Bzzlletin. Jaargang 9

[p. 3]

[Nummer 78]

Daan Cartens
‘Ida is hoog begaafd. Daar zal niet veel aan te doen zijn.’
Leven en (ontvangst van het) werk van Ida G.M. Gerhardt

Ida Gerhardt op 8-jarige leeftijd.

1905

11 mei: Ida Gardina Margaretha, geboren te Gorcum, als tweede dochter van Dirk Reinier Gerhardt en Ida Blankevoort. De vader was directeur van de Ambachtsschool, later ook in Schiedam (‘de zwarte brandersstad’ in ‘Kinderherinnering’ / Het levend monogram) De oudste dochter, Truus, was zes jaar ouder, de jongste, Mia, dertien jaar jonger.

1924

Doet eindexamen gymnasium aan het Erasmianum aan de Coolsingel. Marie van der Zeyde over die schooljaren:

Was een les niet op niveau, en vele lessen waren dat toch niet, dan ging zij vastberaden iets anders doen; niet als een schoolkind dat stiekum iets doet wat niet mag, maar veeleer als een volwassene die zijn tijd beter kan besteden.

Als docent Grieks had Ida Gerhardt de dichter Leopold, die aan haar ongeruste vader zei (Gerhardt was toen zestien): ‘Ja meneer Gerhardt. Ida is hoogbegaafd. Daar zal, vrees ik, niet veel aan te doen zijn.’

1924

Gaat Klassieke Talen studeren in Leiden. De studie bevalt zeer, maar Ida Gerhardt wordt na een conflict met de ouders die toen in Wassenaar woonden, gedwongen haar studie voort te zetten in Utrecht. Studie was daar meer historisch dan literair.

1936

Oudste vers van de bundel Kosmos ontstaat. Ida Gerhardt was na het afstuderen tijdens de crisisjaren lange tijd werkloos. Kortstondige baantjes, deels ongesalarieerd te Groningen, Leiden en Delft.

1939

Wordt benoemd aan het lyceum in Kampen. Zij bleef er twaalf jaar wonen.

1940

9 mei: Verschijning van de eerste bundel Kosmos. Van der Zeyde:

Zij heeft altijd meer behoefte gehad, ondanks alles, van ‘kosmos’ te getuigen, dan een afspiegeling te geven van ‘chaos’. En kosmos wil dan zeggen ordening, schoonheid, zinvolle samenhang.

1942

Promotie op vertaling van didaktisch epos van Lucretius. Een vertaling als dissertatie was ongebruikelijk, toch promoveerde Gerhardt cum laude.

1945

Het Veerhuis verschijnt. Henriette Roland Holst schrijft over deze bundel in weekblad De Vlam:

Hoe welkom zijn ons in deze kille zomerse dagen de blijde en lichte verzen van Ida Gerhardt. Doortrild zijn zij van een zuivere vreugde over de schoonheid van Holland, zijn wateren en weiden, zijn vogelgeluiden in het voorjaar, zijn schepen als ‘zeilende bloemen’.

Voor de bundel krijgt Gerhardt van De Maatschappij der Nederlandse letterkunde de Van der Hoogtprijs, bedoeld als aanmoedigingsprijs. Een aantal letterkundigen (w.o. Hoornik) zijn het oneens met de prijs, omdat zij Achterberg prevaleren. De familie Gerhardt had de prijs eerder bedacht voor Truus, oudste dochter en ook dichteres. Hoe schokkend het afgewezen worden door de familie was voor Gerhardt, blijkt later in Het levend monogram uit ‘Radiobericht’:

[p. 4]

Ida Gerhardt op 12-jarige leeftijd.

O God, hoe kon het gebeuren -
gesloten het venster, de deuren,
gebannen uit liefde en huis
- Grave beneden de sluis.

1947

Buiten schot verschijnt.

1948

Kwatrijnen in opdracht verschijnt.

1949

Verschijning van Het boerenbedrijf, Vergilius-vertaling, pas in 1968 bekroond met de M. Nijhoffprijs voor vertalingen en toen ook herdrukt. Klassieke voorkeuren van Ida Gerhardt: van de Griekse auteurs vooral Homerus, de lyrische dichters (met name Sappho en Alkman), Plato, Aeschylus en Aristophanes, van de Latijnse vooral Lucretius, Vergilius en Tacitus.

1951

Vertrek uit Kampen naar Bilthoven. Ida Gerhardt wordt hoofd van de gymnasium-afdeling van de Werkplaats van Kees Boeke. Eindelijk verlost van Kampen (‘ik heb het Kampen’), beviel het werken en wonen in Bilthoven, ondanks de geluidsoverlast van o.a. Soesterberg. Op 58-jarige leeftijd werd Gerhardt vroegtijdig gepensioneerd, haar gezondheid was niet langer bestand tegen de werkzaamheden op school.

1952

Sonnetten van een leraar verschijnt.

1955

Het levend monogram verschijnt. Bekroond met de poëzieprijs van de stad Amsterdam. De dichter Jan Engelman uit zijn bewondering voor de bundel in De Tijd (10-12-1955):

Ida Gerhardt op 15-jarige leeftijd.

Het gedicht van Ida Gerhardt is soberder geworden dan het vroeger was, zij uit zich korter, meer cryptisch, soms op het stugge en armoedige af, maar het woord is adequaat aan de gedachte en die gedachte heeft iets te betekenen, zij boeit doorlopend, omdat men voelt, dat zij komt uit een diep innerlijk leven, dat aan de ervaringen niet vluchtig voorbij kan gaan.

N.a.v. het optreden van de Vijftigers:

Het is geen goede tijd voor de religieuze poëzie. Zij wordt door velen behandeld als een overleefd standpunt, dat geen aandacht meer waard is. Alsof er iets overleefd zou kunnen geraken, dat diep en echt wordt doorvoeld en in bezielde woorden neergeschreven.

1955

De Argelozen verschijnt.

1961

De Hovenier verschijnt, bekroond met de poëzieprijs van de stad Amsterdam.

1966

De Slechtvalk verschijnt.

1967

Voor haar hele oeuvre krijgt Ida Gerhardt de Marianne Philipsprijs. Kees Fens in De Tijd (28-3-1967) n.a.v. de toekenning:

Van haar poëzie kan men zeggen dat die met de twee laatst verschenen bundels De Hovenier en De Slechtvalk een zeer bijzondere hoogte heeft bereikt, die, gelukkig nu een wat officiële erkenning heeft gekregen. Het is een poëzie, die in haar strenge structuur, in haar verbondenheid met een hele cultuur, buiten de nu gangbare valt; het is ook een harde poëzie - de tedere plaatsen vallen te meer op - zij is afgesloten, niet hooghartig, maar wel trots, bewust van zichzelf.

Een jaar eerder had Marie van der Zeyde in Hervormd Nederland geschreven: ‘Zij heeft een intense aandacht voor wat wezenlijk is. Zij wordt dodelijk vermoeid, ja ook verveeld door gepraat over dingen die niet wezenlijk ter zake doen.’ (10-12-1966) Toegepast op haar eigen werk, zei Gerhardt hierover iets in één van de sporadische interviews die zij toestond: ‘Je moet werken, het dialogische werk met de kinderen op school is hetzelfde als creatief bezig zijn; in dat werk moet je evenzeer tucht toepassen, tot het wezen komen.’ (De Nieuwe Linie, 1-4-1971)

[p. 5]

Het geboortehuis van Ida Gerhardt kort voor de sloop.

1970

De Ravenveer verschijnt, wederom bekroond met de poëzieprijs van de stad Amsterdam.

1971

Verschijning van het ‘declamatorium’ Twee uur: de klokken antwoorden elkaar.

1972

Verschijning van De Psalmen, in samenwerking met Marie van der Zeyde, uit het Hebreeuws vertaald. Over het vertalen schreef Van der Zeyde:

In deze vertaling is van ons beiden alles gaan zitten wat wij hadden. Een met de jaren gegroeide vertrouwdheid met de bijbel; een decenniënlange omgang met de poëzie; gewendheid om te luisteren naar teksten en te luisteren naar mensen (dat was immers ons vak); liefde voor de eigen taal en begrip voor haar mogelijkheden. En daarbij dan gevoegd alle vreugdevolle en bittere ervaringen die zestig levensjaren hebben opgeleverd, en waardoor je zo vaak met de psalmdichter in een broederlijke gemeenschap wordt opgenomen.

1974

Vijf vuurstenen verschijnt, grotendeels geschreven in het buitenland (Ierland). Van Bilthoven verhuisden Van der Zeyde en Gerhardt naar Eefde (Gelderland), maar 's zomers verblijven zij meestal in het buitenland. Ongewoon fel is Kees Fens, die eerder zeer positief over haar werk schreef, in de Belgische De Standaard:

De poëzie van Ida Gerhardt is hoog van toon en taal en inhoud. Hoe hoger, hoe dieper de val. Ontbreekt de spanning, kunnen de woorden niet meer dan hun retorische kant representeren, dan klapt alles in elkaar en dat niet alleen: mede door het sterke traditionele karakter van de verzen blijkt dan ineens hun ouderwetsheid. Maar het allerergste: de vaak aanwezige profetische visie wordt ineens een opgeheven wijsvinger van een moraliste die niet kan ophouden met gevaren te zien.

(3-5-1974)

1979

Het Sterreschip verschijnt, deze bundel wordt vier maal herdrukt binnen een jaar. Ida Gerhardt krijgt de prijs voor meesterschap van de Maatschappij der Nederlandse letterkunde op 3 november uitgereikt in een stampvol Groot Auditorium van de Universiteit van Leiden. Uit het juryrapport:

(...) heeft Ida Gerhardt zich toegelegd op dit in de vorm ‘invangen’ van het diepste verlangen en steeds schiep zij uit de chaos de kosmos van het vers. Dat vers heeft zij bovendien - uit verwondering - in talloze gedichten tot onderwerp van bespiegeling gemaakt en steeds weer blijkt hoe zij het als een organisme ervaart, waarvan alle onderdelen in een zinvol verband zijn opgenomen. (...)

1980

Behalve een herdruk van Twee uren verschijnt de bundel Nu ik hier iets zeggen mag, redevoeringen van Ida Gerhardt die zij hield bij het ontvangen van de M. Nijhoffprijs (1968), Culturele prijs Arnhem (1970) en Prijs voor Meesterschap (1979) en bij de presentatie van het getoonzette Boek der Psalmen in de Priorij Regina Pacis te Schoten (Antwerpen) in 1975.

Uit het dankwoord voor de Arnhemse cultuurprijs: ‘Al mijn gedichten zijn in wezen brieven aan mijn land’. In het al genoemde interview zei Gerhardt t.a.v. haar ‘opdracht’:

Je moet niet bezig zijn met voortdurend in de spiegel te zien. Dan valt er niet te werken. Ik trek me aan: land, volk en taal. Dat behoort voor mij bij elkaar. Waarom praten de poëtasters zoveel over geslachtsorganen en excrementen? Dat is een spel voor kinderen tot acht jaar. Ik begrijp het heel goed; ik ben er niet door geshockeerd; maar je moet zelftucht kennen; je voelt je opdracht des te strenger.

1980

Nadat er al jaren door velen voor was gepleit, krijgt Ida Gerhardt de grootste Nederlandse prijs voor literatuur, als eerste dichtende vrouw (Anna Blaman was de eerste vrouw), de P.C. Hooftprijs.

Bronnen:

M.H. van der Zeyde, De hand van de dichter, over Ida Gerhardt, Amsterdam, 1974

Artikelen van Ben Bos / Harry van Santvoort, Jan Engelman, Kees Fens, Henriette Roland Holst, Marie van der Zeyde.

Juryrapport van Maatschappij der Nederlandse letterkunde, 1979.