Bzzlletin. Jaargang 18

[p. 60]

Philip van der Eijk & Bert Toussaint
Gottfried Benn en de crisis van het moderne ik

In zijn autobiografische geschrift Epilog und lyrisches Ich (1928) schrijft Gottfried Benn (1886-1956) dat hij tijdens zijn verblijf in Brussel in de Eerste Wereldoorlog, waar hij als arts in een bordeel werkzaam was, de vervreemdende werkelijkheid ervaart van een leven in luxe, terwijl enkele kilometers verderop de soldaten in het oorlogsinferno bij duizenden sneuvelen. ‘Ik leefde aan de rand waar het bestaan wegvalt en het ik begint.’^1.

In het werk van de Duitse dichter en schrijver Benn zijn autobiografische ervaringen verschillende malen indringend vormgegeven. Zijn medische beroepspraktijk speelde daarin een grote rol. Benns eerste dichtbundel Morgue (1912), waarmee hij direct wereldberoemd werd, is een neerslag van zijn ervaringen in het anatomisch-pathologisch instituut in Berlijn, waar hij enkele jaren werkte. In snijdende, sarcastische bewoordingen geeft hij uiting aan zijn gevoelens van walging en cynisme bij het zien van de zieken, de vertrapten en de uitgerangeerden, waarmee hij in aanraking komt. Maar het werk is tevens een scherpe kritiek op de materialistische, Berlijnse samenleving, waar het leven tot zinloze lichamelijkheid is gereduceerd.

Wat Benn aan ellende en troosteloosheid in de microkosmos Berlijn meemaakt, registreert hij op grote schaal en in verhevigde mate tijdens de oorlogsjaren in Brussel. In de schizofrene realiteit, waarin hij terechtkomt ontstaat de Rönne-cyclus, een vijftal verhalen, waarin Benns alter ego, de arts Rönne, als hoofdpersoon optreedt.

In deze verhalen wordt Benn zich bewust van de existentiële crisis waarin hij zich bevindt. In Gehirne (1915) raakt de wetenschappelijk geschoolde, met klinische blik analyserende arts steeds meer vervreemd van de medische handelingen die hij moet verrichten. Hij veliest zijn identiteit en vlucht in vreemde, mythische visioenen, die als brokstukken, als stukjes van een puzzel, bij hem opkomen en te zamen een beeld vormen van een paradijselijke, natuurlijke oertoestand waarin de vervreemding tussen mens en werkelijkheid is opgeheven. In Die Eroberung (1915) probeert Rönne krampachtig greep te krijgen op een vijandelijke omgeving - waarschijnlijk Brussel -en contacten met de bewoners te leggen. Zijn wanhopige pogingen lopen uit op de pathetische uitroep: ‘Neem mij op in de gemeenschap!’^2.

Maar deze bewustzijnscrisis beleeft Benn niet alleen als een emotioneel persoonlijk drama. Hij ziet haar in de westerse cultuur als geheel. In een aantal theoretische beschouwingen over de structuur van de menselijke persoonlijkheid (en ook in het ‘kentheoretisch drama’ Der Vermessungsdirigent, 1919) schetst Benn in fysiologische termen de evolutie van het menselijk bewustzijn en maakt daarbij een onderscheid tussen ‘das Hirn’, de jongere delen van de hersens (‘die Rinde’ of de hersenschors) en ‘das Gefühl’, de oudere delen van het ik, gelokaliseed in de hersenstam. Vertegenwoordigt het eerste begrip het rationele, discursieve (‘begriffliche’) denken, het laatste is de zetel van het gevoel, de intuïtie en het onbewuste. Volgens Benn is de mens door de toenemende dominantie van het discursieve denken over het gevoel het contact met de werkelijkheid kwijtgeraakt, in een emotioneel vacuüm terecht gekomen en aan een proces van innerlijke desintegratie ten prooi gevallen. Dit proces - door Benn cultuurhistorisch gesitueerd in de achttiende en negentiende eeuw, met Kant als grote boosdoener - en het scherpe bewustzijn ervan is de verwrongen en gespleten toestand van ‘het moderne ik’ die Benn in de hoofdpersonen van zijn novellen thematiseert.

Om het innerlijk beleven van de verloren eenheid uit te beelden maakt Benn gebruik van verschillende, typisch atavistische motieven en symbolen: de mythe (bij uitstek de expressievorm van de oudere bewustzijnslagen zoals Benns tijdgenoot Freud leerde); de idealisering van de klassieke oudheid; verheerlijking van het zuiden - met name het Middellandse-Zee-gebied -, domein van het gevoel, het moederlijke (Benn was van

1. Epilog und lyrisches Ich, Gesammelte Werke IV, p.8.

2. Die Eroberung, Gesammelte Werke II, p. 21.

[p. 61]

gemengde afkomst), tegenover het cerebrale, vaderlijke noorden; en de vegetatieve symboliek, die de oerkrachten en de natuurlijk gevoelsrijkdom uitbeeldt. Het scheppen van deze mythische werkelijkheid in het literair kunstwerk zag Benn als hoogste opgave in het leven. Alleen een kunstenaar was, in Benns overtuiging, in staat de wereld door zijn artistieke schepping te interpreteren - een visie die vooral door Nietzsche geïnspireerd is.

Benn geeft zijn thematiek vorm in een uitermate onconventionele en barokke stijl waarin pathos en dramatiek de boventoon voeren en grammaticale en logische ordelijkheid dikwijls afwezig zijn. De veelvuldige wisseling van stemmingen en bewustzijnsniveaus brengt een mengeling teweeg van lyrische, essayistische en verhalende elementen, waardoor de teksten - door Benn parodiërend ‘Novellen’ genoemd - zich aan elke genrebepaling onttrekken.

Met name het vroege proza heeft een extatisch karakter en wordt gekenmerkt door heftige stemmingswisselingen en een sterk associatieve stijl. In het latere werk - zoals de Roman des Phänotyp (1949) en Der Ptolemäer (1949) - hebben de hoofdpersonen hun gespletenheid geaccepteerd en gecultiveerd in de enig denkbare vorm van een dubbelleven.

De twee vertaalde verhalen, ‘Nocturno’ (1913) en ‘Heinrich Mann. Ein Untergang’ (1913) zijn geschreven tussen de debuutbundel Morgue en de Rönne-cyclus. ‘Nocturno’ beschrijft het verlangen van de dichter naar een oermoeder, een broeierige hunkering naar het herstel van de verbondenheid die hij met haar voelt. Maar zij behoort een ander toe en de dichter kan alleen de band van haar herstellen door haar in lyrische beelden te herscheppen en haar beeld vervolgens aan de nacht te offeren. De bezwerende taal, waarin hij zijn ritueel volvoert, staat in groot contrast met de tragische, bijna pathetische beschrijving van zijn hevig verlangen in het eerste deel van het verhaal. In het verhaal lijkt er geen scheiding aanwijsbaar tussen werkelijke en fantasiewereld. Eerder lijkt er sprake van een versmelting van twee werelden, die vooral vorm krijgt in de metamorfose van de begeerde vrouw, een van de in het verhaal beschreven ‘kennissen’, tot een mythisch personage.

In ‘Heinrich Mann. Ein Untergang’ ziet de dichter de oude zekerheden wegvallen, ‘de dingen begonnen te schuiven, werden verachtelijk en nauwelijks het aanzien waard’ en hij wordt teruggeworpen op zichzelf. In een kwellende, moeizame, introspectieve zoektocht moest hij een innerlijke wereld opbouwen, die voor de ongeneeslijke, ziekelijke wereld immuun is. De dichter verlaat de noordelijke, ijzige, starre en levenloze omgeving waar hij vandaan komt en zwerft naar zuidelijke, Mediterrane streken, op zoek naar gevoelsgeladen, kleurrijke en lichte plaatsen, die echter slechts in zekere zin een vast geografisch domein vormen. Eerder lijken het symbolen van een ongrijpbare, moeilijk te identificeren ‘Innenwelt’ te zijn, dan werkelijk bestaande lokaties. Maar zou een denkbeeldig ballingsoord niet noodzakelijkerwijs iets ondefinieerbaars moeten hebben, omdat het daarin radicaal verschilt van de ordening van het dagelijks leven? Misschien keert de dichter daarom ook tenslotte naar huis om zijn zoeken naar een imaginair bestaansalternatief in zijn oude omgeving, maar los daarvan en los van sociale verbanden, voort te zetten.

Benns moeilijke, vaak raadselachtige stijl roept een wereld op van een innerlijk verscheurd auteur, die zich uit de angstaanjagende, van elke zin beroofde wereld terugtrok in geestelijke eenzaamheid. Daar etste hij zijn vreemde droombeelden, die uit een ander bestaan schijnen te komen en die de lezer beurtelings fascineren en schokken, meeslepen en afstoten.

[p. 62]

Bibliografische notitie:

‘Nocturnp’ en ‘Heinrich Mann. Ein Untergang’ werden in 1913 voor het eerst gepubliceerd in de expressionistische tijdschriften Der Sturm en Die Aktion.

Voor deze vertaling is gebruik gemaakt van: Gottfried Benn, Gesammelte Werke in acht Bänden, Hrsg. von Dieter Wellershof, Limes Verlag, Wiesbaden 1958-1961.

Een goede inhoudelijke bespreking van Benns proza biedt Else Buddeberg, Gottfried Benn, J.B. Metzlerische Verlagsbuchhandlung, Stuttgart 1961. Een beknopte en overzichtelijke biografie is van Walter Lennig, Gottfried Benn, Rowohlt Verlag, Reinbek bei Hamburg, 1962.

Huub Beurskens maakte een vertaling van een aantal geselecteerde gedichten in Gottfried Benn, Bruggen slaan, Meulenhoff, Amsterdam 1978. Autobiografische geschriften van Benn zijn in vertaling verschenen in Gottfried Benn, Dubbelleven (ingeleid door Klaus Siegel, vertaald door C. van Grafenberg), Arbeiderspers, Amsterdam 1986.

Een van de verhalen uit de Rönne-cyclus, ‘Die Insel’, is in vertaling opgenomen in de bundel Duitse expressionistische verhalen, geredigeerd door Klaus Siegel en verschenen bij Van Gennip, Amsterdam 1981. Een complete vertaling van de Rönne-cyclus wordt voorbereid door Klaus Siegel (uitg. Nota Bene, Amsterdam).