Bzzlletin. Jaargang 18

[p. 34]

Arthur Japin
‘De directeur daar is een danser’
Willem Wilmink en de Akademie voor Kleinkunst

De Akademie voor Kleinkunst was de jaren van inspraak en medezeggenschap in 1979 nog niet te boven. Zelfexpressie was het hoogste goed en het inzicht dat voor het vormgeven van die diepe zieleroerselen de technische beheersing van diverse disciplines nodig is, ontbrak. Of het nu mijn ‘hete aardappel’ betrof, mijn consequent te lage inzet van een eerste noot of zelfs het lichamelijk ongemak van een uitgedraaide heup, de remedie voor alles was: voelen. ‘Voel die klinkers voorin, voel die noot naar boven, voel je opgetild worden.’ De meest concrete aanwijzing in de les podiumtechniek was de couplettenlange ferme greep van de directeur ten einde te doen voelen van waaruit je nu precies ‘uit je kloten’ moest zingen.

De lessen tekstschrijven waren facultatief en werden dus amper bezocht, maar de enkeling die dat ene uur in de week present was, wilde, talent of niet, dan ook werkelijk schrijven. Terugkijkend denk ik dat we, zo goed als onbewust, zochten naar eindelijk iets tastbaars, een zwart op wit bewijs van wat we wel of misschien juist niet konden.

Willem Wilmink, foto: Hans Vermeulen

De lessen van Rob Chrispijn, Wilminks voorganger (op zijn beurt opvolger van George Groot, die ons na een jaar verliet en zich naar Poena spoedde), waren dan ook voortijdig afgebroken. Chrispijn liet ons, met de beste bedoelingen, geheel en al vrij in metrum, rijmschema en onderwerp. Het duurde niet lang of een zweverige zinsnede uit één van zijn liedjes, ‘Ik viel in een gat van 6000 zielen’ werd een spottend adagium en het was gedaan met respect en interesse.

[p. 35]

De fantasie had ook bij hem weer de vrije loop gekregen, maar werd geen moment uitgedaagd zich in een vorm te persen. De therapeutische waarde van de vele zelfgemaakte voorstellingen was in die tijd dan ook heel wat hoger dan de artistieke. De welwillende aandacht van zowel vriend als vijand, die zich bij wijze van publiek hadden laten strikken, verloor dan ook steevast kansloos van een overmacht aan onduidelijke klachten en hermetische introspecties.

Het was die chaos van heftig maar stuurloos voelende adolescenten die Willem Wilmink aantrof toen hij in dat jaar voor de eerste keer de schooldeur aan de Lindengracht in Amsterdam opentrok. Dat hij die niet direct weer met een ferme klap heeft dichtgesmeten, mag alvast een bewijs zijn van een zeker zachtmoedig optimisme.

Entree

Ik herinner me zijn verlegen entree, een uitzondering in een omgeving waar niemand een kans voorbij laat gaan om, toonladders zingend, beide benen in de nek te leggen ten einde zo veel als menselijkerwijs maar mogelijk is op te vallen. Maar indruk maakte Willem desondanks. ‘Hij keek ons om de beurt en bijna met moeite aan, maar in twee kinderlijk grote, open ogen straalde het zichtbare plezier waarmee hij aan de slag wilden. Hij deed even denken aan een Jehova-getuige wiens vreugde over de te verspreiden boodschap helpt de gêne voor het aanbellen te overwinnen,’ schreef ik die avond in mijn schriftje. Weinig lessen later waren me dergelijke vergelijkingen afgeleerd. Wilmink was in die tijd voor ons wel een naam, voornamelijk bekend van zijn bijdragen aan de succesvolle VARA-kinderprogramma's. Maar was dat nu eigenlijk ook cabaret? George Groot had zich in het kleinkunstvak bewezen en zelfs van Chrispijn viel dat niet te ontkennen, maar Willem Wilmink? ‘De oude school’ was weliswaar al een verplicht nummer in de vooropleiding, maar alle schoonheid en betekenis was daar voor ons een dwangmatige herhaling, opdat we ieder woord ook werkelijk zouden doorvoelen, uit weg gerepeteerd.

Kortom, het was ver voor de grote prijzen of promotie, voor de gouden harpen en griffels. Willem was nog niet vanzelfsprekend een autoriteit en we keken aanvankelijk even afwachtend naar hem als hij naar ons.

Nu had hij mij persoonlijk al snel voor zich gewonnen met een verhaal over de Nederlandse faculteit van de Universiteit van Amsterdam. Ik had hem daar als student net misgelopen en stapte uiteindelijk na twee jaar gedesillusioneerd op, verrijkt met de wetenschap dat zelfs over de verst doorgevoerde abstracties nog urenlang ongeïnspireerd gediscussieerd kan worden, maar zonder herinnering aan enig literair genot of zelfs maar de reden dat ik de studie ooit begonnen was. Ik meende in Willems relaas over zijn vertrek als docent een dergelijk ongenoegen te proeven en ik hoopte dat het plezier waarmee hij aan ons scheen te beginnen, over zou slaan en met het genoegen in schrijven, schrijvers en het geschrevene zou doen hervinden.

Voetbal en Tukkers

Maar vanzelfsprekend ging dat niet. Het kostte tijd te wennen aan elkaars belevingswereld. In een periode waarin ik het niet voor mogelijk hield dat iemand die naar een voetbalwedstrijd ging ook een pen zou kunnen vasthouden ‘refereert hij’ volgens mijn dagboek ‘steeds maar aan Ajax en Feijenoord of, hoe heet dat allemaal? Daarin lijkt hij iets te ontdekken dat dan weer voor de essentie van iets anders, iets algemeners staat. Ik begrijp wel waar hij heen wil met zulke volksparabels, maar zo'n vereenvoudiging mist bij mij zijn doel (Zijn doel? Kijk aan!) Het is me te simpel, te weinig poëtisch en een wereld die me helemaal niets zegt!’

Datzelfde gold zeker ook Twente en de Tukkers, mij toen al even onbekend en daardoor onbemind (‘Het oosten is altijd de klos’ weet Wilmink zelf). Met stijgende verbazing luisterden we soms wanneer touwbaas of stukken-keurder in een anekdote opdook en hoe met de markante Twentse tongval het Enschedese straatleven werd opgehaald ter illustratie van een kindervers.

En al die tijd moeten wij hem niet minder verbaasd en misschien zelfs wel geërgerd hebben. Ik kan bepaald geëxalteerde dichtsels vaag herinneren en met een huivering die me vurig doet hopen dat Willem zelf nooit ook maar een enkele notitie over ons gemaakt heeft.

En toch, langzamerhand, begonnen we elkaar kennelijk te begrijpen: ‘Er is een eenvoud in Wilmink, die als het ware in hem resoneert. Hij zou het zelf, kokhalzend, met klem ont-

[p. 36]

kennen en beschaamd verwerpen - veel te zweverig - maar het is een haast oosterse rust. Niet zijn oosten, maar het verdere. Een kalmte die zich niet lijkt (lijkt). aan te trekken van het barokke, die zich probeert terug te trekken van het overtollige van alledag, van Amsterdam, van ons potsenmakers. En die vertrouwde rust klinkt voor hem in een kinderliedje, in de roep van een marktkoopvrouw, in een herinnering, in een vroege tekst: Alle dinghe sijn mi te inghe; Ic ben so wijt! Het enige wat ik hoef te doen is, geloof ik, daarop afstemmen, iets soortgelijks bij mezelf te zoeken en het werk kan werkelijk beginnen.’

illustratie: Johan Kuipers

Ongeveer vanaf dat moment, een paar maanden nadat Willem Wilmink zijn tekstschrijflessen begon, duiken de eerste leesbare liedjes op in mijn map. Geen onbegrepen bekentenis of oneigenlijk toegeëigende blues meer, maar eenduidige, als het ware ‘strakke’ verzen. We hielden ons op dat moment op aandrang van de meester geruime tijd bezig met niets anders dan eigen jeugdherinneringen en wel zó verdicht dat ze herkenbaar konden zijn voor een kind. Zonder dat we daar nu direct bij stil stonden kregen we op die manier voor het eerst de kans om te zien of er temidden van al die heftige gevoelens, die steeds maar werden verondersteld en aangesproken, werkelijk iets waard was om vermeld te worden.

De franje werd gesloopt, het kaf gescheiden en wat restte was vaak een zo direct mogelijke verwoording van een begrijpelijk gevoel. Het werd duidelijk dat ‘je dus niet verliefd (hoeft) te zijn op de maan om je alleen en onbegrepen te voelen. Het reflecterende neon op de brede natte tegels van Second Avenue kan voorgoed achterwege blijven. Einde van de goedkope filmclichés, andermans beelden en Tollens’ tranen.

Rijmdwang

illustratie: Johan Kuipers

Toen een regelmatige produktie van één, twee teksten per week bij de meeste leerlingen zodoende op gang gekomen was, werd heel slim het accent verschoven van inhoudelijke waarachtigheid naar de vervolmaking van de dichtvorm. Rijm, metrum, ritme en versvoet werden allemaal doorgenomen en grondig getraind. Voor het eerst van mijn leven beleefde ik opgewonden plezier aan een sport: de uitdaging eenzelfde simpele boodschap als voorheen te laten horen, zonder concessies te doen aan de meest dwingende vormen, van hendekasyllabisch sonnet tot haiku. Maar terwijl ik me verloor in de vijf-voetige jambes, gebeurde er, ik meen tegen het einde van Willems eerste lesjaar, iets wonderlijks met een mede-leerling. Het keurslijfje werd blijkbaar iets té dicht aangesnoerd en de jonge man in kwestie stuitte in zichzelf op de meest heftige weerstand. Zijn wrevel groeide en nam cabareteske vormen aan, tot hij uiteindelijk, overspannen, uit de lessen wegbleef. Het zei me toen niet veel, maar nu lijkt het een

[p. 37]

extreem eerste teken te zijn geweest van beginnende problemen.

Het tweede, voor mij laatste, jaar van Wilminks lessen leek mij nog vruchtbaarder dan het eerste. Een aantal van de geproduceerde teksten begonnen op te duiken in de tweemaal 's jaars te geven voorstellingen. Niet alleen wijzelf gebruikten ze, maar er ontstond ook werkelijk vraag naar, waardoor liederen en gedichten voor groter publiek konden worden uitgeprobeerd.

Niet aflatend werden holle frasen in de lessen doorgeprikt, manke rijmen afgestraft. Voor de doorzetter kwam Wilmink met buitenlandse teksten, waarvan de vertaling hemzelf soms voor grote problemen had gesteld. Die tóch te vertalen zonder het bestaande metrum geweld aan te doen, zonder iets van de oorspronkelijke betekenis af te snoepen en vooral zonder die iets te ‘verfraaien’, dat werd een nieuwe speelse uitdaging.

En altijd bleef het parool: ‘hoe eenvoudiger, hoe beter’. Na een bepaald ontnuchterende les noteerde ik dat Willem ‘heel simpel illustreerde dat het genieten van poëzie los kan staan van het begrijpen. Hij gaf het voorbeeld van een kind dat vrolijk meezingt met de radio. Het verhaspelt zinnen, verzint woorden, laat andere weg. Van de oorspronkelijke tekst is niets meer over, maar het kind heeft de grootst mogelijke lol. Waarom? Omdat metrum, ritme, melodie in zijn hoofd zitten en die hem plezier verschaffen, niet de moeizaam door de tekstdichter verwoorde betekenis. Erg effectief dit, omdat ieder van ons zich nog wel een dergelijke zelfgemaakte nonsenstekst herinnert. We kwamen op de (slechts schijnbare) betekenisloosheid van sommige oud-Hollande kinderliedjes, die we toch ooit klakkeloos geleerd hebben en op de broddeldichtjes van Lewis Caroll, die toch bijna ondubbelzinning duidelijk zijn: ‘'Twas brillig,’ zoals Alice zegt, ‘seems very pretty.’

Ik moest direct denken aan wat Virgil Thomson me pas geleden vertelde over Gertrude Stein. Toen hij vroeg waar de door haar zojuist opgeleverde aria voor hun (door hem te componeren) opera in Gódsnaam over ging, antwoordde ze: ‘Kan het wat schelen? Het gaat over pom-darada-pom tak-tak. Dat is het enige dat ik er over zeggen kan, alles wat jij hoeft te weten en meer dan ze er straks van zullen onthouden!’ Een weinigjes nonchalant, maar zij hield in ieder geval de eer aan zichzelf. Al met al vandaag een lesje in nederigheid en opnieuw een pleidooi voor de ontwikkeling van het maatgevoel, in dubbele betekenis.’

Aan het eind van dat jaar kon ik ergens stage gaan lopen en ik greep die kans aan om geen voet meer op de Akademie te hoeven zetten. Willem Wilmink bleef er nog een jaar, naar ik begrepen heb tot het einde van het schooljaar '81-'82. Een enkele keer kwam ik hem tegen, mopperde hij wat over ‘de Kleinkunst’ en overstemde ik hem waarschijnlijk zo met mijn eigen gemopper, dat me kon ontgaan wat er nu precies aan het gebeuren was. Later hoorde ik dat nieuw aangekomen leerlingen bezwaar maakten tegen een ‘te ambachtelijke aanpak’, wat dat ook moge zijn. Het leidde tot een conflict met de schoolleiding, die er tot op de dag van vandaag het zwijgen toe doet. In 1984 vertelde Willem Wilmink in het Algemeen Dagblad met ruzie te zijn wegge-stapt: ‘De directeur is een danser, dus dat zegt genoeg. Waar het daar op aankomt is: hoe ziet het er uit, hoe komt het over. En of iemand wel accentloos Nederlands spreekt. Als je naar een liedje luistert hoor je meer de spraakleraar dan de tekst.’ En dat dus alle overdreven accent op de inleving ten spijt!

Na al die tijd zijn de besognes van drie jaren ‘Kleinkunst’ grotendeels onbelangrijk geworden, voor mij en hopelijk voor Willem ook. Daarom is het goed om nu, tussen alle onbeschrijfelijk beschreven chaos door, dít terug te lezen:

‘Ik kan er niets aan doen, soms erger ik me aan hem, want als je mij mijn gang laat gaan dan zou ik me nu eenmaal het liefst in cryptische rococo-stijl uitdrukken, zó dat het aan mijn oor behaagt en aan het mijne alleen; Een half geneuriede melodie die even in een kleine ruimte blijft hangen; Veel krullen ter ondersteuning van een klein draagvlak. Maar nee, dat lukt bij Wilmink niet. Ik erger me maar heel even. En dan vooral toch aan mezelf. Hij heeft gelijk. Hoe ik dat weet? Aan de hevige liefde voor zijn taal, die uit zijn ogen straalt, uit zijn woorden klinkt, in zijn gedichten leeft. Hij geniet zelf zo intens van de eenvoud van een gedachte, van het weglaten van een invulling. Hoe zou ik aan zo'n pret kunnen twijfelen? Diezelfde kinderlijke pret die bij mij op al die schooltjes verloren is gegaan. Langzaam maar zeker komt de herinnering daaraan weer terug. Ik krijg er gewoon zelf weer plezier in.’