Bzzlletin. Jaargang 11

[p. 47]

Jan van der Vegt
Maria Edgeworth
Moeder van de Anglo-Ierse vertelkunst

In de eerste decennia van de 19e eeuw was de Ierse schrijfster Maria Edgeworth een internationale beroemdheid. Als ze Londen bezocht, werd ze in de literaire salons gefêteerd en ze had vrienden in Frankrijk en Zwitserland, met wie ze correspondeerde en die haar waardeerden om haar intelligentie en haar werk. Oorzaak van die roem was vooral haar korte roman Castle Rackrent, die in 1800 was verschenen. Walter Scott heeft verklaard dat het voorbeeld van dit boek hem ertoe bracht romans te gaan schrijven. Toergenjev heeft gezegd, dat de verhalen van Maria Edgeworth hem inspireerden zijn stof te zoeken in het Russsische landleven. En later is wel beweerd, dat zij met Castle Rackrent de grondslag gelegd heeft voor de regionale roman. Het is natuurlijk de vraag, of dit zo simpel gesteld kan worden, maar op het overzichtelijker terrein van de Anglo-Ierse literatuur is haar betekenis duidelijker. Castle Rackrent staat aan het begin van wat in de Engelstalige literatuur van Ierland een meesterlijke traditie is geworden: vertelkunst die met weinig woorden en efficiënte middelen de complicaties, de tragiek en de vrolijkheid van het Ierse leven weet op te roepen en te relativeren.

Toch is de roem van Maria Edgeworth wat getaand. Haar biografe Isabel C. Clarke beklaagt zich in 1950^1. erover, dat de naam Edgeworth zo onbekend geworden is. De meeste van haar talrijke romans en verhalenbundels worden ook niet meer gelezen, maar Castle Rackrent en het in 1812 verschenen verhaal The Absentee zijn herhaaldelijk tesamen herdrukt, tot in deze tijd^2.. Het zijn zeker haar beste verhalen, goed genoeg om de moderne lezer te verrassen.

Castle Rackrent verscheen in 1800 anoniem bij de Londense boekhandelaar en uitgever Johnson. Het kreeg snel succes en toen werd natuurlijk druk gegist naar de identiteit van de auteur. Een jaar later vatte Maria Edgeworth moed en had ze voldoende zelfvertrouwen om haar naam in de 3e druk van het verhaal te zetten. Ze was toen al geen onbekende meer. In 1796 had ze, in de geest van Rousseau en de Verlichting, maar vooral geïnspireerd door haar vader, The Parent's Assistant gepubliceerd, een bundel opvoedkundige verhalen voor kinderen, en in 1798 was Practical Education verschenen, dat ze samen met haar vader geschreven had. Deze pedagogische werken werden in heel Engeland en daarbuiten geprezen. Zo was al een basis gelegd voor de reputatie die ze door Castle Rackrent zou krijgen. Die roman had ze zelfstandig geschreven, al had haar vader een voorwoord toegevoegd. Het moet een mengsel van bescheidenheid en onzekerheid zijn geweest dat Maria ervan weerhield haar naam in dat boek te zetten.

Die vader, Richard Lovell Edgeworth (1744-1817), was een bijzonder man. Hij was een Ierse grootgrondbezitter, maar zeker niet een vertegenwoordiger van het doorsnee type van die berucht geworden klasse. Hij was niet alleen een geestdriftig uitvinder (van o.a. een telegraaftoestel en een verbeterd onderstel voor een koets), maar ook een bewonderaar van Rousseau, onder wiens invloed hij zeer uitgesproken ideeën over opvoeding had, die hij ook toepaste in zijn gezin. Maria's natuurlijke talent voor vertellen ontdekte hij al vroeg en hij stimuleerde haar daarin. Haar vroege verhalen moesten in een Verlichte geest dienst doen bij de opvoeding van de vele kinderen in zijn gezin; in vier huwelijken heeft hij er 22 verwekt. Voor Maria, die ongehuwd bleef, was dit grote gezin een inspirerende omgeving.

Portret van Maria Edgeworth uit 1787, door Adam Buck.

Edgeworth stamde uit een geslacht van grootgrondbezitters. Zijn landgoed was in Edgeworthtown, in het graafschap Longford. Met zijn eerste vrouw was hij in Engeland gaan wonen, waar Maria in 1767 werd geboren. Maar in 1782 keerde hij naar Ierland terug om zelf het beheer van het landgoed in handen te nemen. Dat was een ongebruikelijke stap en nog ongebruikelijker was, dat Edgeworth vernieuwingen invoerde die niet alleen hemzelf, maar ook zijn pachters ten goede kwamen, die hij beloonde voor verbetering van de grond. Verplichtingen voor de pachter om door vele extra giften de landheer gunstig te stemmen, schafte hij radicaal af. De pacht werd op een soepele wijze geïnd en Edgeworth wilde daarbij geen tussenpersoon gebruiken, wat voor de boeren gunstig was, omdat ze daardoor niet hoefden op te draaien voor alles wat anders aan de strijkstok bleef hangen. Edgeworth onderhield zelf het contact met zijn pachters, maar we moeten hem ook weer niet als een vroege democraat idealiseren. Hij was een realist, die inzag dat met het belang van de boeren ook zijn belangen gediend werden. Als kind van zijn tijd en zijn klasse was hij bang voor ideeën over vrijheid en democratie en daarom hield hij op de school van zijn territorium voorzichtigheidshalve het onderwijs in de klassieken tegen.

Bij het werk op het landgoed betrok hij Maria heel nauw en zij werd zijn secretaresse en boekhoudster. Ook dit was onge-

1. Isabel C. Clarke: Maria Edgeworth: her Family and Friends. Recenter en uitvoeriger is Marilyn Butler's Maria Edgeworth, A Literary Biography, Oxford University Press 1972.

2. Een uitgave in één band van Castle Rackrent en The Absentee verscheen in 1960 in de Everyman's Library (sindsdien herdrukt). Oxford University Press gaf in 1969 Castle Rackrent afzonderlijk uit, als Oxford Paperback.
De memoires van haar vader zijn heruitgegeven door de Irish University Press, Dublin 1971.

[p. 48]

bruikelijk, want meisjes uit die kringen waren meestal tot nietsdoen gedoemd totdat een huwelijkspartner kwam opdagen. Emancipatie zou voor Edgeworth iets vanzelfsprekends zijn geweest. Na de dood van haar vader heeft Maria het beheer over het landgoed in zijn geest voortgezet, al waren haar broers formeel opvolger.

Zij wist welke ellende er onder de boeren op Ierse landgoederen heerste als de landheer een geld verslindend luxe bestaan in Londen leidde en het beheer overliet aan een rentmeester, die niet alleen tot opdracht had zijn meesters rijkdom op peil te houden, maar die ook ten koste van de pachters zijn eigen zak spekte en hen tiranniseerde met de beruchte uitzettingen. De ‘absentee landlord’ was een van de voornaamste oorzaken van sociale ellende in het Ierland van die tijd. Het systeem was debet aan een fatale apathie onder de boeren en joeg de daklozen als verpauperde zwervers de wegen op.

Aan deze situatie ontleende Maria Edgeworth de stof voor haar twee bekendste verhalen. En toen ze als 15-jarig meisje mee terugging naar Ierland, leerde ze in de rentmeester op haar vaders landgoed (niet één van het zojuist beschreven kwade soort) een verteller kennen van kleurrijke verhalen in dat Engelse idioom waar het Keltische Iers nog in naklinkt. Hem koos ze als model voor de verteller die in Castle Rackrent aan het woord is, Honest Thady, trouw dienaar en factotum, die met lakonieke humor in zijn Ierse Engels vertelt over de bizarre daden van de heren van het kasteel Rackrent en over hun uiteindelijke financiële ondergang. Als Honest Thady zijn verhaal begint, lijkt dat een regelrechte satire te worden. De excentrieke Patrick O'Shaughlin neemt landgoed en naam over van zijn neef Rackrent. ‘The whole country rang with his praises! - Long life to him!’ roept Thady met baldadige overdrijving uit en even later vertelt hij hoe bij Sir Patrick's begrafenis de menigte het lijk uit de handen van een schuldeiser bevrijdt, die het in beslag wilde nemen.

Rackrent is een spotnaam. Een ‘rackrenter’ is een landheer die door een buitensporig hoge pacht zichzelf snel verrijkt en zijn pachters ruïneert. Zulk wanbeheer was berucht in Ierland, al zegt het voorwoord van de roman ook: ‘the race of the Rack-rents has long since been extinct in Ireland’. Niets was minder waar. Wilde Edgeworth daarmee voorkomen dat het boek van zijn dochter in Londen aanstoot zou geven? Zijn voorzichtigheid kennende, zou men het veronderstellen, maar de opmerking heeft dan toch zeker ook de ondertoon van sarcasme. Heel het verhaal dat Honest Thady ophangt, heeft zo'n dubbele bodem en het lijkt of Maria Edgeworth's verteltalent door de geest van Swift werd bevrucht, die in de bijtende satire van A Modest Proposal voorstelde de armoede in Ierland te bestrijden door de bevolking kinderen te laten fokken voor consumptie en export.

Thady neemt nog een loopje met de lezer als hij over Sir Kit vertelt, een Rackrent die zijn rijke Joodse vrouw treitert door haar varkensvlees voor te zetten en die haar zeven jaar opsluit als ze hem haar diamanten niet wil geven. Maar de satire ebt geleidelijk uit het verhaal weg als het over Sir Condy gaat, de laatste Rackrent, ook niet zo'n fraai heerschap, maar wiens financiële debâcle Thady toch betreurt. Dit personage komt ook het best uit de verf in de roman, misschien doordat hier satire zich mengt met tragiek, want het is Sir Condy's eigen zoon die als louche rechtskundige actief aan zijn vaders ondergang meewerkt.

Castle Rackrent is terecht beroemd geworden. Het is geschreven zonder een spoor van breedsprakigheid en het doet ‘modern’ aan, doordat de schrijfster nergens zichzelf commentariërend tussen Thady en de lezer plaatst. Het was ook niet om deze roman, dat Maria Edgeworth's Zwitsers-Franse correspondentievriend Pierre Dumont, biograaf van Mirabeau, haar waarschuwde tegen een te didactische inslag in haar verhalen.

Illustraties van Chris Hammond bij The Absentee, juli 1894.

Toch is er iets vreemds met Castle Rackrent. Honest Thady zwaait zijn onbetrouwbare, soms schurkachtige meesters een

[p. 49]

dubbelzinnige lof toe door met die ironische aanhankelijkheid over hen te vertellen. Maar waarom ze Rackrent heten, blijft in de lucht hangen, want de pachters zijn in het verhaal de afwezigen. Natuurlijk hoorden zulke spotnamen bij de literaire mode van die tijd (men vergelijke onze Sara Burgerhart), maar Maria Edgeworth zal de beladen naam Rackrent heus niet als vrijblijvende grap gekozen hebben. Daarvoor wist ze teveel van misstanden bij het beheer van landgoederen af. Misschien durfde ze in haar satire niet verder te gaan en hangt dat ook samen met de geciteerde opmerking van haar vader in het voorwoord. Overheden konden toen op onwelgevallige kritiek onaangenaam reageren en de roman verscheen vlak voor de Unie van 1801, die Ierland bij Engeland inlijfde.

Richard Edgeworth had zijn dochter steeds gestimuleerd te schrijven vanuit de Verlichtingsgedachte dat kennis en redelijkheid leiden tot deugd. Vandaar het a-religieuze karakter van haar werk, dat haar soms scherp verweten is. Maar Castle Rackrent is een verhaal zonder moraal. Het zet ons het type van de onafhankelijke Ier voor, de dienaar die loyaal is met een knipoog en nooit onderdanig. Het is verteld met een realisme zonder moraliserende bijklank, waarin Maria zonder bemoeienis van haar vader haar eigen gang ging. Liet ze ook daarom bij de eerste uitgave haar naam weg? Er was immers niet veel ‘Edgeworth’ aan het verhaal te bekennen.

De sociale kritiek waarop ze zinspeelt in de spotnaam Rackrent, krijgt in een opbouwende zin vorm in het verhaal The Absentee, en toen ze dat schreef, keek haar vader zeker over haar schouder mee. Oorspronkelijk was het als toneelstuk bedoeld, maar Sheridan wilde het in Londen niet laten spelen, omdat hij vreesde dat de censuur het zou verbieden. In Ierland woelde het nationalisme, en Ierse misstanden waren in het theater niet welkom. In prozavorm is het verhaal een onderdeel geworden van de zesdelige Tales of Fashionable Life.

The Absentee vertelt over Lord Clonbrony, die zijn Ierse kasteel verruild heeft voor een huis in Londen, omdat zijn vrouw zo graag wil meetellen in het societyleven. Dit dure bestaan heeft de Clonbrony's op de rand van een bankroet gebracht, tot verdriet van hun toegewijde zoon Lord Colambre. Bijna meerderjarig maakt deze een reis naar Ierland en bezoekt dan incognito de vaderlijke bezittingen. Een deel hiervan verkeert in blakende welstand en iedereen is er gelukkig door toedoen van de nobele rentmeester Burke, maar het grootste deel is in handen van de schurk Garraghty, die zich verrijkt door de landheer te bedriegen en de pachters uit te zuigen. Colambre grijpt in, Garraghty wordt ontmaskerd en de zoon weet zijn vader en zelfs zijn moeder over te halen zich weer in Ierland te vestigen, waarna alles op het landgoed voorspoedig gaat. Alsof het Edgeworthtown was. Het is duidelijk dat Maria hier een hommage aan haar vader wilde brengen, al mag de lezer Richard Edgeworth beslist niet identificeren met Lord Clonbrony.

Ook dit is een boeiend en zonder veel omhaal verteld verhaal, waarin Maria Edgeworth haar talent niet verloochent. De dialogen zijn levendig (het zou een goed toneelstuk zijn geworden), de hoogtepunten zijn uitstekend over het verhaal verdeeld. Er zijn Ierse bijfiguren die niet voor Honest Thady onder doen en die aantonen dat de schrijfster als assistente van haar vader goed heeft gekeken en geluisterd. Knap is het begin van de roman, dat de lezer midden in een scène plaatst waarin Lady Clonbrony de wat zielige risée is van de ‘Londense kringen’, die zich amuseren om haar krampachtige angst voor een Ierse aangezien te worden. Ook zo'n scène verraadt dramatisch talent. Maar de satire heeft een moraal. ‘Skilled in the art of making others unhappy’ noemt de schrijfster de kringen.

Illustraties van Chris Hammond bij Castle Rackrent, mei 1894.

Lady Clonbrony's zelfoverwinning is psychologisch het beste deel van het verhaal, dat met de liefdesgeschiedenis tussen Colambre en zijn vermeende nicht Grace Nugent een vreemde kronkel vertoont. Pas als na romantische verwikkelingen uitkomt, dat zij geen onwettig kind is, wil hij wel met haar trouwen, want ondanks al zijn liefde, stond die schande dat in de weg. Juist door dit rechtlijnig moralisme van het 19e-eeuwse burgerdom is deze Colambre een tamelijk schimmig, onvolgroeid personage gebleven, te duidelijk een verzinsel. Dat Grace zijn houding accepteert, is onwaarschijnlijk, gezien vanuit haar karakter. Maria Edgeworth heeft duidelijk een en ander van zichzelf in haar gestoken: zij is onconventioneel, zelfstandig, intelligent. Het is niet onmogelijk, dat de schrijfster in deze geschiedenis iets heeft afgereageerd van het feit dat ze uit haar vaders eerste huwelijk is voortgekomen, dat ronduit een pijnlijke mislukking was. Die projectie van zichzelf is gaan wringen met de fatsoensmoraal die ze niet kon loslaten.

In tegenstelling tot Castle Rackrent is The Absentee een verhaal met een boodschap en als zodanig detoneert het niet in het 19e-eeuwse literaire realisme. Maar de moraal werkt, ondanks de kwaliteiten van het verhaal, nadelig. De tegenstelling tussen Garraghty en Burke is een zwart-wit constructie. De problemen worden door de terugkeer van de landheer wat tè gemakkelijk opgelost. Maria was misschien vergeten dat,

[p. 50]

toen haar vader naar Edgeworthtown terugkeerde, hun landgoed niet slecht beheerd was. Maar wie kwaliteiten en tekortkomingen eerlijk afweegt, zal de schaal toch in gunstige zin zien doorslaan.

De dood van haar vader, met wie ze een zeer vertrouwelijke vriendschapsband had, was voor Maria Edgeworth een grote schok. Ze voltooide toen net haar grote Ierse roman Ormond en daarna heeft ze weinig meer geschreven. Het landgoed eiste te veel aandacht op. Ze moest er haar royale inkomsten als schrijfster insteken, toen haar broer Lovell grote schulden had gemaakt met een mislukt onderwijsexperiment, dat zelfs vandaag voor Ierland nog te progressief zou zijn. Hij wilde één school voor kinderen van alle rangen en confessies om zo de Ieren tot eenheid te brengen. Dat moest wel falen.

Toen in het midden van de jaren '40 de grote hongersnood Ierland teisterde, heeft Maria Edgeworth met grote inzet daadwerkelijke hulp verleend. Ze stierf kort daarna, in 1849.

Door de hechte verbinding tussen Ierland en Engeland in de Unie van 1801 zette het verval van de Iers-talige cultuur, dat al bijna twee eeuwen gaande was, snel door. Daardoor kwam er ruimte voor een Ierse literatuur in het Engels, met voldoende Iers karakter om zich duidelijk van de Engelse te onderscheiden. In die ontwikkeling blijft Maria Edgeworth een belangrijke figuur, doordat zij zich van het burgerlijk realisme van de 18e-eeuwse roman losmaakte en met haar Ierse personages een vitaal en onafhankelijk mensentype heeft geïntroduceerd. De modellen die ze daarvoor in Ierland ontmoette, waren haar zo dierbaar dat ze zonder afstand en heel direct de personages in haar verhalen kon beschrijven. Dat heeft anderen geïnspireerd, zoals haar vriendin Mary Leadbeater. Opvolger in het genre werd William Carleton met zijn Traits and Stories of the Irish Peasantry, waarvan de eerste delen in 1833 verschenen. Maar de lijn die begint bij Castle Rackrent kan naar deze eeuw worden doorgetrokken, naar Sean O'Faolain, Liam O'Flaherty en Frank O'Connor, tot hij een briljante en satirische afsluiting krijgt in de verhalen van Flann O'Brien.

Jaren geleden schreef Maarten 't Hart in een stuk over Vestdijk in het Cultureel Supplement van NRC-Handelsblad (14 juli 1978) dat Vestdijks Ierse nachten heel sterk doet denken aan The Absentee, daarmee zelfs directe invloed van Maria Edgeworth in de Nederlandse literatuur veronderstellend (indirecte beïnvloeding via Walter Scott is literair-historisch evident). Dat is een onhoudbare stelling.^3. De terugkeer van de absentee-landlord Sir Percy Randall lost bij Vestdijk niets op en is eerder een ramp omdat Randall wil overgaan op de veel winstgevender schapenteelt en dus de kleine pachters weg wil hebben. Dit is een sociaal-economisch probleem geweest dat in de dagen van Maria Edgeworth nog niet speelde en dat alleen al wijst erop dat Vestdijk zijn historische stof niet bij haar vond. En er zijn tussen beide romans meer verschillen dan overeenkomsten. Bij Maria Edgeworth niets over de elfenforten, magische stenen, ‘goede lieden’ en opstandige geheime genootschappen die in Ierse nachten de sfeer van het verhaal domineren. Het Ierland van Maria Edgeworth is niet het romantische Ierland van bijvoorbeeld Yeats, uit wiens volksverhalen Vestdijk dan eerder inspiratie geput kan hebben voor die sfeer. Zij was een kind van de Verlichting en niet van de Romantiek.

3. De opmerking van 't Hart in hetzelfde artikel dat Castle Rackrent als voorbeeld voor Vestdijks De huisbewaarder kan hebben gediend, is te gek om op in te gaan. Beide boeken lijken niet eens op elkaar.