Bzzlletin. Jaargang 20

[p. 53]

Willem Wilmink
De Riem onder ons hart

Voor onze kinderprogramma's De Stratemaker en De Bom schreven Hans Dorrestijn en ik liedjes, Karel Eykman schreef liedjes en verder teksten die het onderwerp van elke aflevering moesten toelichten. Maar waar waren we geweest zonder de muziek van Harry Bannink, en zonder al die sketches, meestal van de hand van Jan Riem of Ries Moonen? Nu staat onder een sketch op de tv nooit vermeld wie hem gemaakt heeft en zijn deze stukjes literatuur ook niet in boeken of op platen terug te vinden. En zo kon het gebeuren dat de naam Jan Riem nog steeds minder bekend is dan de naam Eric Engerd, terwijl die toch niet meer is dan een van de vele door hem bedachte figuren. Jans humor in De Stratemaker was recht voor zijn raap, zoals uit enkele korte fragmenten moge blijken:

Jongens en meisjes, dat was weer onze quiz ‘Wie is het grootste liegbeest’. Tot ziens over drie weken, maar niet heus!
- Jazeker, u gaat hier rechtsaf, dan komt u op de Kontjeskade, dan neemt u de Strontsteeg, die komt uit op de Tietjesgracht, even nadenken, ja, dan neemt u de tweede hoek links en dan bent u in de Poepjeslaan.
- En dan?
- Dan bent u er!
- Maar ik moet helemaal niet naar de Poepjeslaan; ik moet naar de Valeriuskade.

In een andere uit het leven gegrepen scène heeft een oplichter een varkensmasker voorgedaan om zo, als spaarvarken van de spaarbank, de mensen geld af te troggelen:

Man: Snork-snork.
Boerin: Dag varken, waar kom jij vandaan?
Man (tot het publiek): Stom hè? Wie praat er nou tegen een varken? (...) Hi-hi, stom wijf hè? (..weer tegen de boerin...:) want al hun geld staat dan veilig op de bank zodat dieven het niet weg kunnen pakken. (tot het publiek:) Hi-hi, snork-snork, wegpakken, hi-hi.

En dan had je natuurlijk Eric Engerd, die overal angst, verwarring en paniek probeerde te zaaien, maar slechts uiterst kalme reacties wist los te maken in de trant van ‘Arme kerel; tóch een nette vent.’

Uit De Bom herinner ik me bijvoorbeeld Jans fraaie sketch over assertiviteitstraining, van een man die moet leren durven maandverband te bestellen, en dan de drogist en zijn winkelmeisje onder een orgie van maandverbandbestellingen bedelft. Voor De Film van Ome Willem schreef Jan teksten die heel mooi op kleuters afgestemd waren, al haalde hij zich een enkele keer een pedagogische vermaning op de hals, zoals bij de dramatische poppenscène waarin zakken met stoute kinderen op het schip van Sinterklaas werden getakeld.

Een enkele keer kwam er een liedje of de aanzet tot een liedje uit zijn pen: ‘Dubbele dubbele medeklinker’ voor een taaiprogramma van Teleac, ‘Het leven heeft mij het lachen verleerd’ voor diezelfde serie, en het hitgevoelige ‘Elke dag kan de laatste zijn,/ dus ik breng m'n centen liever naar de kastelein’ voor een reeks programma's voor ouden van dagen (overigens meer door kinderen dan door senioren bekeken) waarvoor hij ook de titel bedacht:

‘Jan is hier niet overal even zachtzinnig...’

‘Dat ik dit nog mag meemaken’.

Voor het boek van ons ‘Collektief’, 100 jaar geleden, deed hij onderzoek naar de Amsterdamse scheepswerven van weleer, en kwam erachter dat men daar na werktijd en zonder betaling de spijkers terug moest zien te vinden die overdag in het water waren gevallen: hij had de oorspronkelijke betekenis van ‘spijkers

[p. 54]

op laag water zoeken’ ontdekt, en daarbij nog zoveel andere dingen, dat we hem het meeste weer moesten laten schrappen, want anders hadden we een wetenschappelijk geschiedwerk aan de uitgever moeten aanbieden in plaats van een kinderboek.

Van de twee schoolboekenseries die ons kollektief schreef, Gritter en zijn vrienden en Om de hoek, vind ik de laatste de sterkste. Jan is hier niet overal even zachtzinnig, evenmin als hij dat bij De Film van Ome Willem altijd was:

‘Hier, buurman,’ zei de grote man. ‘Hier heb je die bellentrekkers. Ja, ik had ze wel in de gaten. Het was zeker de bedoeling dat je zou struikelen en dat je een been zou breken. Nou, buurman, hier heb je ze. Ik zou zeggen: Doe er maar mee wat je wilt. Voor mijn part stop je ze de hele middag in een donkere kast.’ (deel 5, blz. 43, 44)

Maar vaker dan de kinderen moeten de volwassenen eraan geloven, zoals daar waar Tineke alleen thuis is en onder het bed kruipt als ze een inbreker de trap op hoort komen. De inbreker nadert het bed...

Wacht eens. Dat waren de schoenen van haar moeder. Zouden de inbreeksters die gepikt hebben? Toen werd haar alles duidelijk. Het was haar moeder. Met een schreeuw kwam ze onder het bed uit. ‘Mama!’ riep ze. Haar moeder werd bleek. Haar moeder riep: ‘Hu!’ Haar moeder viel flauw van de schrik. (deel 5, blz. 36)

Hoe de stijl van Jan Riem zich mettertijd heeft ontwikkeld tot een bijna onmerkbaar en bijna onopzettelijk parodiëren, blijkt uit een negentiende-eeuws vertellende titel als ‘Wat Ellie en Nellie niet konden weten’ (deel 11, blz. 35) en ook uit dit stukje tekst:

Met zijn vieren gingen ze langzaam naar buiten en bekeken in de moestuin uitvoerig de sperziebonen, de andijvie, de spitskool en allerlei andere groenten die men op het platteland nu eenmaal dicht bij de hand heeft. (deel 9, blz. 59)

Dit ‘nu eenmaal’ is natuurlijk kostelijk, evenals de observatie van jongens die hun eigen vechtpartij prompt in de steek laten voor een echte vechtpartij. Het gaat om Menno en de overal in Om de hoek weer opduikende rotjongens van de melkboer:

‘Genade, of ik spuug je in je gezicht.’ Menno deed zijn ogen stijf dicht en wachtte op het onvermijdelijke. Gelukkig gebeurde er iets heel anders. Hij hoorde een vreselijk gejoel en geschreeuw. De jongen van de melkboer kreeg een enorme zet, zodat hij half over Menno heen vloog. Hollende mensen kwamen overal vandaan. Menno zorgde vlug dat hij overeind kwam. ‘Een knokpartij, een echte knokpartij,’ riep de grootste jongen van de melkboer, terwijl hij Menno zijn pop in de hand drukte. ‘Kom mee, kijken.’ Nauwelijks had hij het gezegd of hij was al tussen de grote mensen verdwenen. Menno bleef beduusd staan. Zo te horen was het inderdaad een flinke vechtpartij. Hij ging op zijn tenen staan, maar dat hielp niks. (deel 8, blz. 93, 94)

Jan Riem, foto: Nelleke van der Drift

[p. 55]

We zien hier de schrijver aan het werk die elders, in zijn beschrijving bijvoorbeeld van kantoormensen, op een quasi-nuchtere manier een atmosfeer kan oproepen die ik waag te vergelijken met Nijhoffs Awater. Waar o waar blijft de bundeling van dat werk?

Innige vriendschap

Min of meer in het verlengde hiervan liggen de scherper en karikaturaler getekende portretten van To en Ta, in Het Klokhuis: het verslag van een innige vriendschap tussen twee mensen die niet in staat zijn welke innigheid dan ook onder woorden te brengen. Prachtig ordinair, en daarom kennelijk een groot genoegen voor de acteurs, zijn Tante Tini en Oom Ben, die in dat NOS-programma regelmatig uit de doeken doen hoe het eigenlijk hoort.

Tante Tini en Ome Ben, foto: NOB

Jan kan op alles wat bedenken. Er is nog nooit een onderwerp geweest dat hem niet inspireerde. Moet er een Klokhuis-aflevering gaan over zoiets onpoëtisch als staalkabels? Jan bedenkt een liefdesscène die tragi-komisch afloopt doordat de jongen nergens anders over kan praten dan over staalkabels. Gaat het over seinen? Jan bedenkt een verhaal over een jongen die zonder eten naar bed wordt gestuurd (Om de hoek 7, blz. 20-29): ‘Rammel van de honger,’ seint die jongen naar een buurjongen, en dan krijgt hij aan een touw dat hij heeft laten zakken ‘heerlijke hompen brood, dik besmeerd met boter, en met vette plakken leverworst ertussen’. Later op de avond krijgt de moeder spijt van haar strengheid en brengt buiten medeweten van de vader een pannetje snert naar boven: ‘Traag begon hij van de snert te slurpen, aangemoedigd door zijn moeder, die net zo lang bleef wachten totdat alles op was.’ Waarna dan, buiten medeweten van de moeder, de vader...

Maar wat de jongen ook gebracht wordt en hoe verzadigd hij ook is, hij slaat er zich doorheen. Net als Jan Riem.