Bzzlletin. Jaargang 11

[p. 23]

Theo de Jong
Wat zag Nijhoff vliegen?

Bijen spreken tot de verbeelding. In talloze beschrijvingen van mooie zomerdagen buiten gonzen zij rond, hun geluid een even onmisbaar ingrediënt als de kleur van de bloemen die zij bezoeken. Niet alleen zondagsdichters zijn van bijen gecharmeerd, ook doordeweekse dichters. Er vliegen er nogal wat in onze literatuur rond, een uitgeverij tooit zich met hun naam. Bijen hebben een reputatie hoog te houden en dat doen wij graag voor ze. Hun geringe omvang en hun onopvallende uiterlijk zien wij over het hoofd, omdat zij iets voor ons betekenen: zij verenigen in zich de tegenstelling aantrekkelijk/afstotend. Dieren worden sowieso veel gebruikt om menselijke eigenschappen te verbeelden (een beer van een vent, een grijs muisje, een laffe hond), ‘because as self-acting inhabitants of the nonhuman world they lend themselves to expression of two primary and polar modes of human thought, the metonymic and the metaphoric’.^1. Voor bijen geldt dit nog sterker, omdat zij niet één aspect verbeelden, maar meerdere.

Aantrekkelijk zijn bijen vooral om hetgeen zij produceren, honing. Wij waarderen hen, omdat wij hen kunnen exploiteren. Hun sociale leven fascineert ons. De perfekte samenwerking in een bijenvolk wekt enerzijds onze afgunst op, omdat onze maatschappij soms de indruk maakt een samengeraapt zoodje individuën te zijn, anderzijds onze afschuw, omdat het groepsgedrag iedere individualiteit uitsluit en een uniformiteit betekent vergeleken waarbij Huxley's Brave New World nog maar kinderspel is.

Afstotend zijn bijen vooral omdat zij kunnen steken. Een enkele bijensteek doet weliswaar slechts pijn en geen kwaad, maar de eendrachtige samenwerking en opofferingsgezindheid van de bijen maakt een kollektieve aanval tot een reële bedreiging voor de mens. Dit boezemt ons niet alleen angst in, maar ook respekt. Over het algemeen hebben wij meer respekt voor gewapende dieren, zoals leeuwen, slangen of bijen, dan voor ongewapende, zoals koeien, vliegen of slakken. De reden hiervoor is wellicht onvrede met onze eigen zwakheid. Wij zijn van nature ongewapende dieren. Zelfs momenteel, nu kollektief onze graad van bewapening tot krankzinnige hoogte is gestegen, zijn wij als individuën nog ongewapend. We voelen ons weerloos. Zelfs een bij maakt ons bang.

Bij Nijhoff komen bijen meerdere malen voor. In De kinderkruistocht noemt hij de in het wit geklede kinderen die uitzwermen over het veld ‘witte bijen’, in Het uur U klinkt het suizen van de buizen en leidingen onder het wegdek als de ‘zoemertoon’ van bijen en in Het lied der dwaze bijen gebruikt hij hen om als in een bijbelse gelijkenis zijn visie op het verlangen naar iets hogers, naar iets vaag aanlokkelijks te verbeelden. Dit laatste gedicht, dat een sleutelfunktie in zijn oeuvre vervult, is tevens een van zijn meeste bekende. Je komt het nogal eens in bloemlezingen tegen. In het gedicht is weinig terug te vinden van het afstotende karakter van bijen, de nadruk ligt veel meer op hun sociale gedrag en op de noodzaak tot saamhorigheid. De bijen verpersoonlijken een menselijk konflikt, de tweestrijd tussen de behoefte zich te verliezen in aanlokkelijke dromen en de noodzaak deel uit te blijven maken van de alledaagse maatschappij. Nijhoff kiest voor het alledaagse van de maatschappij, de bijen die hun ‘volk en leven’ in de steek laten moeten dat met de dood bekopen.

Het lied der dwaze bijen is veel geprezen. Paul Rodenko brengt het uit 1925 daterende gedicht in Met twee maten onder in de afdeling moderne gedichten en dat is wat Rodenko betreft een kompliment. Vestdijk wordt helemaal lyrisch als hij het over Het lied der dwaze bijen heeft, hij noemt het ‘bijna volmaakt’ en ‘een grandioos gedicht’.^2. Het meest opvallend aan alle kommentaren is, dat het gedicht zo verschillend wordt geïnterpreteerd. Vestdijk noemt de bijen ‘hemelbestormers’, Willy Spillebeen spreekt van een afwijzen van de oude orde,^3. terwijl Luc Wenseleers heel zeker weet: ‘Men moet dit gedicht vanzelfsprekend opvatten als een allegorie van het avontuur der moderne poëzie’.^4. Verbazingwekkende interpretaties, moet ik zeggen. Er wordt in dit gedicht helemaal niets bestormd, er is geen sprake van wat voor orde dan ook en de overeenkomst tussen bijen en moderne dichters is helemaal te gek om los te lopen. Er wordt maar raak geïnterpreteerd, waarbij men aan de metafoor waar de interpretatie op dient te berusten, de bijen zelf, voorbij gaat.

Theun de Vries blijft dichter bij de tekst.^5. Hij ziet in dit gedicht een verwerping van het metafysische. Nijhoff heeft ‘zijn eigen “hartstocht” om zich met de werkelijkheid te meten met hernieuwde zekerheid opgevat, na zich uit de geestelijke en sensualistische steriliteit te hebben teruggetrokken’. Hierbij dient wel te worden opgemerkt, dat De Vries Nijhoffs worsteling met de werkelijkheid ziet als een uitdrukking van de tegenstellingen van de kapitalistische klassemaatschappij. Hij probeert Nijhoffs godsdienstigheid te verdoezelen en spreekt ten aanzien van Awater zelfs van ‘het coquetteren met de restjes van religieus sentiment’. De Vries schreef zijn boek kort na de oorlog, op het moment, dat Hef uur U nog Nijhoffs laatste woord was. Zijn speculaties over het vervolg van Nijhoffs ontwikkeling slaan allemaal de plank mis. Dat God toch de kop weer zou opsteken had hij niet verwacht. Mede gezien Nijhoffs latere ontwikkeling dient ook de Vries' interpretatie met enige reserve te worden gelezen.

Het feit, dat een gedicht poly-interpretabel is, getuigt meestal van de kracht er van. Hoeveel interpretaties van de stukken van Shakespeare zijn er niet? Iemand die heel goed kon tellen heeft er met betrekking tot Hamlet eens meer dan honderd opgesnord. Maar wanneer lezers dingen gaan lezen die er echt niet staan, moet je je gaan afvragen, of het gedicht zelf daar misschien niet toe uitnodigt. Nijhoff mag dan nog zo gevat hebben opgemerkt: ‘Lees maar, er staat niet wat er staat’, dat betekent niet, dat de lezer er baat bij zal hebben om bijvoorbeeld het woord ‘bloem’ te lezen als ‘blad’, of ‘stijgen’ als ‘dalen’. Er staat niet wat er staat, maar tegelijk staat er ook wel wat er staat. Als Nijhoff het over bijen heeft, moeten we weten wat hij daarmee bedoelt. De moeilijkheid zit hem in Het lied der dwaze bijen niet in het dwaas zijn van de bijen - dwaasheid is een abstrakt en dus plooibaar begrip - de moeilijkheid zit hem in het konkrete, in hun bij zijn. Wat zag Nijhoff eigenlijk vliegen?

Een geur van hoger honing
verbitterde de bloemen,
een geur van hoger honing
verdreef ons uit de woning.

1. Roy Willis - Man and Beast

2. Muiterij tegen het etmaal

3. De geboorte van het stenen kindje

4. Het wonderbaarlijk lichaam.

5. M. Nijhoff, wandelaar in de werkelijkheid

[p. 24]

 

Die geur en een zacht zoemen

 

in het azuur bevrozen,

 

die geur en een zacht zoemen,

 

een steeds herhaald niet-noemen

 

 

 

ried ons, ach roekelozen,

 

de tuinen op te geven,

 

riep ons, ach roekelozen,

 

naar raadselige rozen.

 

 

 

Ver van ons volk en leven

 

zijn wij naar avonturen

 

ver van ons volk en leven

 

jubelend voortgedreven.

 

 

 

Niemand kan van nature

 

zijn hartstocht onderbreken,

 

niemand kan van nature

 

in lijve de dood verduren.

 

 

 

Steeds heviger bezweken,

 

steeds helderder doorschenen,

 

steeds heviger bezweken

 

naar het ontwijkend teken,

 

 

 

stegen wij en verdwenen,

 

ontvoerd, ontlijfd, ontzworven,

 

stegen wij en verdwenen

 

als glinsteringen henen -

 

 

 

Het sneeuwt, wij zijn gestorven,

 

huiswaarts omlaag gedwereld,

 

het sneeuwt, wij zijn gestorven,

 

het sneeuwt tussen de korven.

De problemen beginnen al in de eerste regel met ‘honing’, waarvan de geur de bijen weglokt van hun ‘volk en leven’. Bijen zoeken geen honing, zij maken het zelf. Wat zij uit bloemen halen is nectar, een waterige, zoetige afscheiding van de plant. De bijen voegen er enzymen aan toe en dikken de vloeistof in de korf of de kast door middel van verdamping in. De aangevoerde nectar wordt van de ene bij naar de andere doorgegeven, waarbij dankzij de hoge temperatuur in de kast, ongeveer 35 graden, tweederde van de vloeistof verdampt. Je zou het de mond-op-mond-methode kunnen noemen. Als er veel nectar wordt aangevoerd, versnellen de bijen het verdampingsproces. Een aantal bijen zet zich voor de vliegopening en beweegt de vleugels snel op en neer, waardoor er in de kast een luchtstroom op gang komt die het verdampen bevordert. Kortom, ze moeten er hard voor werken.

Ze zouden het zelf ook wel graag voor het oprapen hebben. De enige manier waarop bijen aan honing kunnen komen, die niet door henzelf is geproduceerd is door middel van roverij. Wanneer een volk verzwakt is, of gedesorganiseerd, zijn er soms niet voldoende wachters bij de vliegopening om vreemde bijen te weren. Andere volken kunnen dan de honingvoorraad van het verzwakte volk roven, hetgeen doorgaans de doodssteek voor dit volk betekent. Roverij is zowel voor daders als voor slachtoffers een sensationeel gebeuren en aangezien Nijhoff hier verder niet op zinspeelt, moeten we aannemen, dat hij met ‘hoger honing’ niet op geroofde honing doelt. Nijhoff legt er de nadruk op, dat de bijen in de lucht verdwijnen. Roverij is een laag bij de grondse bezigheid, die meestal dicht bij huis plaats vindt. Met ‘honing’ bedoelde Nijhoff dus eigenlijk nectar. Hij is voor de verlokking van het beginrijm bezweken. Of hij wist niet beter.

Dan ‘hoger’. Letterlijk kan Nijhoff dit niet hebben bedoeld. De hoogste plaats waar een bij honing haalt is de top van een boom en die afstand is voor een bij, die tijdens een vlucht een paar kilometer kan afleggen, een peuleschil. ‘Hoger’ dient hier te worden opgevat als beter, aantrekkelijker. De letterlijke betekenis van ‘hoger’ werkt echter als verkeerde connotatie storend. Nectar uit bomen is niet beter dan die uit planten.

In de tweede strofe schrijft Nijhoff de lokkende geur een aantal mysterieuze eigenschappen toe en beweegt zich daarmee op voor hem bekender terrein. Veel van zijn poëzie ontleent haar kracht aan het raadselachtige, in Het uur U is het de spil waar het gedicht om draait. Zolang hij zich daarop richt, gaat alles goed. Zodra hij echter konkreet moet worden, werken zijn vaagheid en onnauwkeurigheid hem tegen. Dat is ook het geval met ‘de tuinen’ in de derde strofe. Nijhoff doet het voorkomen alsof tuinen de voedingsplaats bij uitstek voor bijen zijn, zo iets als weiland voor koeien. Dat was in 1925 nog minder het geval dan nu. Er valt voor bijen wel wat te halen in tuinen, maar lang niet genoeg om een voorraad voor de winter mee op te bouwen. De Nederlandse bij haalt haar voedsel hoofdzakelijk uit gezaaide gewassen zoals koolzaad en in 1925 nog boekweit, uit bomen, zoals wilg en linde en uit wilde bloemen zoals distel, wilgenroosje, heide, etc. Lang niet alle bloemsoorten leveren voor de bij nectar op. Rozen, bijvoorbeeld, leveren in tegenstelling tot wat Nijhoff denkt helemaal niets op.

Nijhoffs beschrijving wekt de indruk, dat een groep bijen zich gezamenlijk van de korf verwijdert. Dat gebeurt in werkelijkheid slechts in twee gevallen. In de eerste plaats bij het zwermen, wanneer een koningin er met de helft van het volk vandoor gaat. De zwerm gaat op zoek naar een nieuwe woonplaats, maar keert nooit terug naar de korf van herkomst, noch levend, noch dood, zoals Nijhoff in de laatste strofe beschrijft. In de tweede plaats wanneer een jonge, nog onbevruchte koningin op bruidsvlucht gaat. Zij krijgt dan een hoop darren achter zich aan. Zij keert na het paren terug naar de korf. De vlucht neemt hoogstens enkele uren in beslag. Als het naar haar smaak niet genoeg is geweest, gaat ze de volgende dag nog een keer. De darren worden tijdens de bruidsvlucht aangetrokken door geurstoffen die de koningin afscheidt; ze stinkt uit haar achterlijf. Dat werpt een nieuw licht op de ‘geur van hoger honing’ uit de eerste strofe. Bedoelde Nijhoff met ‘dwaze bijen’ misschien geile bijen? En met ‘avonturen’ avontuurtjes? Onwaarschijnlijk, want in de tijd dat Nijhoff dit gedicht schreef was het bestaan van deze geurstoffen, behorend tot de feromonen, de mens nog niet bekend. Ook door de rest van zijn oeuvre wordt een dergelijke onnijhoffelijke benadering niet gerechtvaardigd.

In de volgende strofen verdiept Nijhoff zich in het proces van verdwijnen. Vanuit de bijen gezien valt er over deze vaag gehouden beschrijving weinig te zeggen, zij het, dat de suggestie toch weer verkeerd valt. Door de herhaling van het woord ‘stegen’, beide keren aan het begin van de regel, komt de nadruk te liggen op het omhoog gaan. Bijen hebben in de lucht doorgaans niets te zoeken, boven de boomtoppen houdt voor hen de wereld op. Slechts bij bovengenoemde bruidsvlucht zoeken koningin en darren het hogerop. Een gewone werkbij, het gros van het bijenvolk, komt nooit verder dan de hoogste boom.

Door de openingszin ‘Het sneeuwt’ lijkt het, alsof het in de laatste strofe plotseling winter is geworden. ‘Het sneeuwt’ heeft een dubbele betekenis, het kan slaan op echte sneeuw, maar ook op neerdwarrelende dode bijen die door de invallende winter zijn verrast. Alleen, zo sterft een bij niet. Een bij gaat niet dood aan een hartverlamming (ze heeft niet eens een hart), of wat voor andere plotselinge natuurlijke doodsoorzaak dan ook. Zij wordt opgegeten - en dan valt er niets meer te dwerelen - of zij sterft van ouderdom of ziekte. Zo maar naar beneden dwarrelen als een aangeschoten vogel doet ze niet. Haar weervoorspellend vermogen is groter dan dat van het KNMI en voordat de sneeuwbui losbarst is zij al lang binnen. Zolang het buiten onder de tien graden is, komen bijen überhaupt de korf niet uit, dus ook een plotseling invallende kou krijgt ze niet te pakken. De doodsoorzaak van Nijhoffs bijen blijft een raadsel. Of erger: een onmogelijkheid.

[p. 25]

Tegen deze imkerskritiek zijn twee argumenten in te brengen. Ten eerste: de in het gedicht beschreven bijen zijn dwaas juist omdat ze zich niet als gewone bijen gedragen. Zij verloochenen hun ware aard door de onbekende lokkende geur te volgen en verschillen daarom wezenlijk van bijen die niet naar ‘raadselige rozen’ talen. Dat verklaart echter nog niet het onjuiste gebruik van het woord ‘honing’ in de eerste strofe. Nijhoff beschouwt blijkbaar tuinen als het normale werkterrein van (nog) normale bijen, hetgeen slechts ten dele klopt. Door de alliteratie en de metrische afwijking in de regel ‘naar raadselige rozen’ worden de woorden ‘raadselige’ en ‘rozen’ nauw met elkaar verbonden. Weliswaar wijkt Nijhoff in het gedicht meerdere malen van het jambische basisritme af, maar een zo kundig ritmicus als hij doet dat niet zo maar: op het ritmisch afwijkende ‘raadselige’ komt nadruk te liggen. Daardoor ontstaat een tegenstelling tussen gewone rozen en raadselige rozen, de eerste soort als voedselbron voor gewone bijen (hetgeen niet juist is), de tweede als voedselbron voor dwaze bijen. Kortom, de niet kloppende details hebben niet uitsluitend betrekking op dwaze bijen, maar ook op normale.

Het tweede tegenargument gaat een stap verder: het was Nijhoff niet om een beschrijving van bijen begonnen, maar om een beschrijving van een menselijke karaktertrek. Hij gebruikte bijen daarvoor als symbool. Het al of niet kloppen van de beschrijving van de bijen doet niet ter zake, het gaat om de karaktertrek. Die moet kloppen. Een moderne variant hiervan zou luiden: Nijhoff schreef niet over bijen, maar over zichzelf.

Daar is weinig tegen in te brengen. Het betekent weliswaar een vrijbrief voor alle mogelijke slordigheid, maar zolang de lezer daar niets van merkt of zich daar niets van aan wil trekken, is er niets aan de hand. De lezer bepaalt zelf wat hij wil lezen. Sötemann heeft in een analyse van Nijhoffs De moeder de vrouw^6. gewezen op het grote aantal ongerijmdheden in dit gedicht op het nivo van de ‘reisanecdote’. Het merendeel daarvan ‘verdween’, volgens Sötemann bij symbolische interpretatie. Was dat maar waar. Je leest een gedicht, althans een gedicht met kwaliteiten, zoals Het lied der dwaze bijen, op verschillende nivo's tegelijk. Het ene nivo sluit het andere niet uit. In veel gedichten worden de nivo's zelf opzettelijk aan elkaar gekoppeld, vaak door middel van de woordspeling, de techniek hiervoor bij uitstek (in dit gedicht, bijvoorbeeld, toegepast in ‘verbitterde’). De moeder de vrouw is èn een reisanekdote èn een symbolische verwoording van Nijhoffs verlangen naar zijn moeder. De ongerijmdheden verdwijnen niet, ze nemen door de toevoeging van de symbolische interpretatie hoogstens in opvallendheid af. Dat geldt ook voor Het lied der dwaze bijen. Maar het spreekt natuurlijk niet vanzelf, dat een gedicht kompleet, met alle nivo's inbegrepen gelezen dient te worden. Ieder zijn meug. Ieder kan lezen wat hij wil dat er staat. Alleen wordt de overeenstemming over de betekenis van een bepaald gedicht dan wel moeilijk.

Het lied der dwaze bijen vertoont duidelijk symbolische trekken. De symbolisten hadden aan de realiteit een broertje dood. Het ging hen om een hogere werkelijkheid, die het gedicht diende te suggereren. Zo wilde Mallarmé, de theoreticus van het symbolisme, bij het beschrijven van een bloem niet het bekende onder woorden brengen, maar het ongrijpbare, het wezen van iedere bloem, ‘l'absente de tous bouquets’.^7. Dit geldt niet alleen voor de symbolisten uit het einde van de vorige eeuw, maar ook voor een heel ander soort symbolisten, die uit de middeleeuwen. Ook voor hen diende het symbool slechts als een verwijzing naar een hogere werkelijkheid. Bernar-dus van Clairvaux, een schrijver waar Nijhoff bekend mee was, verklaarde onomwonden: ‘Laten we de letterlijke betekenis ter zijde schuiven, die is belachelijk, absurd’.^8. Deze opmerking had betrekking op bijbelteksten. Deze verwaarlozing van het konkrete, van de werkelijkheid is een element dat verschillende soorten symbolisme gemeen hebben. ‘Het symbolische bewustzijn is in wezen weigering van de vorm, in het teken is 't het betekende (le signifié) dat hem interessert, het betekenende (le signifiant) is voor hem nooit meer dan iets gedetermineerds’, schrijft Roland Barthes in zijn essay L'Imagination du signe.^9. De onnauwkeurigheid waarmee Nijhoff de bijen beschrijft vloeit voort uit het feit, dat hun realiteit hem niet interesseert.

Het opvallende is nu, dat Nijhoff, gebruik makend van de symbolistische techniek, in Het lied der dwaze bijen afstand neemt van de symbolistische levenshouding, het zich uitsluitend willen bezig houden met het hogere, met Ideeën, met wat Schlegel noemde ‘die Sehnsucht nach dem Unendlichen’.^10. De bijen die naar de ‘raadselige rozen’ op zoek gaan moeten hun droom met de dood bekopen. Nijhoff drukt in dit gedicht zijn behoefte uit om met beide benen op de grond te blijven staan. In zijn poëzietechniek is hij echter nog niet zo ver. Er bestaat nog een afstand tussen de behoefte en de verwezenlijking daarvan. Pas in Het uur U is deze afstand opgeheven.

Nijhoff heeft al vroeg het ontbreken van de realiteit, die hij ziet als ‘een stoet van beelden’ die langs hem heen gaat (De wandelaar), in zijn poëzie als een probleem ervaren. De spanning die de afstand tot de realiteit oproept is in de bundels tot en met de Nieuwe gedichten een opvallend element. Theun de Vries spreekt met betrekking tot Nijhoffs gedichten over Memlinc en Novalis van ‘een souvereine minachting voor de historische gestalte’.^11. Nog sterker dan bij deze twee gedichten vertoont deze minachting zich in De kinderkruistocht. De kruistochten waren doodgewone veroveringsoorlogen opgesierd met religie, die, wanneer ze succes hadden, uitmondden in massale slachtpartijen.^12. Dat daarvoor ook kinderen werden ingezet, waarvan het merendeel het heilige land niet eens haalde, getuigt van een haast onvoorstelbare barbaarsheid. Niets daarvan klinkt in Nijhoffs gedicht door. De lieve kindertjes gaan onbezoedeld regelrecht de hemel in, zonder het heilige land, dat wil zeggen, de realiteit, aan te doen.

Paul Rodenko heeft in een artikel over Nijhoff, die hij ‘nog steeds de meester naar wie men met vrucht zal luisteren’ noemt, betoogd, dat ‘poëzie pas daar zijn hoogste potentie bereikt waar hartstocht, eruditie en intelligentie samenwerken.^13. Merkwaardigerwijs noemt hij niet kennis van zaken als een van de samenwerkende elementen (tenzij hij dit bij eruditie inbegrepen acht). De behoefte aan kennis van zaken en aan het uitdrukking geven aan die kennis is natuurlijk geen nieuw element in de poëziegeschiedenis. De door Nijhoff bewonderde Baudelaire, die algemeen als de verwekker van het symbolisme wordt beschouwd, benadrukte:

Bij uitstekende dichters is geen metafoor, vergelijking of epitheton, dat niet mathematisch nauwkeurig in de konkrete omstandigheden wordt ingepast, omdat deze vergelijkingen, metaforen en epitheta uit de onuitputtelijke voorraad van de universele analogie geput worden en omdat zij niet ergens anders uit geput kunnen worden.^14.

Baudelaire borduurde hiermee voort op de achttiende-eeuwse traditie, dat de kunst in de eerste plaats ‘de natuur’ moest navolgen. Ook deze opvatting was natuurlijk niet nieuw. De verhouding van de mens tot de natuur is er altijd al een van haat en liefde, minachting en bewondering geweest. Die tweespalt heeft ook Nijhoffs werk getekend.

6. in: De Nieuwe Taalgids, 1968, W.A.P. Smit-nummer

7. in: S. Dresden - Sy mbolisme

8. J. Calmette et H. David - Saint Bernard

9. in: Essais critiques

10. in: S. Dresden, op. cit.

11. op. cit.

12. Joachim Kahl - Das Elend des Christentums

13. in: Martinus Nijhoff, samengesteld door C. Bittremieux

14. in: S. Dresden, op. cit.