Bzzlletin. Jaargang 22

[p. 79]

Robert-Henk Zuidinga
Taal in Letteren

De bijbel is, in overeenstemming met zijn inhoud, alomtegenwoordig in onze letteren: citaten uit of allusies op de Schrift komen in ontelbare gedichten, verhalen en romans voor. Maar om zijn invloed waar te nemen is niet meteen een tijdrovende tekstanalyse nodig, menige titel is al een woordelijk citaat of variant daarop.

Hedda Martens debuteerde in 1982 met de prachtige bundel Sjibbolet en andere verhalen. Een sjibbolet of schibbolet is een kenmerk waaraan herkend kan worden of iemand tot een bepaalde groep of overtuiging behoort. Richteren 12:5-6 geeft daarvoor de oorspronkelijke verklaring. Tijdens een oorlog tussen de Gileadieten en Efraïmieten poogden de laatsten, door zich als Gileamieten te vermommen, de Jordaan over te vluchten. ‘Wanneer nu een der vluchtelingen van Efraïm zeide: Laat mij oversteken, dan zeiden de mannen van Gilead tot hem: Zijt gij een Efraïmiet? En antwoordde hij: Neen, dan zeiden zij tot hem: Zeg eens sjibboleth. Zeide hij dan: sibboleth, en kon hij het dus niet op de juiste wijze uitspreken, dan grepen zij hem en sloegen hem dood.’

Maarten 't Harts roman De Jacobsladder verwijst naar een droom die aartsvader Jakob had: ‘Toen droomde hij, en zie, op de aarde was een ladder opgericht, waarvan de top tot aan de hemel reikte, en zie, engelen Gods klommen daarlangs op en daalden daarlangs neder.’ (Genesis 28:12)

Ook Marnix Gijsen putte voor een titel uit de bijbel. De vleespotten van Egypte (1952) is gebaseerd op de uitdrukking ‘hunkeren naar de vleespotten van Egypte’, die gebaseerd is op het gemopper van de Israëlieten tegen Mozes en Aäron, die hen uit de Egyptische slavernij bevrijd hadden en naar het beloofde land voerden. Exodus 16:3: ‘Och, dat wij door de hand des HEREN in het land Egypte gestorven waren, toen wij bij de vleespotten zaten en volop brood aten; want gij hebt ons in deze woestijn geleid om deze gehele gemeente van honger te doen omkomen.’

Theo Kars verzamelde een aantal beschouwingen onder de van zelfoverschatting getuigende titel Paarlen voor de zwijnen. Dat baseerde hij, zij het waarschijnlijk niet uit eigen waarneming, op Mattheus 7:6, waarin Jezus oproept: ‘Geeft het heilige niet aan de honden en werpt uw paarlen niet voor de zwijnen, opdat zij die niet vertrappen met hun poten en, zich omkerende, u verscheuren.’ Ik kan die uitdrukking nooit lezen zonder onmiddellijk te denken aan een anekdote over de Amerikaanse Dorothy Parker die eens gelijktijdig met een aanzienlijk jongere schijfster een deur naderde waar maar één van hen tegelijk door kon. De jongste hield haar pas in, zeggend ‘Age before beauty’. Parker nam meteen de uitnodiging aan, onder de woorden ‘Pearls before swine’.

Tekenen

Ook Nescio's bundel Mene Tekel (1946) heet naar een spreuk uit het Oude Testament. Daniël 5:25-28 verhaalt hoe tijdens een feest van Belsazar, koning der Chaldeeën, lichtende letters op de muur verschijnen: ‘Dit is het schrift, dat geschreven is: Mene, mene, tekel ufarsin. Dit is de uitlegging van de woorden: Mene: God heeft uw koningschap geteld en er een einde aan gemaakt; Tekel, gij zijt in de weegschaal gewogen en te licht bevonden; Peres: uw koninkrijk is gebroken en aan de Meden en Perzen gegeven.’ Uiteraard heeft dit fragment ook de uitdrukking ‘gewogen maar te licht bevonden’ opgeleverd, alsook ‘een teken aan de wand’. Daniël 5:5 beschrijft hoe Belsazar de tekenen ziet verschijnen: ‘Terzelfdertijd verschenen vingers van een mensenhand, die tegenover de luchter op de kalk van de wand van het koninklijk paleis schreven, en de koning zag de rug van de hand, die aan het schrijven was.’

Het vierde van Jef Geeraerts' Gangreen-boeken heeft als ondertitel Het zevende zegel. Openbaringen 5:1 is daarvoor de bron geweest: ‘En ik zag in de rechterhand van Hem, die op de troon zat, een boekenrol, beschre-

[p. 80]

ven van binnen en van buiten, en welverzegeld met zeven zegels’. Daardoor is ‘een boek met zeven zegelen’ een uitdrukking geworden voor ‘een zaak die (nog) volkomen geheim is’. Filmliefhebbers kennen ‘Het zevende zegel’ ook als titel van een Ingmar Bergmanfilm uit 1956.

Steen des aanstoots, titel van een experimentele roman van een andere Vlaming, Willy Spillebeen, heeft zelfs twee vindplaatsen in de bijbel: Jesaja 8:14 (‘Dan zal Hij tot een heiligdom zijn, en tot een steen, waaraan men zich stoot, en tot een rotsblok, warover men struikelt’) en 1 Petr. 2:7: ‘De steen, die de bouwlieden afgekeurd hadden, die is geworden tot een hoeksteen en een steen des aanstoots en een rots der ergernis.’

Soms valt het oog op een uitdrukking die er zeer bijbels uitziet, maar dat bij nadere beschouwing niet is. Het nieuwe boek van Renate Dorrestein, over haar gang langs medische en minder medische instanties, heet Heden ik. Dat doet uiteraard meteen denken aan Heden ik, morgen gij (1936), een brievenroman van S. Vestdijk en H. Marsman. En in 1973 bracht Hans Vervoort een verhalenbundel uit, waarvan de titel een combinatie was van deze grafspreuk en een reclamebord aan de pui van een viswinkel: Heden mosselen, morgen gij. In de bijbel zult u die spreuk tevergeefs zoeken. Het leerzame boekje Spreekwoorden en zegswijzen uit de bijbel van J. van Delden (Prisma, 1990) verklaart echter niet alleen duizend voorbeelden uit de bijbel, maar ook uit diens periferie. ‘Heden ik, morgen gij’ (of, in het Latijn, hodie mihi, cras tibi) wordt verklaard als een variant van een tekst uit een van de apocriefe boeken (de apocrieven zijn boeken die niet officieel door de kerk in het Oude of Nieuwe Testament, de canonieke boeken, zijn opgenomen). Ecclesiasticus (ook wel: Jezus Sirach) 38:22 luidt: ‘Bedenk dat het oordeel over hem ook het uwe zal zijn: Gisteren ik en vandaag u.’ Of, in de Statenvertaling: ‘Gedenckt aan mijn oordeel, want alsoo sal oock het uwe zijn: my gisteren, ende u heden’.