Bzzlletin. Jaargang 27

[p. 116]

De boekhouding
J. Heymans

Iets over de herinnering

Toen ik de autobiografische roman De oudste jongen van Gerrit Krol voor de eerste keer opensloeg en de pagina's één voor één onder mijn rechterduim vandaan zag draaien, als een papieren rad van avontuur, viel mijn oog op de beginzin van het hoofdstukje ‘De straat’: ‘We opereerden in het struikgewas op de hoek van het Bernoulliplein’. Ik weet natuurlijk niet of Krol deze zinspeling op het meest autobiografische prozaboek van Armando doelbewust in dit stukje heeft aangebracht, maar ik voelde me in ieder geval onmiddellijk geroepen om De oudste jongen en De straat en het struikgewas (1988) een beetje met elkaar te vergelijken.

Zowel De oudste jongen als De straat en het struikgewas is een sterk autobiografische roman waarin de avonturen van een ikpersoon zijn geboekstaafd, al laat Armando in zijn prozaboek tevens een hijpersoon figureren. Het afwisselend gebruik van deze beide personages roept een spanning tussen het autobiografische en het romaneske karakter van De straat en het struikgewas op. Het ene relativeert als het ware het andere. De fictieve hoofdstukken over de hijpersoon tasten de authenticiteit van de autobiografie van de ikpersoon niet aan, maar ze versterken haar juist. Dit procédé is overigens bepaald geen vondst van Armando. Zo heeft Georges Perec het op uiterst rigide wijze toegepast in het merkwaardige, in de reeks Privé-Domein verschenen boek W of de jeugdherinnering (1975). De autobiografische hoofdstukken waarin Perec stukje bij beetje zijn jeugd oprakelt, zijn uit een romeins lettertype gezet, en de fictieve - die om een zekere Gaspard Winckler draaien - uit de cursieve tegenhanger daarvan. Beide verhaallijnen raken langzamerhand steeds nadrukkelijker op elkaar betrokken, met een verpletterende, niet mis te verstane climax. Het boek De oudste jongen is ogenschijnlijk veel eenvoudiger van opzet, want een bundeling casu quo herziening van een aantal columns die Krol aanvankelijk voor het Nieuwsblad van het Noorden heeft geschreven. Pas na een stuk of wat bijdragen ontdekte hij dat hij eigenlijk een autobiografie in afleveringen onder handen had. Bovendien beperkt Krol zich in zijn gebundelde stukjes tot een ikpersoon en de avonturen die hij heeft beleefd. Dat dit alles zeer authentiek bij mij overkomt, wordt nog versterkt door het omslag van De oudste jongen. Daarop prijkt een portret dat Krol in het hoofdstukje ‘Het fotoalbum’ in taal heeft vastgelegd:

Op 1 juni 1943 is er een staatsiefoto van ons gezin genomen door de toen bekendste fotograaf van Groningen: Steenmeyer. De kinderen zitten er op een rijtje: mijn jongste broertje met een wollen haasje; ikzelf braaf, de mond met zichtbaar grote tanden halfopen; aan de andere zij de mijn zusje met een strik in het haar zo groot als haar hoofd en daarachter, half verzonken alsof hij tot de coulissen behoort, of een onderzeeër is die zojuist boven water is gekomen: mijn vader. Streng, net naar de kapper geweest, wat in die jaren resulteerde in een hoog opgeschoren hoofd.
Helemaal rechts mijn moeder, niet meer die knappe brunette, zoals ik haar graag op foto's zie, maar in die paar jaar dat ze ‘in de kinderen kwam’ getransformeerd tot een zachtmoedige huisvrouw in een bloemetjesjurk. In haar blik lees ik het besef van de droevige noodzaak van deze foto...’

En de foto als geheel noopt Krol tot herinneringskunst. Die heeft in dit geval betrekking op het fotoalbum van zijn moeder. Zij ‘hield op met fotograferen een jaar nadat haar eerste kind geboren was’. In casu: Ger(rit). De oudste jongen. Een tijdloze titel die natuurlijk vaag verwijst naar het bekendste boek van Theo Thijssen. De rest van het fotoalbum vulde de ikpersoon met landschappen: ‘weilanden, zonsondergangen, het Nieuwe Kanaal’. Aan de ‘rationele romantiek’ van dit kanaal heeft Krol een aparte, autobiografische schets in zijn boek gewijd. In het begin van zijn schrij-

[p. 117]

verschap schreef hij er trouwens ook al eens een gedicht over. Krol laat zich graag inspireren door oude foto's. Het hoe en waarom daarvan is een geliefd onderwerp van hem, getuige bij voorbeeld de column ‘Amsterdam-Noord’ in de bundel Helmholtz' paradijs (1987):

Oude foto's kunnen ons ziek maken van verlangen naar wat voorgoed verleden tijd is geworden. Wat gebleven is zijn wijzelf en misschien moet je je weemoed voorstellen als draden die ons aan de dingen binden. Draden die steeds langer en dunner worden en die bij een bepaalde gestemdheid beginnen te zingen... en gaan snijden. Soms zijn wij het die voorbijgaan, worden we overmand door weemoed om de dingen die stil zijn blijven staan.

Het formuleren van deze welhaast snijdende pijn is een van de drijfveren van dit schrijverschap. Krol geeft zijn motieven nog explicieter weer in een andere column in Helmholtz' paradijs: een stukje over een terras met uitzicht over de Rijn:

Het was niet de eerste keer dat ik daar zat. Achttien jaar geleden kuierde ik, met verlof uit het buitenland, samen met mijn ouders door hetzelfde Lobith, kwamen we te zitten op datzelfde terras. Ik heb foto's genomen waar speciaal mijn moeder mooi op staat en die me later zijn ontstolen, met negatief en al. [...] Mijn moeder is al lang overleden en als ik aan haar denk, zie ik die foto die ik nog steeds zoek - een metafysische herinnering bijna aan iemand die op een stoel zat zoals ze haar hele leven op stoelen heeft gezeten: rechtop, met de armen over elkaar en genoot van haar vakantie, haar uitstapje.

Kortom, in de geest van Krol zou ik kunnen beweren dat een herinnering de beschrijving van een zoekgeraakte foto is. En dat een boek als De oudste jongen in ieder geval een verzameling van al dan niet zoekgeraakte foto's omvat. Dit is misschien de reden waarom Krol in zijn autobiografische boek zo weinig uitweidt over wat een herinnering is. En des te meer over oude foto's. Soms ‘herinnert’ Krol zich aan de hand van een foto zelfs gebeurtenissen die hij nooit zelf aan den lijve heeft meegemaakt. Daarvan is ‘Korreweg’, de laatste tekst in de bundel De kleur van Groningen en andere verhalen (1997), een mooi voorbeeld: ‘Augustus 1930. Hardzeilen op de Galamadammen. De boten hangen scheef in het grauwe water. Misschien dat ik dat beter heb gezien dan zij’.

Een soortgelijk sterk staaltje geeft Krol in het eerste het beste hoofdstukje van De oudste jongen:

Hoe dat voelde kun je zien op een mooie foto uit 1901, van de Nieuwe Ebbingestraat, tegenover het Noorderplantsoen. Wij zijn gewend foto's uit het begin van deze eeuw met ene nostalgisch oog te bekijken, maar dan bekijk je deze foto toch niet goed. De vestingwerken zijn opgeruimd, er zijn mooie herenhuizen voor in de plaats gekomen. Links loopt het spoor van de paardentram. Het Noorderplantsoen is jong, de weg naar het noorden is breed. En midden op die weg loopt iemand met een koe. Vroeger zou hij bij de poort zijn tegengehouden, zou hij hebben moeten bewijzen dat hij de koe niet gestolen had. Nu loopt hij er gewoon mee de stad uit! Moderne tijden. Op de stoep staan twee dienstbodes, in hun witte boezelaars, een praatje te maken. Het is voorjaar 1901, de eeuw is pas begonnen en de zon schijnt.

De afronding van deze beschrijving is, bijna letterlijk, een schitterende zin. Daarop heeft Krol als geen ander het patent. Met een zekere argeloosheid probeert hij het gevoel te achterhalen dat de ontmanteling van de vestingstad Groningen teweegbracht. Een ware bevrijding, maar tegen de achtergrond van de gebeurtenissen die toen nog in de schoot van de nieuwe eeuw besloten lagen, is het uitgestraalde optimisme des te pijnlijker. Zo handelt het hoofdstukje ‘De radio’ over de arrestatie over Krols vader op 4 februari 1944. Voor illegaal radiobezit was hij gestraft met twee maanden gevangenschap en ergens in Duitsland te werk gesteld. Het begint als volgt: ‘Dit verhaal staat overeind als een ruïne. Veel is vergeten, er is ook het een en ander onthouden, maar een geheel is het niet. Terwijl het toch als een geheel heeft plaatsgevonden’. Krols vader wilde op gepaste tijden nog wel iets over zijn arrestatie vertellen, maar des te minder over de verschrikkingen tijdens het verhoor in de gevangenis. Een ander gat in het verhaal is dat Krol zelf zich de aankomst van zijn vader op het Hoofdstation niet

[p. 118]

meer herinnert: ‘Wel zag ik een lange man op ons afkomen, mager als een geraamte, ongeschoren, een lachende doodskop met urinegele tanden. “Het mooiste moment van mijn leven,” zou hij vaak zeggen, “toen ik Tjitske met de oudste jongen op het perron zag staan.” En ik herkende hem niet’.

In het prozaboek De oudste jongen blijft de eigen aard van de herinnering betrekkelijk impliciet. In tegenstelling tot De straat en het struikgewas. Daarin heeft Armando zelfs een drie pagina's tellend hoofdstuk over ‘De herinnering’ opgenomen. En dat is veel voor Armando. Aan het bewuste hoofdstuk gaat een motto van Jean Paul vooraf: ‘Die Erinnerung ist das einzige Paradies, woraus wir nicht vertrieben werden können’. Een soortgelijke uitspraak heeft de grote wiskundige David Hilbert aan het begin van de twintigste eeuw gedaan over de kracht van de verzamelingenleer van Georg Cantor: ‘Aus dem Paradies, das Cantor uns geschaffen, soll uns niemand vertrieben können’. Het zou mij niet verbazen als Krol de voorkeur gaf aan de Hilbertse variant van het paradijs. Die citeert hij in ieder geval in zijn lucide essay over ‘Het intuïtionisme van L.E.J. Brouwer’, opgenomen in de bundel De schriftelijke natuur (1985). Krol begint deze ‘scriptie’ die eerder in een speciale bijlage van Vrij Nederland werd gepubliceerd, met de onvergetelijke zin: ‘L.E.J. Brouwer lezen is geen onverdeeld genoegen’. Daarna neemt hij in zijn opstel ruim vijfentwintig bladzijden de tijd om de grootheid van deze mathematische filosoof te onderstrepen. Dat getuigt van klasse! In De oudste jongen komt overigens nauwelijks wiskunde voor, ongetwijfeld tot opluchting van menige alfageest. Hoogstens rept Krol in het hoofdstukje ‘Het gymnasium’ van wat middelbare school-wiskunde en een mooie gedachte - het resultaat van maandenlange overpeinzingen - die hem rond de kerst beving: ‘dat je niet alles wat waar is ook bewijzen kunt’. Ziehier een gedeelte van de belangrijkste wiskundige uitspraak die in de twintigste eeuw werd gedaan: de stelling van Gödel. Wel is Krol zo sportief om te zeggen dat de echo's van deze ‘wereldschokkende ontdekking’ die de vijfentwintigjarige wiskundige Kurt Gödel in 1931 aan de Universiteit van Wenen deed, op een of andere wijze tot hem moeten zijn doorgedrongen.

Als je er eenmaal over na begint te denken, zie je steeds meer overeenkomsten tussen het werk van Armando en dat van Krol. Het is een beetje overdreven om al die schijnbare en werkelijke overeenkomsten aan de hand van De oudste jongen en De straat en het struikgewas in dit kader netjes uit te werken, maar ik noem toch een paar steekwoorden: Amersfoort en Westerbork, militaire dienst, vergeetwoorden, sport, muziek, kunst en de kracht van de dialogen. En dan heb ik het nog niet eens gehad over het feit dat Krol, naar eigen zeggen, ‘een middelmatige leerling’ op het gymnasium was. Evenals Armando. Moge het gymnasium nog een lang leven zijn beschoren. Want uit sommigen van al die leerlingen zijn voortreffelijke stilisten en schrijvers gegroeid.

De roman De oudste jongen verscheen, net als de andere boeken van Gerrit Krol, bij Querido.