Logo DBNL
Bzzlletin. Jaargang 13 (1984-1985)

Bzzlletin. Jaargang 13

(1984-1985)– [tijdschrift] Bzzlletin–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Guido van Suchtelen
Het Spinozisme van Jan van Vloten
De romantische aard van een naturalist

‘De eerste beslissende stoot tot een hernieuwde beschouwing van Spinoza en zijn leer is in de 19de eeuw uitgegaan van J. van Vloten’.1.

Aldus stelt de voortreffelijke kenner van het wijsgerig leven in Nederland, Ferdinand Sassen, vast. Daarmee gaat hij voorbij aan B. Nieuhoff; formeel trouwens terecht, want diens nuchtere verhandeling Over Spinoza is van 1799, dus nog net achttiende-eeuws, en is bovendien zo goed als zonder nawerking gebleven. Het is mij bijv. niet gebleken dat Johannes van Vloten, in 1818 te Kampen geboren, ooit iets van Nieuhoff heeft gelezen.

Wat Johannes - zoon van een predikant en zelf bestemd voor het domineesambt- als jongen wèl te lezen kreeg, was H. Muntinghe's boek Geschiedenis der menschheid naar den Bijbel; daarin werd de historie overeenkomstig het toenmalige algemeen christelijke denken opgevat als een door God ter lering van de mens bestuurd gebeuren. Tijdens zijn theologische studie te Leiden nam Johannes kennis van de leerstellingen van de Groninger Richting, die het probleem stelden van de historiciteit van Jezus, dus van de kerkelijke Christus, de zoon Gods, of de sterfelijke mens, de timmermanszoon. Een breekpunt in het godsdienstig geloof, dat Van Vloten van huis uit had meegekregen ontstond tijdens het werken aan zijn dissertatie, die in 1843 verscheen, het jaar waarin de modernist J.H. Scholten in Leiden aantrad. Het proefschrift2. handelt over vers 12 uit het eerste hoofdstuk van Paulus' brief aan de Galaten. De Statenvertaling heeft daar:... ‘Want ik heb het [Evangelie] ook niet van een mensch ontvangen, maar door de openbaring van Jezus Christus...’ In het Grieks:... alla di apokalupseoos Jèsou Chrìstou. Overtuigend bewees nu Van Vloten, dat Paulus hier een objectieve genitief had gebruikt; de tekst moest dus niet vertaald worden met: de openbaring van (d.i. door) Jezus gegeven, maar als: de openbaring aan Paulus van het feit, dat Jezus de Christus, de Messias was. Deze ogenschijnlijk louter filologische kwestie bevatte de kern van heel de Modernisten-strijd. Voor Van Vloten ontstond in elk geval een omslag in de overgeleverde geloofsleer3.. Hij kon er niet meer overtuigd achter staan, vond het moreel niet verantwoord als predikant twistpunten en compromissen uit te dragen en trok de consequentie uit de Paulinische visie, dat boven het (kerk)geloof uit de (mensen)liefde gaat.

De antropologische wending in de hervormde leer werd door Van Vloten geradicaliseerd. In 1849 zou hij schrijven: ‘Mijn kerk is de maatschappij.’4. En op latere leeftijd nog eens terugkijkend op dit moment van bewustwording, formuleerde hij het zo: ‘Thans beproeven wij terecht dien Bijbel naar de geschiedenis en ontwikkeling der menschheid te verklaren... Welk een verassende vaart moest men in die betrekkelijk korte jaren niet nemen om tot zulk een uitkomst uit zulk een aanvang te geraken!...’5.

Ziet men Jezus als ethisch voorbeeldige mensenzoon, dan is het alleen maar logisch wanneer hij met bijv. Socrates of Spinoza in één adem wordt genoemd. Aan beiden heeft Van Vloten promotiestellingen gewijd. Eén stelling had betrekking op Schleiermachers Glaubenslehre, die pas dàn goed begrepen zou kunnen worden als men haar terugvertaalde in Spinoza's termen. Een andere stelling betrof, zeer karakteristiek, Spinoza's tekst Quo magis res singulares intelligimus, eo magis Deum intelligimus. Van een promovendus theologiae zou men eerder een these over de Amor Dei intellectualis, die gepaard gaat met de kennis der dingen sub specie aeternitatis, verwachten. Niet aldus Van Vloten; als hij later deze tekst bij Spinoza tegenkomt, noteert hij argeloos:

Wij dreigen te duizelen... omdat wij vroeger dien God als verstandeloos en liefdeloos hebben leren kennen, en hem ons hier dus moeilijk als met een verstandelijke liefde bezield kunnen voorstellen... Blikken wij (...) om ons heen, dan kunnen wij Spinoza's beide stellingen alleen in die zin ons verklaren, dat de liefdevolle stemming, ons door 't werkzame inzicht in 't oneindig natuurverband eigen geworden, ons, juist omdat wij in dat oneindig leven met vol bewustzijn deelen, eigen is...6.

Hier zien we Van Vloten, hoewel kundig latinist, opeens als eigenmachtig vertaler optreden. Amor intellectualis wordt liefdevolle stemming, een soort sociaal gevoel, en Spinoza's deus durft hij, ter vermijding van associaties en verwarring met de kerkelijke inhoud van dit begrip, niet over te nemen. Houvast vindt hij in het sive Natura, van waaruit hij dan het begrip God substitueert door ‘oneindig natuurverband’.

Op deze wijze dacht Van Vloten te ontkomen aan een tegenstrijdigheid die hij ontwaarde in de leer van Spinoza, waar deze wel de voorstelling van een persoonlijke god had opgegeven, maar desondanks bleef schrijven over de liefde waarmee God zichzelf bemint en die ook stelde: ‘Het hoogste goed van 's mensen geest is de kennis van God.’ Met over het hoofd zien van Spinoza's eigen godsdefinitie door middel van het substantiebegrip zegt Van Vloten ‘Uit deze stelling (...) volgt tevens de - onzes inziens - eenig juiste bepaling van wat wijsbegeerte is: de kennis namelijk, of 't streven naar de kennis, van 't verband der dingen.’7.



illustratie
Johannes van Vloten. De fotograaf heeft het portret wat bijgewerkt, zodat het minder opvalt dat het rechteroog kleiner was dan het linker; hetgeen zijn vijanden soms voor een trek van laatdunkendheid aanzagen.


Dit nu kwam overeen met de zienswijze in fysiologische kringen in het midden van de negentiende eeuw. ‘Merken wij (...) op, hoe (...) de (...) natuurwetenschap de waarheid van Spino-

za's stelling onwillekeurig met de proef op de som gestaafd heeft; zij toch heeft haar jongste vertegenwoordigers, een Moleschott en anderen, tot de overtuiging van datzelfde noodzakelijk en eeuwig verband aller dingen gebracht, dat reeds Spinoza zoo juist wist te betoogen...’8.

Aan Jac. Moleschott, wiens Kreislauf des Lebens hij tien jaar eerder al in Nederland bekend had gemaakt, was Van Vlotens boek Baruch d'Espinoza9. (1862) opgedragen. Maar hieruit te concluderen, zoals Sassen doet, dat hij zich daarna nooit meer ‘aan de bekoring van de materialistische denkwijze heeft (...) kunnen onttrekken’10., is niet gerechtvaardigd. ‘Spinoza's bedoeling’ - betoogt Van Vloten, - ‘was, den juisten koers te houden tussen materialisme aan de eene, idealisme aan de andere zij.’11.

‘Stofleer, materialisme, dat in de verwarring der eene reeks van verschijnselen [de stoffelijke, GvS] met de andere [d.i. geestelijke, GvS] bestaat, is geheel vreemd aan Spinoza's denktrant. Tot een dergelijke slotsom (...) geraakte, onder de naam monisme, de nieuwere wijsgerige natuurwetenschap, gelijk ze in Engeland door de namen van Herbert Spencer, Lewes, Huxley en Clifford vertegenwoordigd is...’ En heel karakteristiek volgt iets verderop: ‘Niets opmerkelijker in Spinoza's wijsbegeerte dan het gemak, waarmee (zijn) voorstellingen zich naar de latere beschouwingen van 't leven, en den strijd des levens, schikken. Men kan gerust zeggen, dat Spinoza's zelfbehoudende aandrift [de conatus, GvS] (...) slechts op Darwin gewacht heeft om vervuld te worden...’12.

 

Tussen 1853 en 1883 schreef Van Vloten bijna zestig kortere of langere verhandelingen met betrekking tot Spinoza, terwijl hij in talrijke andere artikelen de wijsgeer telkens weer als getuige of als maatstaf aanhaalde. Vele, vooral ook buitenlandse geschriften over Spinoza heeft hij, kritisch, soms ook lovend, besproken. Allerlei historische gegevens, bijv. over Spinoza's leermeester Van den Enden, over de banvloek, over Descartes en Leibniz, heeft hij boven water gehaald. Hij heeft voor 't eerst de aandacht uitvoerig op de vroege Spinozaroman Philopater13. gevestigd. Maar in de dertig jaar dat hij over Spinoza publiceerde en diens leer in de wat hij noemde ‘gelouterde’ zin populariseerde, hebben zijn eigen inzichten zich niet verdiept of ontwikkeld. Dat is des te opvallender, omdat juist hij de grootste Spinozavondst van de eeuw heeft openbaar gemaakt, namelijk de tekst van de tot 1862 geheel onbekende Korte verhandeling. Van Vloten, die na het opduiken van de handschriften bij Frederik Mullers antiquariaat de uitgave ervan overhaast en niet bepaald met filologische nauwgezetheid verzorgde, heeft van dit nieuwe, hoogst interessante gegeven hoegenaamd geen gebruik gemaakt, toen hij nog in hetzelfde jaar Baruch d'Espinoza naar leven en werken in verband met zijnen en onzen tijd schetste. In Frankrijk (Nourrisson, Janet) en Duitsland (Trendelenburg) werd algauw het eminente belang van Van Vlotens openbaarmaking van de Korre Verhandeling, samen met nog enige onbekende brieven en andere collectanea14., naar waarde geschat; maar hijzelf heeft zelfs bijna tien jaar later niet beseft welk een bron voor nieuw onderzoek en eventuele herziening van interpretaties hij met de beide manuscripten van de Korte Verhandeling in handen heeft gehad. Achteraf staan we verbluft, als we in De Levensbode van 1869 de herinnering lezen: ‘...had ik mij er mede vermaakt, het uit zijn barbaarsch [!] Nederlands weder in 't oorspronkelijk Spinozistisch Latijn te vertolken. Daar ik het meer als een letterkundig curiosum en van geheel voorbijgaande dan als een stuk van blijvende waarde meende te kunnen beschouwen (...) had ik mij, bij latere kennismaking met een tweede, eenigszins afwijkend handschrift, bij de uitgave ook van tijd tot tijd daarvan bediend... Buitendien stond ik in de vertaling op enkele plaatsen aan vergissing bloot; maar wat deed dit aan de hoofdzaak af?’15.

Die hoofdzaak, - anders dan voor mannen als J.H. Scholten, die met hun redelijk monisme de gelovigen een gemoderniseerde, aangepaste kerkleer aanboden, - bleef voor hem: de tijdgenoot voorhouden ‘een onbevooroordeelde waarheid en wetenschap op verstandelijk en zedelijk gebied’ (ondertitel van De Levensbode) ‘in de woelende barensweeën van het heden (...) een wereld vol herderheid en zonneschijn, (...) de wereld der eenheid van kracht en stof, geest en natuur.’16.

Het beste middel tot veredeling van de mens vond hij de bezieling die van de daden van grote figuren uitgaat. Maar ook bijv. het oprichten van standbeelden kon z.i. daaraan bijdragen. Zo ijverde hij voor plaatsing van monumenten voor Van Hogendorp, Marnix, Vondel, Thorbecke, en uiteraard, sinds 1871, voor Spinoza. De ideologische strijd, die zich om de plaatsing van het beeld afspeelde, heeft A. de Lange eerder in detail getekend.17.

Hier daarom alleen een vermakelijke anecdote uit die episode. Voor de Spinozaherdenking van 1877 in Den Haag zouden de donateurs van het standbeeldcomité worden uitgenodigd. Van Vloten zelf had f1.000,- geschonken, maar als gevolg van Gunnings tegenactie hadden vele intellectuelen een bijdrage geweigerd. Toen nu bekend werd, dat niemand minder dan Ernest Renan de feestrede zou houden vonden Scholten en andere vrijzinnige theologen opeens, dat ze niet mochten ontbreken. Om formeel het recht te verkrijgen Renan te gaan beluisteren, maar toch het standbeeld niet echt te helpen verwezenlijken, zond prof. Scholten zegge en schrijven vijftig cent aan het comité. Dit liet hem daarop minzaam weten, dat ‘zooiets niet aanging, maar dat hij zich desnoods voor viermaal die aanmerkelijke geldsom’ een kaart kon verwerven. - Van Vloten vroeg zich honend af, of de heren hun ‘heenen weertje derde klasse’ wel konden voldoen.18.

Carel Vosmaer gaf een fraai verslag van de onthulling aan de Paviljoensgracht, drie jaar later, op 14 september 1880. Van Vloten sprak hier lang niet zijn laatste, maar wel een van zijn veelzeggendste Spinozaverhandelingen uit. Vosmaer: ‘Hij zeide in het kort, met zijne gevulde en saamgestelde maar kernvolle zinnen, in eene taal en dictie als ware het Latijn, zoo feestelijk en monumentaal de groote beteekenis van “den blijden boodschapper der mondige menschheid”: den man, die den weg bereidde tot die toekomst, waar “het de liefde verzakend, de menschheid verdeelend geloof voor een verstandig en liefdevol, de menschen verbroederend inzicht wijkt”; den denker die “het beschavingswerk der halverwegen postvattende Hervorming voltooide”. Hij schilderde hem in zijn “blij zijn en wel doen”; in zijne edele levensbeschouwing en opwekking ten leven, in “tegenstelling aller jammerende doodsprofeten”.’ Aldus Vosmaer.19. Na afloop schonk Van Vloten nog het bekende olieverf portret aan de Gemeente Den Haag.

 

Het ligt in de rede, dat Van Vloten bij zijn polemische veldtocht voor ‘een geloofsvrije beschaving’ tal van tegenaanvallen kreeg te verduren. Dat kwam meestal op honende verketteringen neer en op het stellen van de ene overtuiging tegenover de andere. Het lijkt wel typerend voor het tekort aan echt wijsgerig denken in Nederland, dat de eerste enigszins ernstige tegenkanting tegen Van Vlotens Spinoza-interpretatie pas in 1875 verscheen, langer dan twintig jaar na zijn vroegste opstel over de denker. Het was een stuk van de kantiaan C. Bellaar Spruyt20., die overigens nog minder filosofische argumenten hanteerde, dan wel verwijten uitte, bijv. dat Van Vloten onvoldoende natuurkennis bezat en dat het een anachronisme was de oude Spinoza voor de verdediging van hedendaags ongeloof te gebruiken. Maar Spruyt gaf daartegenover in elk geval de aanzet tot een andere, mystieke interpretatie van Spinoza's stelsel.

Aan Spruyt gaf Van Vloten op zijn beurt te kennen, dat Spinoza het aan hem had ‘overgelaten’, de ‘door hemzelf niet uitdrukkelijk geboekstaafde, maar eenvoudige en natuurlijke slotsom uit zijn Godsbespiegeling te trekken.’21. Van de drie kenmethoden die Spinoza aangeeft liet hij bij zijn slotsom evenwel de derde, de synthetische, buiten beschouwing. Hij hield zich - om niet te duizelen - vast aan de tweede kensoort, de analytische en zag daardoor in het Deus sive Natura slechts de beginloze en eindloze keten van de waarneembare bestaanswetten, een naturalistisch determinisme, niet het inzicht in de noodwendigheid dat vrijheid is.

Ook de kritiek van de vakfilosoof H.J. Betz op Van Vloten is nog niet zo wezenlijk. Deze greep de uitdrukking aan: ‘oneindig, onafscheidelijk en onverbrekelijk verband der natuur’, dat in de plaats komt van de schepping uit niets. Betz: ‘Door die bijvoeglijke naamwoorden leert men 't niet begrijpen, (hun toevoeging) strekt in geen opzicht tot vermeerdering onzer kennis van dat verband.’22. En daarop heeft Van Vloten eigenlijk geen ander verweer dan het ipse dixit: ‘Deus sive Natura is de eigen uitdrukking van Spinoza’!23.

De enige tijdgenoot die, - voor zover ik weet - de beperktheid van Van Vlotens interpretatie principieel overwon en de denk-

fout in diens ‘naar den eisch ontwikkeld Spinozisme’ blootgelegd, is W. Scheffer geweest. Rustig, helder en bondig toonde deze vrij onbekende Leidenaar in juni 1876 aan, dat het attribuut uitgebreidheid niet gelijk staat met de stof (zoals Van Vloten meende), d.w.z. niet tot de voortgebrachte natuur of de verschijningsvormen behoort, maar tot de voorbrengende natuur, tot de eigenschappen van de substantie, of God. De uitdrukking Deus sive Natura heeft dus betrekking op de natura naturans, niet de naturata, het eindeloze causale verband van de verschijnselen. Spinoza's monisme ligt dus volgens Scheffer - en terecht, - niet in wat Van Vloten boodschapte, de eenheid van God en wereld, maar in het feit, dat hij ‘de betrekking tusschen God en wereld als een eenheid’ trachtte te begrijpen.24.



illustratie
Van Vloten dankte de aanspreektitel professor aan zijn funktie aan het athenaeum te Deventer. In een rede t.g.v. de overdracht van zijn rectoraat in 1867 vestigde hij vrij scherp de aandacht van de curatoren op de onkunde, de gemakzucht en de vooroordelen van ‘een dienstdoend predikant’. Hieruit vloeide een conflict met de authoriteiten voort, dat tot zijn ontslag als hoogleraar leidde.
De Nederlandsche Spectator, het blad van de modernen in de letterkunde, gaf herhaaldelijk spottend commentaar op de houding der ‘sinterklaaskristenen’ in Deventer, zowel in versvorm als door een prent, voorstellend Van Vloten, die evenals Spinoza met ramshoorn en vervloekingen uit de gemeente wordt gebannen.




illustratie

Zo moest het precies een hervormd predikant zijn, die hoewel hij het er zelf niet mee eens was, toch Spinoza's leer helemaal naar zijn volle werkelijkheid poneerde; zij het, dat hij daartoe aangeprikkeld was door Jan van Vloten. Maar die heeft het niet ingezien, althans niet meer tegen Scheffers adequate kritiek gepolemiseerd.

 

Het was in 1983 honderd jaar geleden dat Van Vloten stierf en nog altijd staat voor alle Spinoza-onderzoekers ter wereld zijn naam in verbinding met die van prof. Land, voor de volledigste Spinoza-teksteditie van zijn tijd.26. Bij zijn dood, in 1883, heeft Cd Busken Huet bij de letterkunde-hoogleraar Jan ten Brink aangedrongen op het maken van een Van Vloten-bibliografie.25. Pas 45 jaar nadien is die er gekomen, en wel van de hand van zijn kleindochter Mea Mees-Verwey.27. De lijst van zijn werken omvat meer dan 1500 publikaties, een waar ‘pak van Sjaalman’ als men de titels van de onderwerpen leest. Men kan hem eruit leren kennen als een liberaal ijveraar voor algemeen kiesrecht, als moralist, als taalgeleerde, als heemschutter, pleiter voor onderwijsvernieuwing, als grootste kenner van de Middelnederlandse mystieken, zoals Suster Bertken, en van Vondel, als ontwerper van de eerste Nederlandse esthetica; en als de evangelist van Spinoza. Zijn karakter moet ongemakkelijk zijn geweest; hij kon het nooit dulden wanneer iemand omderwille van een goede positie tegen beter weten in compromisachtige of halfhartige standpunten verkondigde. Zo verweet hij moderne ‘godgeleerde wormen’ als Opzoomer, Scholten, Hugenholtz, dat ze met hun vrijzinnige theologie de bevrijding van de mens uit een z.i. verouderd kerkgeloof zouden tegenhouden. Ze konden immers beter weten, als ze zijn Spinozaboek maar gebruikten! Honend kon hij zich ook richten tot hoogleraren als Fruin, Betz, Spruyt, en dat niet omdat hijzelf gepasseerd was bij een professoraat, maar omdat hij oprecht meende dat zij dezelfde verbazende kennis en belezenheid behoorden te bezitten, die hij op hun vakgebieden had! Hij was een fenomeen, dat zijn evenknie niet had, tenzij - als wakkerschudder, - een Multatuli. Hij was de verpersoonlijking van het blad dat hij jarenlang bijna helemaal alleen volschreef, zelf

een Levensbode, wiens optimitische verkondiging van de vooruitgang van de natuurkennis ideologisch beantwoordde aan de ontplooiing van het economisch stadium van het empirische marktmechanisme.

De georganiseerde arbeidersbeweging en het socialisme hadden in zijn rijpe jaren nog niet voldoende wasdom om nieuwe maatschappelijke verbanden tegenover de burgerlijke verhoudingen van privaateigendom te stellen. De polemiek tegen de gevestigde instituties, waarbij Spinoza als hefboom diende, had in zijn levensperiode nog geen kans op succes. Bij Van Vloten en Huet, schrijft Jan Romein, ‘kon de burger slechts worden overwonnen in de intellectueel.’28. Eerst een generatie later, die van Herman Gorter, kon de spinozistische gedachte van het verband aller dingen inspireren tot een concreet omschreven, nieuw gemeenschaps-ideaal. Zo gezien is het begrijpelijk dat Van Vloten alleen is blijven staan, niet verder kwam dan klappen uitdelen op het niveau van de heersende kringen van theologen en filologen. Boven de hoogte van zijn tijd kwam hij niet uit. En het is dan ook een onhistorische houding van Von Dunin Borkowski, wanneer deze concludeert dat Van Vlotens boek ‘trotz wertvoller Seiten dem Philosophen mehr geschadet als genützt hat’.29.

We vinden nu, dat het er niet om gaat een denker te bestrijden of te vereren; het komt erop aan te begrijpen wat hij precies heeft gezegd en wat dat in zijn tijd betekende.

Zeker is duidelijk, dat Van Vloten een beperkte visie op Spinoza had en zijn leer in bepaald opzicht niet naar zijn ware aard heeft begrepen. Maar anderzijds mogen wij, na honderd jaar, toch de woorden van zijn kleindochter Mea Verwey beamen:

Hij had Spinoza als vaderlandse held door het land van zijn geboorte doen aanvaarden en tegelijk door die wijsgeer van Europese betekenis Nederland laten deelhebben aan een internationale cultuur.30.

Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs