'n kop. Ik heb niks met die negentiende eeuw. Het komt gewoon omdat ze op mijn middelbare school van die stokoude leerboeken hadden. Tot mijn zeventiende wist ik van niks anders dan van Bilderdijk en nog eens Bilderdijk. En als het Bilderdijk niet was, dan was het Hildebrand of Da Costa.’ Peeters zou wijzen op het oxymoron: eerst zeggen dat je met die eeuw niets hebt, daarna uitleggen waarom je met die eeuw iets hebt. Maar ook hier gaat het om een vooroordeel: vanaf pagina 211 (Hélène Swarth) gaat het om de poëzie van de Tachtigers tot nu en, het dient gezegd, ook de door Komrij in het verleden over de knie gelegde Vijftigers krijgen hun deel. Luceberts Sonnet, Camperts Poëzie is een daad... voorziet hij van een opfrisbeurt en Kouwenaars Men moet krijgt een loftrompetsonate. En dat lijkt op eerste gezicht verrassend, want Kouwenaar is met relatief weinig gedichten vertegenwoordigd in de bloemlezing en hij behoorde tot die vermaledijde Vijftigers van wie Komrij niets moest hebben. (Men leze Averechts.)

Het is nog maar de vraag of Komrij zich zo geërgerd heeft aan de poëzie van Kouwenaar of dat zijn irritatie uitging naar de opgeblazen manier waarop er zo vaak met diens gedichten om wordt gesprongen. Nu schrijft hij er over, nadat hij een aantal concrete antithesen geciteerd heeft:

Om die zaken ging het natuurlijk altijd bij Kouwenaar. Om het gedicht als een soort van object. Als een constructie - en niet als een uitstorting van het gevoel. Het moet voor de Kouwenarianen niets minder dan heiligschennis zijn om te vragen naar emotie en mededogen. Ze zijn tevreden als bij de maestro de woorden binnen het spanningsveld van een gedicht op hun stoffelijkheid geëxploreerd kunnen worden. Voor hen is poëzie in de eerste en in de laatste plaats een onderzoek naar de organisatiemogelijkheden van verbale structuren. Ik noem maar wat theoretische prietpraat. Helemaal onzin is zo'n zienswijze op de poëzie niet - al komt het theoretiseren vaak neer op het vaststellen dat de regen nat is en de bal rond.
Het gaat in gedichten altijd om woorden en om wat die elkaar binnen een gedicht al of niet aandoen.

Nu ben ik een verstokte ‘Kouwenariaan’ en ik vind de, pakweg, laatste vijf bundels tot het allermooiste behoren wat de Nederlandse poëzie te bieden heeft, in de eerste plaats omdat de gedichten me zo ongelooflijk aangrijpen. En natuurlijk heeft Komrij gelijk: dat komt doordat Kouwenaar de woorden binnen een gedicht elkaar iets kan laten aandoen dat ik elders niet aantref. Toch moet er tegelijkertijd ‘iets’ zijn dat maakt dat ik zo door ‘dat op hun stoffelijkheid geëxploreerde spanningsveld tussen de woorden’ geraakt wordt. En dat aspect steekt Komrij op allerlei plaatsen in zijn essaybundel niet onder stoelen of banken.

Wie op zoek is naar een wetenschappelijke, consistente visie op poëzie is dus aan het verkeerde adres. Bij de aanpak van Komrij ligt immers de ene keer het accent op een ouderwetse close reading van het gedicht, terwijl hij de volgende keer een gedicht cultuurhistorisch of verstechnisch benadert. En soms tellen zelfs zijn eigen persoonlijke omstandigheden die een gedicht waardevol maken. Dat is allemaal helemaal niet wetenschappelijk of consistent, maar wel buitengewoon aanstekelijk. Als er al zoiets deftigs als ‘een poëzieopvatting’ uit In Liefde Bloeyende spreekt dan is het deze: bij het speuren in het Nederlandse poëzielandschap is het goed om bij ieder gedicht de kijker opnieuw scherp te stellen, want wat je nog niet kende, kon wel eens een parel zijn en wat je al lang dacht te kennen, is gediend met een frisse blik.

Leo Vromans liefdesverklaring aan de lezer ‘Voor wie dit leest’ had goed als motto kunnen dienen. De Beroemde Bloemlezing werd indertijd verdedigd door op de didactische mogelijkheden te wijzen. In het komend tweede-faseonderwijs moeten leerlingen één poëziebundel lezen en ‘erop reflecteren’. Dan is In Liefde Bloeyende verplichte kost, omdat daaruit te leren valt dat je van gedichten kunt houden. Komrij citeert een ronkend oordeel van Willem Kloos over een gedicht van A. Bogaers (1795-1870) en schrijft bescheiden: ‘Zo mooi zouden we het nu niet meer zeggen. Maar de liefde blijft en zonder liefde wordt geen gedicht van waarde gered.’ En zo is het.