Bzzlletin. Jaargang 27

[p. 90]

Yves van Kempen
Bloedbanden en bodemonderzoek

Ferron, Haarlem en Duitsland. De alchemische verbinding van deze ongelijksoortige elementen heeft een wonderlijke drie-eenheid tot stand gebracht, een geschreven Homunculus met een ongekend chimerische geest. Ferron is de man, Duits is zijn bloed en Haarlem zijn bodem en de combinatie staat borg voor verontrustende literatuur. Ferrons Duitsland is maar ten dele dat van de Pruisen en de Beiers, dat van Weimar of Hitler, het herinnert vooral aan dat Teutoonse rijk, aan dat immense Wagneriaans operadecor van zwarte wouden, van laaghangende mistvlagen in groene dalen en gassige moerassen, van geronnen mensenbloed en barbaars geweld. Zijn beeld van Haarlem is allerminst dat van een bedrijvige middelgrote stad met model-Nederlands sprekende inwoners. Van deze Bomansresidentie maakt hij met flair een even aanstekelijke als vlerkerige karikatuur. Allure heeft de stad niet, ze weerspiegelt in alles de décadence van een aftandse bougeoisie.

Literatuur als een faustische liturgie

De verbinding tussen een en ander zit hem hierin dat het in Ferrons werk zo veelvuldig tot onderwerp gemaakte Duitsland gemodelleerd is zijn naar de ervaringen die in Haarlem zijn opgedaan; de stad is in zijn ogen een conglomeraat van parvenuen en addergebroed, een weerzinwekkend broeinest van gefnuikt burgermansverlangen, broedplaats voor rancune en gemankeerde ambities en een toonbeeld van kleinsteedse hypocrisie. Of zoals hij ooit een van zijn romanfiguren liet zeggen: ‘een hoerenkast zonder hoeren, bestorven pluche, nooit geluchte kamers, lakens stijf van het vergeefs verspilde zaad’. Blader even door zijn roman De Walsenkoning (1993), lees hier en daar enkele bladzijden achter elkaar en je begrijpt onmiddellijk wat zo'n stad met een mens kan doen. Een aanrader overigens, dat boek.

Dit Haarlem en het spookachtige Duitsland zijn meer dan een walmend en walgelijk purgatorium waarin de zielen niet schoon worden gebrand, maar zwarter geblakerd dan ze ooit waren. In het van hallucinerende beelden en duistere metaforen overlopend proza van Ferron verwijzen ze vooral naar de toestand van de menselijke psyche, naar een staat van zijn die ondoorgrondelijker is dan de klare taal van Sigmund Freud ooit heeft kunnen onthullen. Ferron heeft niet zoveel op met de psychoanalist uit Wenen, omdat hij ervan overtuigd is dat die al even stevig vastzit in het slijk, het slib, de drab en de bagger als iedere doorsneeaardbewoner. Zo laat hij in zijn met AKO-goud bekroonde roman Karelische nachten (1990) de hoofdrolspeler Fred Hofzanger tegen zijn one-ntght-stand-schone Helen over de wereldberoemde Wienerzeggen:‘Waar hemel en aarde elkaar ontmoeten, daar is het toneel van een andere orde. Daar staat de Weense regisseur, die ons aller leven in handen zou hebben, met lége handen, en klinken zijn regieaanwijzingen als niets anders dan ze in werkelijkheid zijn: bezweringen, geuit meteen dichtgenaaide mond. [...] Maar ik zal je vertellen dat die man niet meer was dan een korsettendief die zijn slag sloeg in de boudoirs van zwijmelende dames. Een pervert, zeg ik je.’

De barokke woordkeus en de brede wiekslag van deze passage laten verder zien dat Ferron nou niet bepaald sympatiseert met het kort en bondig gehouden binnenkamertjesproza van het Nederlands realisme. Kleine literatuur noemde hij dat ooit, voortkomend uit het middelbare schoolopstel. Niet in het spiegelen en weerspiegelen zoekt hij zijn literaire missie, maar in de noodzaak tot duiden, in het ontwerpen van een constructie. Een schrijver moet hoog spel durven spelen, vindt hij en als het effe kan een gooi doen naar de almacht van de allesbestierende manipulator. De auteur als Mefistofeles zou je kunnen zeggen, de schrijver als middelaar tussen het armzalige schepsel dat mens heet en zijn zucht naar het Hogere, hoe ongrijpbaar dat ook mag zijn.

De alchemisten gingen hem daarin voor en net als de

[p. 91]

hogepriesters van vroeger tijden ontvangen dit soort auteurs hun tekens van de met bloed besmeurde ingewanden die op de offertafel zijn terechtgekomen -ook voor Hofzanger een symbolische plek, zoals aan het eind van het boek blijken. Noem het met de woorden van Fer ron zelf‘literatuur als een Faustische liturgie’. Daarin voelt hij zich bij uitstek thuis, in het domein waar het steeds weer op de idee van de transmutatie aankomt, waarbij de auteur er zich van bewustis dat elke verandering die hij in de materie tot stand brengt, correspondeert met een verandering in hemzelf. Een gedachte waarin een wens naar verlossing schuilgaat.

Een wending naar het autobiografische

Het eenenvijftigjarige oorlogskind Fred Hofzanger is weer zo'n man die goed past in het rijtje personages dat Fer ron inmiddels met grotesk vertoon in het leven heeft geroepen en met sardonisch genoegen heeft gevolgd: verzuurde pathetische mannen zijn het, met gebrek aan daadkracht, drankzuchtige misantropen, brallende mopperkonten en schuldbewuste fantasten. Hofzanger is zo iemand waar vanalles aan mis is. Een lethargisch type met dubieuze interesses, bang voor intimiteiten, iemand die maar niet los kan komen van zijn afkomst en verleden. Een mislukkeling: hij is niet geslaagd als germanist die had kunnen promoveren op ‘de pederast’ August Graf von Platen, afgekeurd voor het vak van leraar Duits, gefrustreerd in zijn schrijverschap, mislukt in het huwelijk met Eva, de ex van zijn te jong gestorven vriend Arthur Kerckaert. Hij is daarnaast ook nog eens stevig aan de drank.

Toch maakt hij op de buitenwereld een alleszins geslaagde indruk. Als de auteur van een geniaal boek dat herdruk op herdruk beleeft, heeft hij aanzien verworven en door zijn veelvuldige televieoptredens is hij een beroemdheid. Vrouwen klampen hem in kroegen aan en dringen zich zo bij hem op:

‘Bent u mijnheer Hofzanger?’ vroeg ze. ‘Dé mijnheer Hofzanger?’
‘Dé Hofzanger, lieve kind en ik mag hopen dat je jong en ongetrouwd bent, geen kinderen hebt, en een eigen inkomen. Neem iets te drinken van me en kom naast me zitten, dan zal ik je vertellen van mijn ongelukkige jeugd die des schrijvers goudmijn is en vervolgens zal ik mijn eerstvolgende boek aan je opdragen, dat ik overigens nimmer zal schrijven omdat ik het, zoals je zult weten, de rest van mijn leven zal doen met dat ene boek, dat ontzagwekkende, dat mijn naam voorgoed gevestigd heeft.’

Een sloot drank doet na dit liedje van verlangen altijd de rest, en zo zwerft hij door de stad van de ene matras naar het andere.

Dit keer is Helen aan de beurt geweest. Na een doorwaakte nacht haalt hij, zittend op de rand van haar bed, aangeblazen door de luciditeit van een kater herinneringen en dromen op uit vervlogen jaren. Maar deze Helen is geen Helena, de Griekse om wie werd gevochten - een vrouw die schoonheid en erotische kracht aan zijn vertellen zou kunnen geven. Ze houdt zich slapende, hoort niets. Wel krijgt de lezer stukje bij beetje - niet in een verhalende ordening maar in een complexe samenhang van beelden, flarden dialoog, beschrijvingen en citaten -een inkijk, maar nog lang geen inzicht in de ware aard van dit verloederd leven. En dat is een verhaal vol treurnis, nog heel wat troebeler dan het zich al liet vermoeden.

Met Hoor mijn lied, Violetta uit 1982 neemt Ferrons werk een wending naar het autobiografische, maar het zal nog tot De Walsenkoning en het vervolg daarop Een aap in de wolken (1995) duren vooraleer zijn schrijverij ook een plons in het diepe van het eigen leven wordt. In Karelische nachten duiken de inmiddels overbekende gegevens op. De foute Duitse vader die in 1942 aan het oostfront sneuvelde en altijd een grote onbekende is gebleven voor het kind, ook al omdat de liefdeloze moeder nooit over hem sprak, laat staan vertelde. Uit schaamte, vanwege de schande.

Ze zal het weten dit keer, voor eens en voor altijd. Als Hofzanger een bezoekt brengt aan zijn dementerende moeder fluistert hij haar toe:

‘Je hebt met mijn vader geneukt. Met August Hofzanger. Hofzanger zo heet jij ook. En je hebt nooit van hem gehouden en toch heb je zijn kind gebaard. En verraden heb je hem toen je mij baarde en verraden heb je hem toen hij, met jouw toekomst voor ogen, lid werd van die malle partij. En verra-

[p. 92]

den heb je hem toen je met droge ogen voor de trein stond. Zie je zijn gezicht nog voor het neergeklapte treinraam?Zijn feldgraue muts net iets te scheef op het hoofd, hij was ten slotte kunstschilder. Hij boog zich uit het raam, smeekte om je hand en kuste die. Tegen de Russen ging hij marcheren, want als je dat deed, dan zou de wereld van een wonderlijke orde worden, een orde waarin hij dag in, dag uit achter zijn schildersezel zou kunnen zitten om steeds weer nieuwe portretten van zijn Hendrika te schilderen en steeds dieper door te dringen in het geheim dat jij voor hem vertegenwoordigde. Ook daarin heb je hem verraden. Terwijl hij door de Karelische wouden zwierf, heb je zijn huis onttakeld en het hem onmogelijk gemaakt ooit nog terug te keren. En daarom ben je gek geworden. Omdat je vreemde mannen in-huis nam toen hij je gestalte meende te zien in het duistere Noordland. Toen hij het maanlicht langs je slapen zag strelen en je je heupen omgordde met het licht van de Grote Beer. En hij zijn dolkmes uit de schacht van zijn laars trok en je initialen sneed in een berkeboom. Draag rouw, vrouw.’

Een edict met gitzwarte randen

Niets is vergeten, niets is vergeven, laat de tekst weten. Maar toch, de autobiografische elementen in deze gefluisterde tirade, hier en daar op de kadans van een litanie, dienen niet de analyse van een geleefd of beleefd verleden, ze zijn eerder zetstukken in een ander soort logica -die van de mythe. En zo functioneren ze niet alleen hier maar overal in dit boek. Mythen zijn verhalen waarin naar verklaringen wordt gezocht over ons bestaan en voor zover ze in de moderne tijd van persoonlijke aard worden, naar rechtvaardiging zoeken voor het streven van eigen ziel en lichaam. Karelische nachten kun je beschouwen als de constructie van een mythe, Ferrons bloedeigen mythe.

Hofzangers fantasie is een woekering van broeierige beelden, gedachten en gevoelens die voor een belangrijk deel zijn gevormd in zijn puberjaren, de tijd dat hij dankzij de centen van een oom in een internaat zat. Daar bedenkt Fred voor zijn vader, die op zijn schaal van goed en kwaad de tegenpool is van zijn verfoeide moeder, een fictief leven, een mythisch voortbestaan. De man is niet gesneuveld tijdens het Winteroffensief van 1942, zo houdt hij zichzelf en vriend Arthur Kerkaert voor, maar in een Russische gevangenschap terechtgekomen, daaruit ontsnapt en vervolgens naar het Finse Karelië gevlucht waar hij ‘tussen het jagen, vissen, en oogsten door’ de schilder van dit Noordland is geworden en uiteindelijk gouverneur.

Arthur laat zich meenemen in Freds verbeelding waarin het bosrijk domein rond het internaat overvloeit in een Fins landschap dat aan de Teutoonse wouden blijft herinneren, door Ferron opgeroepen met de woorden van het Kalevala-epos. Daar beleven ze hun Karelische avonturen die Arthur jaren later, wanneer hij een geslaagd dichter is, zal vastleggen in een manuscript voor een roman, helder en transparant als het klassieke licht van Hellas dat zoals Goethe Faust laat zeggen ‘het licht van zuivere dagen’ is.

Zo was het in werkelijkheid allerminst: dat Arcadië heeft nooit bestaan. En dat is niet de enige manier waarop vals is gespeeld met deze bestseller in spe. Toen Fred het manuscript van Arthur ter inzage kreeg, was die op sterven na dood. Fred besluit het handschrift na zijn overlijden over te typen en onder zijn eigen naam te publiceren. Zo maakt hij zich tot de eigenaar en gevangene van een bucolisch boek dat tot in de laatste punt niets met hem uit te staan heeft. Dat gaat op de duur schrijnen, en hevig ook.

In werkelijkheid kende het ‘edict van Karelië’ vooral gitzwarte randen. Zeker vanaf het moment waarop beiden vriendschap sluiten met ene Karel, huisknecht en toezichthouder op een landgoed dat in de buurt van de kostschool ligt. Karel is een obscuur figuur die steeds met jongens in de weer is. Hij wordt de enthousiaste animator van ranzige homo-erotische spelletjes waar kledij met runentekens aan te pas komt, waarin jongensruggen ontbloot worden en met hazelaartakken tot bloedens toe gestriemd en krachtdadige initiaties plaatsvinden. Tot op de dag van vandaag heugt Fred zich de vernederingen die hij destijds onderging en ruikt hij nog ‘de geuren van zaad, bloed en stront’.

Toch staat niets van dit alles in het herdruk na herdruk belevende geniale meesterwerk dat hij zich heeft toegeëigend, daarin is alles van een volmaakte symmetrie. De idylle die erin wordt opgeroepen heeft niets te maken met de paradoxale houding die op de grens van het kwaad een pathetisch verlangen naar

[p. 93]

zuiverheid oproept, maar zuiver verraad - het woord zal vele malen terugkeren. ‘De beschreven tempelruïnes waren geen maantekens van duistere goden maar verblindend witte schrijnen, zo, in hun gedeeltelijk verval, gebouwd om aan de hoogste eisen van esthetiek te voldoen. Geen moroos heimwee oproepend, maar verwijzend naar schuldeloze drankgelagen en getokkel op lier of theorbe’.

Zo komt het boek te staan in het teken van de kwadratuur van het verraad. Hofzanger heeft zich onvoldoende gerealiseerd op welke manier zijn misdaad hem tot aan het eind van zijn leven zou blijven achtervolgen. Bij elke loftuiting en huldiging wordt Hofzanger namelijk op zijn beurt geconfronteerd met het verraad van zijn vriend en in krantenartikelen of scripties op de offertafel gelegd en opnieuw geschonden. De schrijnende pijn zit nu alleen niet tussen zijn billen, maar in zijn hoofd.

Zoals wel meer figuren bij Ferron is Fred Hofzanger -zijn naam alleen al duidt op hoffelijke onderdanigheid, op ongegeneerd conformisme - een middelmatige geest, iemand die in de richting kijkt van de hoek waaruit hij het meeste applaus heeft te verwachten en niet in staat om over zijn eigen schaduw heen te springen. In plaats daarvan leeft hij zich liever uit in zijn eigen duister. Hij zwaddert, zwalkt en zwendelt maar wat rond met hooguit die éne vraag op de lippen: ‘Hoe kom ik morgen de dag weer door.’ Hij is met andere woorden een in eigentijdse kledij gestoken Hans Wurst, maar wel een die heel wat schlemieleriger is dan de gelijknamige figuur uit de volkse Faust. Kon die nog vanwege zijn grenzeloze naïviteit de goede en kwade geesten, ja zelfs Mefistofeles voor zich laten dansen, Fred Hofzanger is een om gunsten bedelend, hoerig stuk onbenul, een afgietsel van de ‘oerworst’ die zich zonder scrupules in de uitverkoop gooit, geil als hij is op het verwerven van roem en blijvend applaus.

In het spel der dubbelzinnigheden dat het boek is, wordt uiteraard niet elk raadsel opgelost. Tot en met de laatste zin blijft de ambivalentie intact. In de slotregels van de roman keert Hofzanger nog eenmaal terug naar zijn Karelische grond, naar een ven bij het internaat dat altijd al zijn belangstelling heeft gehad, en stuit daar op een duistere massa: ‘Vermoord, gemutileerd. Het vlees van het bot gevreten. Roodachtige brij in de modder. Hier en daar een flard van blauw vel, plukken haar, stukken textiel in zwarte korsten bloed gevat. Twee lijken of één? Dat viel niet meer te onderscheiden.’ Wie ligt of liggen hier verminkt in de bodem? Doorhalen wat niet van toepassing is: de vader, de moeder, Goethe, zijn naar ultieme helderheid hakende Faust. Of toch Freud?

Yves van Kempen (1944) is leraar Nederlands en literair medewerker van De Groene Amsterdammer.