Bzzlletin. Jaargang 17

[p. 60]

Mario Molegraaf
Tussen verkondiging en lyriek
De poëzie van Angelos Sikelianos

Er bestaan dichters die ook zieners willen zijn. Je kunt hun werk bewonderen, maar tegelijk geïrriteerd zijn door hun ideeën. Ida Gerhardt is zo'n dichter - Holland is bij haar een nieuw Israël en zij waant zich een oudtestamentische profeet. Stefan George is een andere dichter van dit slag - hij bedacht een merkwaardige godsdienst waarin hem zelf de rol van profeet werd toebedeeld. Ook Angelos Sikelianos valt onder deze categorie profetische dichters - een middelaar tussen ons simpele stervelingen en het hogere. Ik voel soms enige wrevel over wat hij schrijft, maar heb dikwijls de grootste bewondering voor hoe hij schrijft. De meeste beschouwers koesteren dit soort gevoelens ten aanzien van Sikelianos, daardoor is er zelden onvoorwaardelijke lof voor hem weggelegd. Misschien is dit één van de redenen dat hij buiten zijn vaderland zoveel minder bekend is dan de andere vooraanstaande figuren uit de moderne Griekse poëzie. Een tweede oorzaak is dat zijn poëzie zich slecht voor vertaling leent. De bezwerende grootsheid die zijn lyriek in de oorspronkelijke taal kenmerkt gaat licht verloren. In het Engelse, het Franse, het Italiaanse taalgebied verschenen toch enkele uitgaven van zijn werk.

Angelos Sikelianos werd in 1884 geboren op Lefkas. Tot 1901, toen hij voor enige tijd rechten in Athene ging studeren, bleef hij op dit eiland wonen. Lefkas vormt door zijn ligging een brug tussen Griekenland en West-Europa, bovendien is het nooit voor lange tijd in Turkse handen geweest. Stellig heeft Sikelianos zich sterker dan de meeste Griekse schrijvers op het Westen georiënteerd. Hij reisde vrij veel en beheerste zijn talen voortreffelijk. Zijn werk bewijst overigens dat hij ook het dialect van Lefkas nooit heeft verleerd.

Als jongeman las hij veel, onder meer het destijds en vogue zijnde boek Les Grands Initiés van Edouard Schuré. In dit werk uit 1889 bracht Schuré zijn vergelijkend esoterisme in de praktijk en oefende zo aanzienlijke invloed uit op onder meer de symbolistische beweging. Bij Sikelianos vond het mystieke syncretisme een gunstige voedingsbodem. Later heeft de dichter nog met Schuré gecorrespondeerd. Hij schreef hem op 4 november 1927: ‘Deze brief biedt me ook de gelegenheid U te zeggen hoeveel Liefde ik U toedraag sinds mijn kinderjaren toen ik, voor de eerste maal, op zeer jeugdige leeftijd, wandelend onder de olijfbomen van Lefkas Uw Grands Initiés las.’

In Athene sloot hij zich na zijn mislukte studie evenals zijn zusters Eleni en Penelope aan bij een theatergroep. Penelope kwam in contact met Raymond Duncan. Zij trouwde ook met deze broer van de beroemde Amerikaanse danseres Isidora Duncan. Haar grote streven was de antieke Griekse dans te doen herleven. Haar solodansen - blootsvoets en in simpele draperieën uitgevoerd - waren op uiteenlopende bronnen geïnspireerd: evengoed op muziek van Beethoven als op reien uit Griekse tragedies. Eva Palmer, een rijke Amerikaanse, had de invloed ondergaan van Isidora Duncans denkbeelden. Men had haar werk van de jonge Griekse dichter Sikelianos laten lezen en zij werd nieuwsgierig naar hem. Een ontmoeting vond plaats ten huize van zijn zuster en zwager. Hij raakte snel onder de bekoring van de tien jaar oudere vrouw, in 1907 werd in de Verenigde Staten hun huwelijk gesloten.

In de jaren twintig was hij een gerespecteerd dichter geworden. Maar de drang een geestelijk leidsman te zijn, bracht hem ertoe zich aan de Delfische Idee te wijden. Delfi was voor hem nog altijd de navel van de aarde. Het moest een centrum worden van cultuur en spiritualiteit, een plaats van waaruit zich een holistische levenshouding zou verbreiden. Hij wilde een ‘universele verstandhouding’ bewerkstelligen, de chaos in de wereld stillen door voor het versplinterde denken van nu het oude op eenheid gerichte Griekse denken in de plaats te stellen.

Hoogtepunten in het leven van Eva Palmer en Angelos Sikelianos waren de festivals die in 1927 en 1930 te Delfi werden gehouden. Dans, sport, kunstnijverheid waren onderdelen op het programma. Het belangrijkste was misschien dat een nieuwe opvoeringspraktijk van de klassieke tragedie werd begonnen. De mise en scène van Aischylos' werk was helemaal in de geest van Isidora Duncan. De ruïne van een antiek theater vormde het decor, de koormuziek werd in Byzantijnse stijl gehouden, de kostuums zagen eruit als recente klederdracht.

Het waren vooral de ideeën van Eva Palmer die zo in praktijk werden gebracht. Zij was het ook die de hoge onkosten moest dragen. Er bestond aanzienlijke belangstelling voor de festivals, maar het is allemaal niet zo verlopen als de organisatoren hadden gehoopt. Het geld raakte op, in 1933 ging Eva Palmer terug naar de Verenigde Staten. Ze bleef de dichter ook na hun echtscheiding steunen. Ik denk dat ze in de ongepubliceerde autobiografische aantekeningen, die sinds haar dood in 1952 in het Benakimuseum te Athene worden bewaard, alleen maar goeds over hem zegt. Er kwam een nieuwe vrouw in zijn bestaan, de nog in leven zijnde Anna Karamanou, met wie hij in 1940 trouwde temidden van de overblijfselen van het oude Eleusis. Zijn brieven aan haar zijn uitgegeven, ze bestaan vooral uit dweperige liefdesbetuigingen en opgewonden exclamaties. Bovendien schreef Anna Karamanou een

[p. 61]

boek, Mijn leven met Angelos. De laatste jaren van zijn leven waren somber. Hij werd ziek en in 1951 kwam hij te overlijden. Behalve gedichten verzameld in Lyrikos Vios (= Lyrisch Leven), schreef hij beschouwingen en op latere leeftijd ook drama's die vooral beleefdheidshalve geprezen lijken te worden. Zijn toneel heeft een boodschap: de mensheid verkeert in slavernij, hij wil een uitweg wijzen.

Sikelianos

In zijn poëzie beweegt hij zich ook tussen verkondiging en lyriek. Hij is op zijn best in een gedicht als ‘De Heilige Weg’ waarin deze polen in volmaakt evenwicht zijn. Voor de duur van zo'n vers is hij werkelijk poëet en profeet tegelijkertijd. Het uit 1935 daterende lange gedicht - een Nederlandse versie is opgenomen in de Spiegel van de Griekse poëzie, in die bundel vindt men ook ‘Pan’, ‘Pantarkes’ en ‘Agrafon’ - speelt zich af op de nog altijd zo genoemde Heilige Weg die van Athene naar Eleusis voert. In de oudheid was het de route die gebruikt werd door processiegangers die wilden deelnemen aan de mysteriecultus van Eleusis. De dichter wandelt over diezelfde weg. Hij ontmoet een zigeuner met twee beren die tegen hun zin kunstjes moeten vertonen. Deze ervaring wordt een:

ontzaglijk sprekend symbool voor heel
de wereld, in heden en verleden,
onzaglijk sprekend symbool voor al
het lijden van de oudste tijden, waarover nog steeds
door de sterfelijke eeuwen niet de tol
voor de ziel werd betaald.

Die daardoor in de Hades

verbleef en nog steeds verblijft.

Grote woorden werden hier geen misplaatste woorden, omdat de wortels met een alledaagse belevenis steeds zichtbaar zijn. Diepe ontroering werd geen valse ontroering, nu de aanleiding zo tastbaar blijft. Voor de profetische dichter dreigt voortdurend het gevaar - en Sikelianos is daar niet in elk gedicht aan ontkomen - dat hij zijn gewijde begrippen als pasmunt gaat gebruiken, dat hij zijn heerlijke wijsheid tot niemand in het bijzonder richt, dat hij los raakt van zijn oorsprong. Het is Sikelianos' opzet geweest met zijn land en zijn volk verbonden te blijven.

Al in zijn debuut Alafroïskiotos spreekt hij het besef uit dat de dichter acht slaat op tekens die voor ieder zichtbaar zijn, maar door bijna niemand gezien worden. Uit het gedicht ‘Thalero’ blijkt een volkomen vanzelfsprekende omgang met zijn natuurlijke omgeving. Thalero is een dorp aan de Korintische Golf nabij Sikia waar de dichter heeft gewoond in een villa die thans als aan hem gewijd museum is ingericht. Om op geloofwaardige wijze van een andere wereld te kunnen getuigen, moet men zich in deze wereld thuis voelen.

Er kan geen twijfel over bestaan dat Sikelianos zich in Griekenland en onder de Grieken thuis heeft gevoeld. In zijn eerste bundel schreef hij al:

En naar het volk daalde ik af;
de deuren van de huizen
gingen zo geruisloos open
als waren het de deuren van een graf.
En het was als omhelsden ze mij
bij terugkeer uit het graf
- de schikgodinnen
hadden zo de draad gesponnen -
of als kwamen voor mij
de doden tot leven;
zo diep in de grond versmolten onze wortels
zozeer was onze kruin tot in de hemel
verheven.

Niet alleen wil hij in de Griekse traditie staan. Hij streeft er ook naar ten bate van Griekenland en de wereld die traditie nieuw leven te geven. Onder andere in de bundel Proloog tot het leven komt dat naar voren. Hij schrijft in ‘Herakles’ uit het eerste deel ‘Bewustzijn van mijn aarde’ in de diepte te zijn gegaan ‘om terug te brengen/ zuiver als nooit tevoren/ de heilige Griekse stem’. De bundel heeft vier andere delen met nogal tekenende titels: ‘Bewustzijn van mijn ras’, ‘Bewustzijn van de vrouw’, ‘Bewustzijn van het geloof’ en later werd een ‘Bewustzijn van de persoonlijke scheppingskracht’ toegevoegd. Aan het slot van het tweede gedeelte is er een oproep aan de ‘Griekse jeugd’ de ogen naar binnen te richten opdat men het ‘eeuwige Verlangen’

[p. 62]

leert kennen. ‘Wat zijn voor ons/ de valse lichten van onrijpe beschavingen?’ vraagt hij met hol klinkende retoriek. ‘Bereid je op de Terugkeer voor!’

Waarheen die Terugkeer zou moeten voeren, is minder duidelijk dan alle uitroeptekens en hoofdletters suggereren. Sikelianos is wel zeer ruim van hart. Hij staat open voor verworvenheden van het Westen en gedachten uit het Oosten, de presocratici hebben hem evenveel te zeggen als de Byzantijnen. Hij heeft natuurlijk gelijk in zijn veronderstelling dat in het christelijke geloof veel van de antieke traditie is vervat. De gelijkschakeling verloopt bij hem echter erg vlot. De lijdende berin uit ‘De Heilige Weg’ wordt vergeleken met de Grote Godin, de eeuwige Moeder:

van diezelfde die in haar heilige droefenis,
mettertijd in menselijk gedaante,
om het verdriet over haar dochter hier Demeter
werd genoemd, ergens anders Alkmene of de Heilige Maagd
heette om het verdriet over haar zoon.

Sikelianos was nog erg jong toen voor het eerst gedichten van hem in tijdschriften verschenen. Hij verloochende dat werk later, maar in de postume edities van Lyrikos Vios keren de weinig oorspronkelijke ‘Ballades’, het ‘Lied op een verloren liefde’ en dergelijke terug. Kort voor zijn eerste huwelijk tijdens een verblijf in de woestijn van Libië, schreef hij Alafroïskiotos. Het woord is moeilijk te vertalen. Letterlijk staat het voor ‘wie een lichte schaduw werpt’ en het woord is al door Solomos gebezigd voor een begaafd mens, een ziener, een dichter. Sikelianos is in zijn gedicht ook op de betekenis van het begrip ingegaan:

Wie is de alafroïskiotos,

die het diepe mysterie wil vatten

en zonder gewicht de gelofte

incarneert die in de diepte zweeft,

en de daad voorbij is?

Het debuut van de dichter, in 1909 in een verzorgde editie gedrukt, is een omvangrijke, lyrische autobiografie vol vooral gelukkige herinneringen aan zijn jeugd op Lefkas. Vele van de ideeën die Sikelianos in zijn rijpe werk kenmerken, zijn in aanleg al aanwezig. Tussen 1915 en 1917 verschenen eveneens in fraai uitgevoerde boekjes de vier eerste delen van Proloog tot het leven. In 1946 beleefde het vijfde deel zijn eerste publicatie. Het werk staat helemaal in het teken van het geloof in de ‘universele Ziel van de Wereld’. Ongeveer gelijktijdig met deze compositie die het derde deel van de huidige uitgave van Lyrikos Vios geheel vult, ontstond een aantal van zijn mooiste gedichten. Ze zijn in het tweede deel van Lyrikos Vios te vinden onder de noemer ‘Sonnetten’ en ‘Afrodite Urania’. De sonnetten zoals ‘Sparta’, ‘Dorisch’, ‘Op de Akrokorinth’ zijn opmerkelijk. Maar mijn voorkeur gaat toch uit naar gedichten als ‘Eerste regen’, ‘Pan’, ‘Thalero’, ‘De moeder van Dante’, ‘John Keats’, ‘Omdat ik ten diepste prees’ en vooral ‘Pantarkes’ dat voor het eerst verscheen in 1914 in het Alexandrijnse tijdschrift Grammata.

Dit laatste vers is een meesterlijke verbeelding op aan Pausanias ontleende gegevens over Fidias en zijn beeld van Zeus Horkeios te Olympia, ‘bedoeld om allen die te kort schieten in vroomheid bang te maken.’ Volgens Pausanias heeft Fidias de jonge atleet Pantarkes bemind. Hij zou één van de figuren op Zeus' troon de trekken van Pantarkes hebben gegeven. Bij Sikelianos is de in Olympia verblijvende beeldhouwer naamloos. De kunstenaar gewend aan ‘gewijde symposia met de goden’ is er getuige van hoe Zeus de jongen liefheeft. In ‘Pantarkes’ weet de dichter zo'n sfeer van tover en bedwelming te scheppen dat ook wij als sceptische lezers deel krijgen aan deze bovennatuurlijke ervaring.

Sikelianos slaagt er vaker in onwaarschijnlijke dingen waarschijnlijk te maken, vals pathos om te zetten in oprecht sentiment. ‘Agrafon’ is er naar mijn overtuiging ook een voorbeeld van. Het gedicht ontstond in 1941 toen de Duitsers Griekenland hadden bezet en voor het land een zware tijd was aangebroken. Een ‘agrafon’ is een uitspraak of handeling van Jezus waarvan in de Evangeliën geen melding wordt gemaakt. Agrafa vinden we in canonieke en aprocriefe bijbelboeken, maar ook daarbuiten. Het optreden van Jezus waarover het in het gedicht gaat is beschreven door de twaalfde-eeuwse Perzische dichter Nizami. Vermoedelijk heeft Goethes versie hiervan, opgenomen in de ‘Noten und Abhandlungen’ van zijn Westösterlicher Divan, aan ‘Agrafon’ ten grondslag gelegen. Het betreft de geschiedenis waarin Jezus in het rottende kadaver van een hond het gebit ziet blinken als ‘grote belofte, weerschijn/ van het Eeuwige, maar daarenboven een/ scherp bliksemen, hoop op Gerechtigheid’. Hieruit put de dichter troost voor de bittere omstandigheden waarin zijn volk verkeert. Hoe zwaar ‘Agrafon’ ook werd aangezet, hoe zonderling het verhaal over Jezus waardoor de dichter zich liet inspireren ook mag zijn - het vers bleef nu de actuele aanleiding niet meer voelbaar is indrukwekkend. Andere belangrijke gedichten uit de oorlogsjaren zijn ‘Eed op de Styx’ en ‘Grieks dodenmaal’.

Na Proloog tot het leven was hij met het schrijven van omvangrijke dichtwerken doorgegaan. Hij werkte, kennelijk onder de invloed van Paul Claudel geraakt, geruime tijd aan het nooit voltooide Moeder Gods, tussen 1915 en 1919 voor de eerste maal gedrukt. Het werk is geschreven in de sinds de tiende eeuw in de Griekse literatuur zeer dikwijls gebruikte vijftienlettergrepige ‘versus politicus’. Er zijn 275 strofen van elk twee rijmende regels, verdeeld over vijf Zangen. Het geheel klinkt zeer muzikaal, een aantal commentatoren schat het om die reden hoog. De Moeder Gods wordt weer gelijkgesteld met de Eeuwige Moeder. Hij schrijft over de pijn van de dood, over de vreugde van de wedergeboorte. Maar niets schenkt grotere voldoening dan ‘kennis van de kosmos’.

Een bijzonder ambitieus werk is Pasen van de Grieken. Fragmenten verschenen in 1919 en 1920. Eerst in 1947 zag

[p. 63]

een min of meer definitieve editie het licht. Elf zangen en twee fragmenten zijn bekend. Titels als ‘Reinigingen’, ‘De Hymne aan Helena’, ‘Vijfde evangelie’, ‘Hymne aan de Maagd’ spreken. Ook deze conceptie werd niet afgerond. Een aantal onderwerpen waar de auteur nog zangen op wilde schrijven is bekend, verder weet men dat hij in 1938 teksten kwijt raakte. Het werk is een poging de oude en de hedendaagse godsdienst tot een eenheid te maken, een poging ook het onbewuste geloof met de christelijke religie te verenigen. Sikelianos schreef achteraf over zijn bedoelingen in een voorwoord van Lyrikos Vios: ‘Het Pasen van de Grieken is mijn eerste spontane poging (...) mij met het godsdienstige “onderbewustzijn” bezig te houden (...) zoals dat zich aan mij indertijd niet in het dogma of de organisatie uitdrukte, maar in de echte Mythe van het Christendom.’

Hierna neemt zijn produktiviteit als dichter af. Hij wijdde zich vooral aan de Delfische Idee en aan het maken van toneelstukken. Zoals gezegd ontstond in de oorlogsjaren nog belangwekkende poëzie. Ook in de jaren dertig schreef hij enkele gedichten bijeengebracht onder de titel ‘Orfisch’ - zoals ‘De Heilige Weg’, ‘De zelfmoord van Atzesivano’, ‘Attisch’, ‘Dedalus’ - die een enthousiast pleidooi voor Sikelianos al voldoende zouden rechtvaardigen. Een pleidooi waaruit naar ik hoop de lezer zich langer een grandioze dichter dan een vreemde ziener zal herinneren.