Bzzlletin. Jaargang 11

[p. 49]

Harry G.M. Prick
Pêle-Mêle voor Jeroen Brouwers

In het jongste kerstnummer van het Amsterdamsch Studentenweekblad Propria Cures had ik een bijdrage naar aanleiding waarvan Jeroen Brouwers zo vriendelijk was mij te schrijven dat hij een dergelijke rubriek van ‘een aan de letteren verslaafde’ best vaker zou willen lezen. Zo iets zou ik zelf ook wel willen, op voorwaarde dat die rubriek gesigneerd was door bij voorbeeld Jeroen Brouwers, zodat ik mij niet hoefde uit te sloven, respectievelijk mij kon beperken tot de uitoefening van mijn meest nabijliggende plicht. Nu ik mij desondanks toch heb laten strikken nog eenmaal zo'n rubriek, of iets daaraan verwants, tot dit nummer bij te dragen, breekt mij dit te zwaarder op omdat het langzamerhand, van nu en dan eens een beetje aan de warme kant, permanent bloedheet geworden is. Door het openstaande venster van de kamer waarin ik dit schrijf, hoor ik vanuit de aangrenzende achtertuinen het ontspannen praten en lachen van wie daar bij bieren of wijnen in zoete verpozing buiten toeven. Daaraan deel te nemen, is mij voorlopig niet gegund.

Omdat ik eerst de laatste hand zal kunnen leggen aan de annotaties bij een selectie uit de dagboekaantekeningen van Lodewijk van Deyssel (1880 tot 1890), na raadpleging van Stendhals boek over Rome, Naples et Florence en 1817, had ik daarvan een weliswaar door Roland Beyer niet uitputtend becommentarieerde maar wel handzame pocket-editie (Editions Julliard, 1964) bij mij gestoken als treinlectuur tussen Delft-Zuid en Den Haag C.S. Bij eerste doorbladering werd ik getroffen door Stendhals wel zeer kwaadaardige afwijzing van Goethe en dat op twee mateloos verbijsterende gronden: Goethe zou zich belangrijk genoeg gevonden hebben om de mensheid in vier octavo-delen kond te doen op welke manier hij op zijn twintigste zijn haar liet kappen, alsmede dat hij een oud-tante had die Anichen heette!

Veel langer hield mij vanmorgen een aantekening bezig, neergeschreven in Venetië op 27 juni 1817 (tussen haakjes, de datum waarop in 1808 E.J. Potgieter, in 1816 Willem Hofdijk, in 1871 Pet Tideman en in 1944 Kees Ouwens zou worden geboren). Op die dag dan werd Stendhal voorgesteld aan Byron. Diens gehele voorkomen vond de Fransman zonder meer hemels, en wat Byrons ogen betrof: ‘il est impossible d'avoir de plus beaux yeux.’ Een hoogst verontrustende uitspraak, althans voor mij die nogal gefixeerd ben op het menselijk oog en die dan ook, om uit heel veel tenminste iets te noemen, hogelijk ingenomen was met het idee van Joep Jaspers en Nop Maas om, bij gelegenheid van de jaarwisseling 1978-1979, hun vrienden en relaties te verrassen met een bloemlezing van een vijftiental plaatsen waarop de samenstellers uitlatingen hadden aangetroffen over De ogen van Kloos. Een jaar eerder was ik trouwens in het zakenregister van mijn boek over Van Deyssels Adriaantjes zelf zó ver gegaan dat ik een onderscheid maakte tussen de ogen van Adriaan, die van Van Deyssel zelf èn die van alle anderen buiten Van Deyssel en Adriaan!

De notitie van Stendhal is intussen zo verontrustend omdat de niet weinige mij bekende afbeeldingen van Byron mij nooit tot zo'n nogal geëxalteerde bevinding brachten als die van Stendhal, zodat er andermaal sprake is van een niet te tolereren overdrijving zijnerzijds. Al met al is er nog heel wat kostbare tijd gaan steken in het naslaan van allerlei plaatsen in allerlei Byron-biografieën en -biografietjes die opmerkelijk weinig aandacht wijden aan George Gordon's ogen. De dit jaar door Leslie A. Marchand als twaalfde deel van Byron's Letters and Journals bezorgde General and subject index op de voorafgaande delen maakt, onder het kopje Appearance, wel veelvuldig melding van Byron's haar, van zijn lichaamslengte en van de diverse wijzigingen die zijn borstkas in de loop der jaren heeft ondergaan, maar laat ons, na nog wat gegevens over zijn (kleine) oren en zijn blanke handen, totaal in 't ongewisse over 's mans ogen.

Met de vernoeming van grandseigneurs als Van Deyssel, Stendhal en Lord Byron zijn wij als vanzelf aangeland in een dampkring die in reclame-uitzendingen van onze Oosterburen veelal wordt aangeduid als ‘ein Hauch der groszen, reichen Welt’, of woorden van gelijke strekking. En nu wil het toeval dat Jeroen Brouwers en mijn persoon herinneringen met zich meedragen: hij heel veel, ik heel weinig, aan een van die negentiende eeuwse gebouwen, waar de hierboven gememoreerde Hauch bijna tastbaar aanwezig was en zelfs anno 1982, nu dat gebouw helaas niet is ontkomen aan een onmiskenbare verloedering, toch nog steeds iets daarvan opsnuifbaar is in de hoeken van sommige portalen, binnen sommige vertrekken, in het trappenhuis èn toch vooral in de majestueuze entrée, zij 't ook dat mij als kind juist déze ruimte zo imponeerde omdat ze bij mij reminiscensies wakker riep aan het ook zo innig door mij bewonderde interieur van Janvier's grote Salonstoomcarroussel.

Brouwers zelf heeft natuurlijk al minstens tien regels eerder moeiteloos begrepen dat hier gezinspeeld wordt op het aan de Maastrichtse Bosstraat pal tegenover de Sint Mathiaskerk gelegen eertijdse Grand Hôtel du Levrier et de l'Aigle noir, waar-

[p. 50]

van het exterieur intussen naar de kroon werd gestoken door de gevel van een wat verder gelegen overbuur: het klooster van de, zoals de volkmond wilde, Rijke Zusters van het Arme Kind Jezus. In de zomer van 1931 of 1932, Adolf Hitler had nog niet beslag op de macht kunnen leggen en de Rijksdagbrand was nog niet ontstoken, overschreed ik voor de eerste en laatste maal de drempel van het Grand Hôtel du Levrier et de l'Aigle noir om er, onder de hoede van gefortuneerde Brusselse verwanten en door tussenkomst van een rietje een glas ranja tot mij te nemen, al zal ranja in die somptueuze omgeving wel orangeade hebben geheten. Aangezien ik toen in brede kring doorging voor een opvallend aanvallig knaapje (een kunstgebit, een kromme rug, een bril en steeds dunner wordend haar: dat alles leek nog zo oneindig ver weg) viel ik in mijn Little Lord Fauntleroy-uitdossing (een vrijwel natuurgetrouwe kopie, behoudens dan de daarmee niet in overeenstemming zijnde eeuwig knellende lakschoentjes die zich uitsluitend met behulp van een haakje lieten dichtknopen) vrijwel niet op in de lounge waarin wij waren neergezegen. Ik was heel en al het type jongetje dat in zo'n Grand Hôtel ook bij het lagere personeel van harte welkom is omdat het er zo helemaal in leek thuis te horen. Natuurlijk wist ik toen nog niet dat Jozef Alberdingk Thijm, en nadien diens jongste zoon Lodewijk van Deyssel, vele malen in dit hotel was afgestapt; en dat het ook onderdak had geboden aan de classicus en componist Alphons Diepenbrock en diens vriend de classicus Aegidius W. Timmerman. Deze laatste zou overigens in Tim's herinneringen de indrukwekkende hotelnaam op haast onbetamelijke kneuterige wijze terugbrengen tot Het Haasje!

Met het bovenstaande vertel ik volstrekt niets nieuws aan Jeroen Brouwers, die weliswaar nooit in het Grand Hôtel du Levrier et de l'Aigle noir logeerde, maar die er wel heeft gewoond. Zijn vader immers was vanaf 1952 enige jaren bedrijfsleider van dat hotel, zij 't ook dat het toen al niet meer als zodanig maar als ‘Hotelvakschool’ was gaan functioneren. In 1952 was Jeroen Brouwers een jongen van twaalf, wat impliceert dat hij aan dit enkele jaren permanent woonachtig zijn in een hotel een schat aan herinneringen moet hebben overgehouden, hoezeer toen al verval en ontluistering hadden toegeslagen. Verhoopt mag intussen worden dat hij, nadat hij zijn Indische jaren van zich zal hebben afgeschreven, nogmaals - op papier - zijn intrek zal nemen in dat Maastrichtse Grand Hôtel waar zich dan toch maar liefst drie van zijn levensjaren, en niet de geringste, want die van zijn puberteit, hebben afgespeeld.

Met het oog op een artikel in voorbereiding over Lodewijk van Deyssel en Marcel Proust, nu nog even nagaan of zich ook andere Tachtigers op enigerlei wijze hebben uitgelaten over de Schepper van A la recherche du temps perdu. Dat blijkt alleen maar het geval te zijn bij Frans Erens die zich overigens beperkt heeft tot La Prisonnière, het zesde deel van de beroemd geworden cyclus. Wat Erens tegenstond wás dat Proust de lezer tyranniseert:

Door ieder auteur moet een ruimte worden opengelaten tot een zekere suggestie, maar Proust is niet zo vrijgevig. Hij zegt alles zelf, snijdt voor de lezer alle wegen af en laat hem voortdurend aan de ketenen lopen, waarin hij hem heeft gesloten.

Ook vond Erens 't bedenkelijk dat in het werk van Proust het sentiment gekristalliseerd wordt door de rede: ‘Evenals het water tot ijs wordt vervormd en gaat glinsteren in het licht, zo verkilt daar de rede het sentiment. Er ontstaat dan iets moois om te zien, maar de warmte, de gloeiing van het gevoel is verloren gegaan.’

Lees je zo'n tekst op een drukkend warme zomeravond, dan gebeurt er iets dat Erens zeker nooit kan hebben bedoeld en dat hij ook niet heeft kunnen voorzien. Van zijn woorden gaat een eigenaardige werking uit die zich niet anders laat omschrijven dan als verkoeling brengend. De bliksemsnelle vervorming van water tot glinsterend ijs doet mij bovendien langs associatieve weg, dus heel en al à la Marcel Proust zelf, terugdenken aan het grote maar in feite goedkope succes, ooit behaald bij een van mijn tafeldames aan het dessert van een diner, juist toen het geflambeerde kersenijs zou worden opgediend. Mij leek dit het aangewezen ogenblik om Proust te plagiëren door fragmentarisch de lyrische ontboezeming ten beste te geven over ijs in 't algemeen en over ongewoon kunstig samengestelde danwel opgebouwde sorbets in 't bijzonder. Ik bedoel nu de ontboezeming die, in La Prisonnière, ontbloeit aan de lippen van Albertine wanneer zij tegenover de verteller, dus tegenover Proust zelf, de nogal opzichtige ijsgewrochten van het Ritz-hotel désavoueert ten gunste van de door monsieur Swann geprefereerde, oog en smaak gelijkelijk strelende, ijscreaties van de confiserie Rebattet, bij wie trouwens ook Madame Verdurin de petit fours was gaan betrekken nadat zij van Swann vernomen had dat Rebattet nu eenmaal op dit gebied moest worden aangemerkt als het eerste huis ter plaatse, absoluut te verkiezen boven het Ritz-hotel of boven de toch ook door de upper-ten van de Parijse faubourg Saint-Honoré druk gefrequenteerde confiserie Poiré-Blanche.

Het succes bij mijn tafeldame mocht dan ogenschijnlijk groot zijn, ik voelde mij toch hard toe aan de mokka en de Courvoisier om daarmee de wrange smaak weg te spoelen van mijn mij vergrijpen aan Proust. Aanvankelijk was deze immers smartelijk getroffen toen hij Albertine over die room- en vanille-ijsgeneugten hoorde praten met gebruikmaking van ‘des images si écrites et qui me semblaient réservées pour un autre usage plus sacré. Je trouvais que c'était un peu trop bien dit, mais elle sentit que je trouvais que c'était bien dit.’ Even later wijkt de hem ten overstaan van Albertine aanhoudend kwellende jalousie voor de duur van enkele tellen en maakt Proust zich zowaar zelf wijs dat er een rijkdom aan poëzie in Albertine's ontboezeming besloten ligt. Het hele incident wordt dan afgesloten met deze zin: ‘Je préférais la géographie pittoresque des sorbets, dont la grâce assez facile me semblait une raison d'aimer Albertine et une preuve que j'avais du pouvoir sur elle, qu'elle m'aimait.’ Alleen al deze laatste zin draagt voldoende stof aan voor een uitvoerige beschouwing. Het is er mij echter alleen om te doen even die indirecte zelfkritiek naar voren te halen: ‘la grâce facile’ of, om met Erens te spreken: iets moois om te zien, maar ook iets kouds omdat de warmte, de gloeiing van het gevoel verloren is gegaan.

Intussen, zo bedenk ik nu, zullen niet veel bewonderaars van Proust mij kunnen nazeggen, dat zij reeds in hun allervroegste jeugd, zo'n zes à zeven uur na hun ter wereld komen, geconfronteerd werden met het Proustiaanse universum. Het is zelfs niet bij voorbaat uitgesloten dat op heel deze aardbol ik de enige ben die zich daarop beroemen kan en die zich daarop nu dan ook enigszins omstandig zou hébben beroemd wanneer niet tegelijkertijd de wellevendheid van mij zou hebben gevergd, als niet relevant of zelfs als volslagen onbelangrijk, weg te wuiven wat mij dan toch maar in feite overkomen is! Van mijn geboorte, in het midden-Limburgse stadje Roermond ging mijn vader, zoals alle andere vaders, aangifte doen bij de burgerlijke stand. Maar lang niet alle vaders zullen, zoals de mijne, op de markt, ter hoogte van het gemeentehuis zijn aangesproken, nogwel in het Frans, door iemand die zich kenbaar maakte als een Parisienne en die de weg naar het Munsterhotel was kwijtgeraakt. Mijn vader wees haar terecht (een gemakkelijke opgave want Markt, Varkensmarkt, Steenweg, Munsterhotel lagen in één bijna kaarsrechte lijn) en vertrouwde haar tevens toe, hetzij uit pure vreugde over zijn vijf jaar lang verhoopte vaderschap, hetzij om te koketteren met de excellente wijze waarop hij het Frans beheerste, dat hij enkele uren geleden een stamhouder had gewonnen. Deze onverwachte confidentie verrukte onze Parisienne dermate dat zij te kennen gaf 't zich tot een bijzondere eer te rekenen wanneer zij haar opwachting bij het wiegekind zou mogen maken, een genoegen dat mijn vader haar niet kon noch wilde onthouden. En zo gebeurde 't dan dat nog diezelfde dag een dame zich over

[p. 51]

mijn wieg heenboog om op het blauw satijnen dekje daarvan een massief zilveren rammelaar neer te vleien waaraan met een goudkleurig koordje een visitekaartje verbonden was dat aan mijn verblufte naaste omgeving duidelijk maakte dat de boreling voor de eerste maal in zijn leven begiftigd was geworden met een geschenk en wel door niemand minder dan door Madame la Comtesse de Rochechouart de la Rochejaquelin!

Dit verklaart meteen waarom ik, in veel latere levensjaren, ongewoon geïntrigeerd zou worden door het terloopse optreden bij Proust, ditmaal in Sodome et Gomorrhe, van ene de Rochechouart die alle liefdadigheidsconcerten met haar aanwezigheid vereerde maar die 't onder geen beding dulden kon dat iemand ook maar één goed woord voor de muziek van Richard Wagner veil had. Wanneer de vriendinnen van Oriane, Duchesse de Guermantes op zo'n ‘concert de charité’ de toen al tot Madame Swann opgeklommen Odette de Crécy tegen het fraai gevormde lijf liepen (stel je voor: Madame Swann die er niet voor terugschrok zich en plein public een Wagnérienne te noemen!), dan verkeerden die dames in de grootst denkbare verlegenheid: zij keken een heel andere richting uit want zij vonden het zonder meer onmogelijk binnen het gezichtsveld van Madame de Rochechouart een vrouw te groeten ‘qui était bien capable d'être allée à Bayreuth’. Was, zo ben ik toch wel gerechtigd mij af te vragen, wie ik nu maar noemen zal mijn Comtesse de Rochechouart dezelfde als die van Marcel Proust, of misschien haar dochter, respectievelijk schoondochter? Dank ik aan deze goede fee bij mijn wieg mijn nagenoeg volstrekte geringschatting van meer dan driekwart van de muziek van Wagner? Tot dusver hebben de Proust-specialisten mij, met het verstrekken van een antwoord op deze voor mij klemmende vraag, in de kou laten staan. Ook het zojuist bij Plon verschenen negende deel van de zó eminent door Philip Kolb uitgegeven Correspondance de Marcel Proust brengt mij op dit punt geen stap verder. Daarom is 't een even troostrijke als hoopvolle wetenschap dat Kolb nog minstens twaalf delen hoopt te laten volgen.

De verleiding nu honderd uit te vertellen over het aards paradijs dat ik tussen 1925 en 1937 in Roermond heb mogen bewonen moet ik, tot mijn spijt, weerstaan. Dat kost mij te meer moeite omdat ik, als zo vaak bij Proust het geval is geweest, de ‘mémoire involontaire’ over mij voel vaardig worden, ook zonder daarbij een madeleine-koekje in een kopje thee te dopen. Alleen wil ik nog kwijt, ja moet ik nog kwijt dat wij daar in Roermond woonden op de Steenweg no. 4: een betrekkelijk gewone winkelstraat en dat zich in die straat, zo'n zeven, acht huizen verder dan het onze, een monumentale patriciërsbehuizing verhief, compleet met koetshuis en met een afzonderlijke ingang voor de leveranciers. Dit kasteel van een huis, dat ten tijde van de Italiaanse inval in Ethiopië, korte tijd voor de val van de hoofdstad Addis Abeba (5 mei 1936), tot de grond toe geslecht werd, omdat het plaats moest maken voor vier à vijf winkels in éen waarvan tegenwoordig zelfs iets zo verregaand onnozels als een superlevensmiddelenmarkt is ondergebracht, - dit immens grote pand werd bewoond door de Burggravin van Aefferden. Zij heeft er nooit weet van gehad, misschien ook was zij op dat tijdstip reeds overleden, dat ik als tienjarige jongen met tranen in de ogen heb staan kijken naar de onbarmhartige sloping van haar maar ook van mijn droompaleisje. In mijn jongensdromen, in mijn dagdromen nog veel vaker dan in mijn nachtdromen, heeft de slechts enkele malen en dan ook nog steeds op enige afstand door mij gadegeslagen Burggravin van Aefferden een rol gespeeld, volstrekt niet minder fascinerend, niet minder intens, niet minder vervoerend of meeslepend dan die van de Duchesse de Guermantes in het droom- en waakleven van de jonge Marchel Proust. Erens mag dan hebben beweerd dat Proust voor zijn lezers geen ruimte zou hebben opengelaten tot een zekere suggestie, mijn eigen ervaring heeft die bewering wel ten zeerste gelogenstraft. Door in de Duchesse de Guermantes de geheel uit mijn herinnering teruggeweken Burggravin van Aefferden te hervinden, had ik in elk geval aanknopingspunten te over om mij met Proust te kunnen identificeren, zeker met de auteur van Du coté de chez Swann, A l'ombre des jeunes filles en fleurs en van het eerste gedeelte van Du côté de Guermantes. Vandaar ook dat het mij in 1975, bij het schrijven van het nawoord bij de her-uitgave van de eerste druk van Van Deyssels roman De kleine republiek - een evocatie van zijn kostschooljaren te Rolduc, onder de rook van het Limburgse Kerkrade - nogal wat moeite kostte te onthullen dat juist enkele Limburgse edellieden, waaronder een zekere van Malligan, in die roman optreden als leden van een hele meute kwelgeesten die de elfjarige Karei Alberdingk Thijm het bloed onder de nagels weghaalden. Van deze lamstralen, in het boek drastisch ‘vuilikken’ genoemd, was nu juist Van Malligen, in werkelijkheid de uit Roermond afkomstige Burggraaf van Aefferden, de primus inter pares. Achteraf moet het jammer heten dat van Deyssel op 9 april 1922, dus in zijn achtenvijftigste levensjaar, geneigd was die pesterijen met de mantel der liefde te bedekken door in zijn Gedenkschriften de vraag te stellen:

Kent gij de eenigen Nederlandschen ‘burggraaf’? Het is Van Aefferden, van Roermond. Ik ben met hem op school geweest in Rolduc. Als jongen van twaalf-veertien jaar vertoonde deze, - in den haargroei, en in de aangezicht-vormen met hun uitdrukking, het zuiver middeneeuwsche type. De ‘graven’ uit het Noorden van Nederland zijn grafelijk sedert het begin der negentiende-eeuw.