Bzzlletin. Jaargang 11

[p. 40]

Margaretha Ferguson
Een schrijver, zijn boek, zijn collega's, zijn lotgenoten, zijn andere lezers
Over de ontvangst van ‘Bezonken rood’

Het is amusant om nu nog in Indië oude lieden te ontmoeten, die zeggen: ‘Die Douwes Dekker heeft maar van allerlei geschreven; van een ravijn achter zijn huis en zo; en er is niks van waar!’ alsof daarmee op slag het knevelen van alle inlandse hoofden door de archipel ongedaan was gemaakt.
E. du Perron, De man van Lebak, Verzameld werk, deel IV, blz.8.

Voor wie het boek misschien nog niet heeft gelezen (het is na nog geen half jaar toe aan zijn vierde druk): Bezonken Rood is een evocatie van de verwoesting die wordt aangericht in de liefde, gekoesterd door een klein jongetje, voor zijn moeder. Die nog ongeschonden liefde wordt schitteren uitgebeeld in Brouwers' voorafgaande boek, Het verzonkene, en de gevolgen van de verwoesting in het nog vroegere Zonsopgangen boven zee. Deze drie boeken vormen, binnen het omvangrijke oeuvre van Jeroen Brouwers dat als zodanig toch al een sterke samenhang vertoont, met elkaar een kernverhaal.

De plaats waar het begin van het drama zich voltrekt is het Japanse Tjidengkamp in het toenmalige Batavia; duizenden vrouwen en kinderen waren daar tijdens de Japanse bezetting (1942-1945) van het voormalig Nederlands-Indië in ondergebracht, in steeds verschrikkelijker gemaakte omstandigheden.

Jeroen Brouwers was twee jaar toen hij het kamp inging, vijf toen hij eruitkwam. Als vijfjarig jongetje ziet hij hoe zijn moeder wordt mishandeld. Geboekstaafd is: ‘Mijn moeder was de mooiste moeder, op dat moment hield ik op van haar te houden.’ (blz. 119). Na de niet bepaald pedagogisch verantwoorde omstandigheden van het interneringskamp waarin Jeroen van schootkind tot kleuter is gerijpt, blijkt hij een onmogelijk jongetje geworden. Zijn ouders brengen hem na terugkeer in Nederland ‘voor de rest van zijn kinder- en jongensjaren’ onder in door kloosterlingen geleide pensionaten. Het hoofdstuk waarin dit wordt verteld begint met de zin: ‘Hetzelfde verhaal nu, in een ander octaaf’.

De roman zet in met de dood van de moeder; de ik-figuur die men volgens de door de auteur zelf verstrekte gegevens mag laten samenvallen met de persoon Jeroen Brouwers, is dan veertig jaar, heeft een bewogen leven vol hevige doch onharmonische liefdesbetrekkingen achter de rug, en zag zijn moeder de laatste jaren niet meer. Haar sterven werkt als een katalysator waardoor zijn gekweld bestaan in een overzichtelijk verband wordt gebracht met enkele oerbelevenissen: de liefde voor zijn moeder die op het moment dat zij in het Japanse kamp mishandeld werd veranderde in haat omdat de pijn om haar niet meer te dragen was; de haat die (bijna) ongeneeslijk wordt wanneer zij hem, na de oorlog en uit haar eigen vrije wil, in een pensionaat stopt en hij zich door haar in de steek gelaten en verraden voelt. Door haar dood zijn de emoties nu geheel verstard: ‘Zij had mij op de avond dat ze zou sterven moeten bellen... Maar zo is het niet gebeurd... Naar de hel met haar. Ik bedoel: naar de hel met alle moeders.’

Qua thematiek bevindt het boek zich in hetzelfde gebied als dat van Ischa Meyer: Brief aan mijn moeder. De absolute gebondenheid van het jonge kind aan zijn moeder, aan degene die hem het leven binnenliet, wie en wat en hoe zij verder ook moge zijn, krijgt de kleur van even absolute haat wanneer de bescherming van deze leven-schenkster, deze oer-factor voor het voortbestaan, wegvalt. Of er bij de moeder sprake is van eigen verantwoordelijkheid, schuld, hulpeloosheid, onmacht, juist of onjuist inzicht - dat maakt geen verschil. De haat is blind, en staat eigenlijk in dienst van het zelfbehoud, van de even blinde drang tot overleven.

Deze innerlijke keten van reacties wordt in gang gezet door factoren die we van aard historisch mogen noemen: de Japanse verovering en militaire bezetting van Nederlands-Indië met als gevolg dat de gezins-, huisvestings- en leefsituatie van het gezin Brouwers zo volledig verandert als voor niet-ingewijden nauwelijks adekwaat te beschrijven is. Wat het kind Jeroen, van zijn tweede tot zijn vijfde jaar, overkomt, zet hij neer in een reeks hartverscheurende taferelen waarin reële herinneringen meer dan eens zijn getransformeerd tot hallucinerende evocaties van wreedheid en gruwel. In het transformatie-proces van ervaring tot literatuur spelen vooral de door de gebeurtenissen opgewekte en vele jaren lang verdrongen emoties een zo grote rol dat deze meer dan eens bijdragen tot een aantoonbare vervorming van wat men gewoonlijk de waarheid, misschien beter de werkelijkheid, meent te kunnen noemen. Een tweede factor die het verhaalde hier en daar doet afwijken van de zogenaamd ‘echte’ gebeurtenissen, is van artistieke aard. Jeroen Brouwers heeft vóór alles een zorgvuldig gecomponeerde roman geschreven waarin verschillende verhaalelementen uiteindelijk tot een grootse climax worden samengevoerd.

Toch maakt de schrijver mijns inziens, ook zuiver literair bezien, een ernstige fout wanneer hij traumatisch werkende gebeurtenissen exact situeert naar datum en plaats, terwijl het hier blijkt te gaan om een in zekere zin valse schijn van historiciteit, omdat een aantal van de beschreven gebeurtenissen aantoonbaar niet dusdanig, niet op die data, en niet op die locaties hebben plaatsgehad. Het boek krijgt daardoor - af en toe - iets tweeslachtigs, hetgeen enige afbreuk doet aan de uitwerking.

[p. 41]

Iedere goede roman bezit een zekere mate van werkelijkheidsgehalte. Het woord ‘verzinnen’ is eigenlijk nooit op zijn plaats. De psychologie heeft wel geleerd dat al onze uitingen, of die nu van artistieke of andere aard zijn, gebonden blijven aan de persoonlijkheid. De afstand tussen ervaring, gewaarwording, aandoening, aandrift kan kort zijn, wanneer er een geringe bewerking heeft plaatsgehad tussen de mens en zijn uiting, de afstand kan ook zeer, zeer lang zijn - zodat er ruimte is gekomen voor vergeten, verdringen, vervormen, verkleinen en vergroten, wijzigingen in tijd, plaats, personages, atmosfeer. Voor wetenschappelijk geschoolde of ook voor ‘alleen maar’ invoelende lezers is het echter altijd mogelijk de weg terug te vinden, van het boek naar de maker. Maar daaraan bestaat lang niet altijd behoefte. Een roman kan immers ‘waar’ zijn op verschillende niveaus. Het voor de kunst belangrijkste niveau is dat van de aandoening, de emotie: voelt de lezer zich ‘geraakt’, geboeid, meegesleept, wordt hij zich al lezend bewust van eigen gevoelens of verruimt hij zijn bewustzijn door deel te nemen aan nooitgekende belevenissen, ervaart hij het vertelde als een innerlijke waarheid of laat het hem koud ... zo zijn er vele reacties mogelijk.

Dan is er zoiets als het werkelijkheidsniveau, voor een ieder kenbare factoren, waarvan de meeste romanciers zich bedienen om hun verhaal te situeren in ruimte en tijd. Het is mijn opvatting dat een schrijver die factoren uit de werkelijkheid met een zekere eerbied dient te behandelen. Wanneer het in een verhaal of roman in Den Haag op 21 juni 1982 twintig graden vriest, zal iedere lezer die op de hoogte is met ons klimaat, daartegen protest aantekenen. Tenzij de schrijver het geheel duidelijk heeft geplaatst binnen een fantastisch of illusoir kader. Maar op het niveau van de aandoeningen, de emoties, is Bezonken Rood van een hartverscheurend ‘waar’-zijn, en dat deze ‘laag’ in de roman op een groot aantal mensen zo'n hevige indruk maakt is toch ook een resultaat van literaire techniek. De verschillende niveaus zijn wel te onderscheiden, maar niet absoluut te scheiden. De reacties van lezers en professionele critici worden elders in dit nummer door Marjoleine de Vos besproken en geanalyseerd in een artikel met de conclusie waarvan ik het volkomen eens ben.

Belangwekkend aan deze reacties is de intensiteit en heftigheid waarmee vele stukken voor of tegen Bezonken Rood geschreven zijn. Letterkundige beoordelaars, erudiete boekenliefhebbers, lotgenoten-uit-de-kampen en ‘gewone’ belangstellenden (hiermee bedoel ik diegenen die geen specifiek-literaire interesse hebben maar weieens willen weten hoe het daar toeging, in de Jappenkampen), mengen zich in de strijd. Het is niet mogelijk een scheiding der geesten waar te nemen tussen mensen die wel, en mensen die niet in de Japanse kampen hebben gezeten, want de twee-deling der meningen loopt dwars door deze categorieën heen.

Een literair criterium (deze term gebruik ik in het volle besef dat hiervoor geen sluitende definitie bestaat) zou men kunnen noemen de afkeer, ook weer in beide groepen voorkomend, tegen het ‘pathos’ waarvan Jeroen Brouwers zich bedient, en dat op velen een indruk maakt van onechtheid. Hier is duidelijk sprake van een mode in gevoelens, of beter een mode in uiting van gevoelens. Sinds de grootmeester Willem Elsschot ons leerde dat het mogelijk is door een sober doch uiterst geraffineerd woordgebruik aangrijpende inhouden niet breedvoerig te schilderen maar als het ware tussen de weinige woorden door op te roepen, is men in Nederland zo bang geworden voor het ronduit tonen van hevige gevoelens dat ook het woordgebruik in het dagelijks leven zich daaraan heeft aangepast. Romantische termen als ‘liaison’ en zelfs het nog ietwat geheimzinnige ‘verhouding’ hebben plaatsgemaakt voor het afstandelijker en daardoor in betekenis verkleinde relatie, hartstocht of passie is allang veranderd in vallen op en versieren, we zijn niet langer elkanders minnaar maar vriend, vriendin of partner, vroeger als hemelbestormend of meeslepend uitgebeelde ervaringen heten nu gewoon lekker vrijen met of zonder klaarkomen (dat hoeft niet altijd weetjewei, en je kunt het ook zelf doen); een mens lijdt niet meer doch heeft problemen, een mens is niet meer gelukkig doch gaat lekker. Dat het aantal zelfmoorden onder jeugdigen toeneemt wordt misschien medeveroorzaakt door het feit dat zij hun leed en verlatenheid niet meer mogen uitschreeuwen maar moeten meewerken aan pogingen dit alles bespreekbaar te maken. De angst voor grote gevoelens heeft in Nederland het aanzien gegeven aan ettelijke neuzelende proza-werkjes waar tussen de schaarse en pretentieuze zinnetjes niet meer, zoals bij Elsschot, een ontroerende wereld zichtbaar wordt, maar dikwijls helemaal niets.

Het aantal zelfmoorden onder mensen uit Indische kampen, heb ik mij kortgeleden laten vertellen bedraagt een derde van het totale aantal in Nederland. Ook deze mensen hebben nooit voluit mogen huilen of schreeuwen. Toen zij, bezitloos en met een beschadigde gezondheid, vaak zonder duidelijke toekomst en nog gekweld door gruwelijke herinneringen, in Nederland aankwamen kregen zij veelal te horen dat ze maar flink moesten wezen, want hier waren veel ergere dingen gebeurd (hielden vooral diegenen ons voor die veilig in hun welvoorziene huizen waren blijven zitten, want de joden die nog terugkeerden waren ook niet zo spraakzaam). Nederland, dat weliswaar snel zijn troepen uitzond om ‘ons Indië’ op die inlandse rebellen te herwinnen, wist als het zo uitkwam nu wel kritiek te lanceren op ‘jullie kolonialen’ al waren hier vroeger de overzeese miljardenwinsten zonder protest opgestreken. Soldaten die weigerden opnieuw op onderdrukkingstocht uit te gaan kregen jarenlange gevangenisstraffen opgelegd, de Partij van de Arbeid verkwanselde haar beginselen van internationaal socialisme opnieuw, nu in ruil voor de AOW, en het waren voornamelijk de communisten die in woord en daad verzet aantekenden tegen de nieuwe imperialistische oorlog, door de Nederlandse regering schijnheilig gekwalificeerd als ‘politionele acties’.

Nu moesten verreweg de meeste Indische ex-geïnterneerden ook niet veel hebben van de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd - vóór de oorlog hadden zij daarvoor weinig begrip opgebracht, na de oorlog zijn er nog heel wat mensen zodra ze uit de kampen kwamen door de Indonesiërs opnieuw geïnterneerd of op gruwelijke wijze om het leven gebracht - maar het was dankzij hun Nederlanderschap, niet uit persoonlijke verkiezing, dat zij slachtoffer waren geworden van de oorlog die in 1942 door de Nederlandse regering in Londen aan Japan was verklaard.

Kort na de oorlog ontstond een opbloei in de ‘Indische belletrie’ (in de Nederlandse taal geschreven literaire werken met betrekking, meer dan tot Indonesië, tot het voormalig Nederlands-Indië); door het Nederlandse publiek en zijn recensenten werden deze boeken veelal smalend afgedaan als ‘heimwee-literatuur’, terwijl men herhaaldelijk kon horen: ‘Ik ben nooit in Indië geweest ziet u, dus daarom interesseren die verhalen mij niet zo.’ Wel kwam er een golf op van Russische literatuur, en van Latijnsamerikaanse literatuur, en ook al waren de mensen daar evenmin geweest, de publiciteitscampagnes wisten de belangstelling er wel in te stampen.

Er werden herdenkingen gehouden over Nederlandse gevallenen in de oorlog tegen Duitsland. Er verschenen boeken met oorlogs- of verzetsherinneringen waaraan grote aandacht werd besteed, ook al was het literaire gehalte vaak dubieus. Ook verschenen er wel eens boeken over de Japanse kampen. Vele recensenten vingen hun besprekingen aan op de toon van, o, alweer zo'n verhaal vol zelfbeklag, nou, langzamerhand weten we dat wel...

De mensen-uit-Indië ‘waren flink’, hielden hun mond, constateerden vele jaren later, bij de opvang van Surinamers, dat het blijkbaar ook wel anders kon, maar hadden intussen zich min of meer ‘aangepast’, het wachtwoord uit de jaren vijftig en zestig.

En toen kwam er zo'n boek als van Jeroen Brouwers. Waarin, schijnbaar onbeheerst, schijnbaar overtrokken, werd gebro-

[p. 42]

ken met allerlei modes, van literaire en andere voorschriften hoe je moet voelen en hoe je je dient te uiten. In zekere zin heeft hij gebroken met ‘de tirannie die mij 't hert doorwondt...’ door, zonder de thans zo vereerde onderkoeldheid, zichzelf overduidelijk uit te drukken als een diepgekwetst en blijvend gekweld mens. Die voluit, opzettelijk, demonstratief, uitschreeuwt wat hem en honderdduizenden anderen is aangedaan.

Dat willen we liever niet horen, ook velen uit de Japanse kampen niet. Het past niet bij ons waardenstelsel waarin je nooit al te rechtstreeks of te luidruchtig uiting mag geven aan in dat stelsel niet passende gevoelens. Met het ongenadig blootgelegd lijden weet onze cultuur geen raad. De schrijver die ons dit lijden onder de neus houdt zodanig dat we er niet meer omheen kunnen, de schrijver die zodoende de kastanjes uit het vuur haalt voor zijn medemensen, die ons aandoeningen opdringt die niet sympathiek, niet aardig, niet flink, niet esthetisch, niet mensenlievend maar evenmin modieus-cynisch zijn, die moet flink de hoek worden ingetrapt.

Zoals Rudy Kousbroek, van wie we uit andere publikaties wel iets gewend zijn, in een artikel in de NRC die tegenwoordig ook alles maar goedvindt, heenviel over Jeroen Brouwers, was toch nog verbazingwekkend. En ook wel belangwekkend, omdat Kousbroek naast persoonlijke beledigingen (‘Nee, die Brouwers deugt niet’) ook zijn eigen persoonlijke stellingname. (‘Het Indische kampsyndroom ... is de onwil na te gaan hoe het werkelijk geweest is en liever vast te houden ... aan een mythe) naar voren brengt, binnen een ruimere problematiek. Die ruimere problematiek is van hoogst onverkwikkelijke aard en stoelt op in wezen foute uitgangspunten. Het gaat hier om de vergelijking tussen Duitse vemietigings- en Japanse interneringskampen. Af en toe laat iemand zich wel eens de uitroep ontvallen, dat het onder de Japanners ‘net zo erg’ was als onder de Duitsers. Hoewel ik mijzelf daaraan ook een enkele keer schuldig maak weet ik dat zo'n opmerking nooit te bewijzen is. Ten eerste is ‘leed’ van een subjectief gehalte en dus zeer moeilijk meet- en vergelijkbaar met ander, of andermans leed. Ten tweede ontaardt een gesprek hierover al gauw in een vergelijking van het dodental, waarbij cijfers en percentages worden genoemd als gold het een voetbalwedstrijd, of een onderneming met grotere of kleinere verlieskansen (zoals we onlangs konden waarnemen op de televisie, berekende tijdens de Falkland-oorlog een Engelse minister precies, in ponden, de kosten van de militaire onderneming tegenover de baten van de toen nog niet behaalde overwinning, en hij verwachtte een voordelige uitkomst). Ten derde zijn over de Duitse kampen veel meer gegevens bekend dan over de situatie in Nederlands-Indië tijdens de Japanse bezetting, waar een onbekend aantal mensen van allerlei volksaard doodgewoon verdwenen is. Ten vierde is Kousbroeks verwijt dat de door Japan geïnterneerde blanke of bijna-blanke burger zich racistisch opstelde - zoals deze burger inderdaad altijd al had gedaan - en dat ‘de internering door een deel van de koloniale samenleving ondergaan werd als een raciale vernedering’ op zichzelf helaas juist, maar geen argument waardoor het lijden minder zwaar zou moeten worden geacht.

De Japanse kampen waren stuk voor stuk verschillend, en in de loop der jaren wijzigde zich het regime binnen één kamp ook herhaaldelijk. De mensen die erin zaten waren weliswaar onderworpen aan een collectief lot, maar ieder individu reageerde verschillend, en soms gruwelijke strafmaatregelen troffen dan weer het geheel van het kamp, dan weer slechts enkele personen. Dat ook de Japanse kampen uiteindelijk vernietigingskampen bedoelden te worden, is gesteld door verschillende wetenschappers die getracht hebben deze moeilijk samen te vatten en te doorgronden vraagstukken te bestuderen. In het Ned. Tijdschrift voor Geneeskunde jaargang 90, no 43, van 26 oktober 1946, schreven de kinderartsen J.H. de Haas en J. Hermana Posthuma:

De Japanners hebben erkend, dat de oorlog naar hun berekening een half jaar te vroeg was afgelopen. Pas dan zou de uithongeringspolitiek het beoogde effect hebben gehad: de ene helft der geïnterneerden gestorven en de andere helft wrakken voor het verdere leven. Dit is niet geheel gelukt, maar bij velen zal de beschadiging irriversibel blijken te zijn.

Hiermee wil ik echter niet trachten te bewijzen (daarvoor zou ik nog wel meerdere goed gedocumenteerde uitlatingen kunnen aanvoeren) dat de Japanse kampen ‘even erg’ waren als de Duitse. Ik blijf dit een volkomen onjuiste probleemstelling vinden waarover het in feite mens-onwaardig is te polemiseren. Een aantal ingezonden stukken-schrijvers (hoeveel brieven zijn er niet gepubliceerd, zou ik weieens willen weten?) hebben fel stelling genomen tegen de beweringen en de meningen van Kousbroek. Hun teksten hadden zowel betrekking op eigen kamp-ervaringen, als op het recht van Jeroen Brouwers een roman te schrijven waarin de waarheid in strikt historische zin dan wel enig geweld wordt aangedaan, maar niet, zoals velen ook mondeling getuigen, in wezenlijke zin.

De lotgenoten die bovenal in woede ontstaken vanwege de historische onjuistheden, zijn eveneens talrijk. Dat is zeer begrijpelijk, tegen de achtergrond van veler ervaring dat er nooit voldoende geluisterd is naar ‘de verhalen’ waarmee wij ‘kwamen’, maar waarover door de mensen in Holland niet werd ‘geweend’. Nu er dan, voor het eerst, een opzienbarende roman is verschenen van een schrijver die oneindig meer buiten de kring van ‘mensen uit Indië’ wordt gelezen dan daarbinnen, is hun hoop dat er nu eindelijk eens iets doordringt van wat zij hebben doorgemaakt, de bodem ingeslagen, volgens hen is het immers niet hùn waarheid die hier wordt uitgebeeld. Dat is dus weer in lijnrechte tegenstelling tot diegenen, die er óók van kunnen meepraten, die voelen dat Bezonken Rood wel degelijk een waarachtige uitbeelding geeft van wat zij hebben ondergaan aan angst, verschrikking, mishandeling, gruwel, honger, ziekte, leven op de rand van de dood. Volgens goed Merlijn-procédé waarbij men alleen afgaat op de tekst, en de schrijver, zijn biografie en zijn ‘bedoelingen’ buiten beschouwing laat, hoeven we hier niet te luisteren naar wat Jeroen Brouwers zelf ervan vindt, want die spreekt zich nogal eens tegen. In een interview met Jan Brokken van de Haagse Post zegt hij: ‘Mensen die niet van romannen houden kunnen het (B.Z.) als geschiedschrijving lezen; als een documentaire’ maar daarvoor is het dan toch een eerste vereiste dat de beschreven feiten overeenkomen met de werkelijkheid in ruimte en tijd. In een later gesprek met Ischa Meyer, nadat de boze anti-stukken verschenen zijn zegt hij: (H.P. 16-1-1982): ‘Ja, alsof ik niet wéét wat in Bezonken Rood over de Jappenkampen staat verzonnen is. Voert men dat als bezwaar aan tegen Herodotus, Céline, Malaparte?’

De illusie dat het behalve in de hierboven aangeduide mode in het uiten van gevoelens, ook weieens zou gaan om zuiverder literaire criteria wordt vernietigd door uitspraken als in De Groene Amsterdammer (13 januari 1982) van de toch wel kundige criticus Cyrille Offermans: ‘Een schrijver die het leed van anderen niet anders kan beschrijven dan in termen van zijn gekwetstheid, of in relatie tot zijn schrijverschap, slaat munt uit dat leed en vertroebelt het tegelijkertijd.’ Een verbazingwekkend moralistisch oordeel, dat in dit artikel wordt gevolgd door een serie opmerkingen die veel te maken hebben met antipathie tegen de persoon van de schrijver zoals hij zich in dit boek manifesteert, en tevens getuigen van afkeer van Brouwers' taalgebruik. ‘Een schrijver die het leed zoveel mogelijk voor zichzelf wil laten spreken, moet buiten beeld proberen te blijven, zich wegwerken en de tekst het werk laten doen.’ Wat is dit voor een pseudo-literair, in wezen calvinistisch gebod? Wie maakt dat uit? ‘Het is dan ook niet erg verstandig om meteen na het overlijden van je moeder de pen te grijpen en drie maanden later het manuskript bij de uitgever in te leveren...’ Waarom niet? De Max Havelaar is binnen één maand geschreven.

[p. 43]

Zoals vele andere scribenten in deze (gelukkig) emotioneel zwaar beladen kwestie staaft ook Cyrille Offermans zijn afwijzing met algemene theorieën die hij nu toevallig aanhangt, maar die in wezen neerkomen op ‘een kwestie van smaak’. De bij Indische oorlogsboeken door recensenten zo vaak gebezigde, en Indische oorlogsslachtoffers zo diep kwetsende, term ‘zelfbeklag’ valt ook weer eens.

Talrijke lezers, lotgenoten of niet, hebben zich door Bezonken Rood diepgeraakt gevoeld, hetgeen niet betekende dat zij vergingen van medelijden met één bepaald jongetje, Jeroen Brouwers, maar dat zij òf herkenden, òf een inzicht kregen in wat de Indische kampsituatie mensen heeft kunnen aandoen. Het predikaat zelfbeklag is alleen daarom al onjuist, maar als literair criterium heeft het helemaal geen waarde: waarom zou een schrijver zich niet mogen overgeven aan zelfbeklag? Bovendien: waarom zou een mens zich niet mogen overgeven aan zelfbeklag? Hoe kunnen al deze moralistisch ge- en verboden, over hoe je literatuur ‘hoort’ te schrijven, en hoe je ‘hoort’ te voelen, toch nog steeds au sérieux genomen worden in de literaire kritiek? We hebben dan misschien geen domineesliteratuur meer, maar wel dominees-oordelen.

Evenmin als de beschuldigend bedoelde kwalificatie van zelfbeklag acht ik het afwijzen van het ‘pathos’ gerechtvaardigd; ik wil dit nog bekijken vanuit een andere gezichtshoek dan die van de ‘mode in het uiten van gevoelens’.

Dat Jeroen Brouwers gebruik maakt van pathetisch werkende teksten komt niet voort uit een ‘... gevoel van machteloosheid dat Brouwers alleen maar uitbazuint...’ (Cyrille Offermans), maar het is een bewust gekozen en kundig gehanteerd literair middel. Wie Bezonken Rood analyseert op de vormgeving zal moeten opmerken dat de roman duidelijk en beheerst geconstrueerd is; de compositie is gaaf, de chronologie is goed uitgebalanceerd, de verschillende ‘stemmen’ klinken afgewogen, en terecht op effect berekend (zoals een componist van een muziekstuk dat zal doen als normaal onderdeel van zijn techniek) tegen elkaar in. Nadrukkelijk zet Brouwers de doorhem terecht gehoonde, vervalsende ‘mildheid van toon’ waarop ex-geïnterneerden veelal herinneringen plegen op te halen (‘en gelachen dat we hebben...’) tegenover de rauwe dramatiek van kamptaferelen, nadrukkelijk zet hij de subtiele beschrijving van hoe de moeder haar kind in het kamp leert lezen ‘door ... de letters en de woorden ... met haar vinger of met een stokje in het zand en gelijkertijd mij in mijn hersens te schrijven’ tegenover de voor het kind onverdraaglijke ontluistering wanneer zijn moeder wordt mishandeld. De door sommige recensenten zogesmade ‘talloze herhalingen’ fungeren als variaties op een thema, telkens in een iets gewijzigde context.

Bezonken Rood zal wel blijven, vermoed ik. Boeken duren langer dan kritieken, boeken leiden hun eigen leven, worden telkens opnieuw mede-geschapen door nieuwe lezers, en ondergaan ook in de literatuurhistorie een telkens wisselende belichting vanuit telkens wisselende meningen over hoe men ‘hoort’ te schrijven.

Voor toekomstige lezers zou het instructief zijn als er, bijvoorbeeld in brochure-vorm, de volledige verzameling kon worden bijgesloten van wat er over deze roman is ingebracht.