Bzzlletin. Jaargang 8

[p. 19]

Rode scheepjes
K. Schippers

Van links naar rechts: G. Brands, K. Schippers, J. Bernlef en Jan Hanlo (1966).

In het vijftiende nummer van ‘Barbarber’ (september 1960) publiceerde ik het gedicht ‘Naar zee’. Het luidt:

Twaalf zomersproeten telde ik op het gezicht
van de jongen die mij iets vertelde
over de kleurige kustplaats
die ik spoedig zou zien
mijn reis ging erheen

De bomen waren er zeer groen
de lucht vol merkwaardige vogels
de snavel iets te groot voor het kopje
maar dat was wel charmant
ook om te zien
hoe hun grijze kleur
mooi afstak bij wat blauw daartussen
of andersom
en hun geluid was zo
dat je haast zou zeggen:
ze zingen
Ik reisde opgewekt verder
vooral toen een dag later
een dronken man mij zei
dat de kustplaats
de moeite van de reis waard was

De bomen waren er zeer groen
en de lucht vol merkwaardige vogels
de snavel iets te groot voor het kopje
maar dat was wel charmant
ook om te zien
hoe de grijze kleur
mooi afstak bij wat paars daartussen
of andersom
en hun geluid was zo
dat je haast zou zeggen:
ze zingen

Kinderen en dronken mensen
zeggen de waarheid
de lezer en ik
wij weten nu beiden
de waarheid verschilt van kleur

[p. 20]

Jan Hanlo (1912-1969) werkte vanaf het negende nummer mee aan het blad. Op 30 juni 1961 vroeg hij mij per brief om een nadere uitleg van ‘Naar zee’.

‘(...) Nu ik verneem dat G. Stigter = K. Schippers, - à propos ik hoop dat ik proeven voor bbb. goed adresseerde, ik was later bang dat ik Stadionweg had gezet - wilde ik u iets vragen dat mij na het lezen van uw m.i. uitstekende gedicht op pag. 13 van no. 15 op de tong ligt.
Ik meen echt dat ik het gedicht heel prettig vind, al weet ik niet of ik het goed begrijp.
Ik wilde dan vragen - denk niet dat dit sarcastisch bedoeld is, het is heel ernstig - of dat paars in het voorlaatste couplet de neus van de dronken man uit het couplet daarvoor is.
Ik hoop dat u mij serieus bescheid geeft: ja of nee, anders zou ik aan uw antwoord niets hebben. (...)’

Ik schreef hem terug over het gedicht. Te duidelijk misschien: wie een gedicht probeert uit te leggen, kan het plezier van een ander soms vergallen. Hij antwoordde prompt op 7 juli 1961.

‘(...) Dank voor uw brief, die inderdaad het gedicht verklaart. Nee, bedorven is het daardoor zeker niet, ook niet - zoals steeds niet - nòg mooier geworden.
(...)
Maar omdat u mij zo volledig inlicht over de kreeftengang in het ontstaan van het ged. zou ik u toch ook wel graag de wijze willen geven waarop ik - bij volslagen gebrek aan een andere aanwijzing - uw gedicht meende te moeten lezen.
Ik was er nl. van overtuigd dat het een vrij concrete betekenis had - daarvoor is het nl. te sober en te eenvoudig (om dat niet te hebben, dus).
Nu heeft ieder artistiek mens een bepaald onderwerp of subject (object?) waarop hij een speciaal-ontwikkelde visie heeft. Er zijn mensen, zoals o.a. Kronkel, en vele anderen, die van alles in katten zien. Ze zien dingen die er werkelijk zijn, maar die een hondenliefhebber mist. Die heeft daar geen oog voor. En omgekeerd. De hoofdrol in “Lolita”, de man bedoel ik, had een speciale ontvankelijkheid voor heel jonge meisjes, een normaal mens heeft wanneer hij liefheeft een bijzonder scherpe kijk op de charme en schoonheid van zijn vrouw - zo scherp en zo bijzonder dat dit ook tot abnormaliteit kàn leiden. Een figuur als Anna Blaman had een mannelijk-gevoelig oog voor de charme van haar sexegenoten. Wie zal zeggen dat zij die hallucinaties hebben niet het (ongelukkige) vermogen hebben dingen te zien die zich daar ook werkelijk voordoen maar die een ander niet kan zien. er bestaat een verhaal “Green tea” dat dit niet onvermakelijk behandelt (soort griezelverhaal). Het is dikwijls zaak zich vooringenomen met het rooskleurige in te laten, a.h.w. door oogkleppen kijkend. Dat is nl. wat “de optimist” doet, en terecht. De droeve aspecten zullen wel bestáán, maar het is verstandiger niet veel naar dat medusahoofd te schouwen.
Mee eens? Ja, natuurlijk.
Nou geloof ik wel dat ik, misschien door omstandigheden, misschien door aanleg, - nou gaat 't er om 't een beetje moeilijk te zeggen - iets meer dan een ander zie in bv. die besproete jongen in uw gedicht. En daarom mijn - achteraf: foutieve - lezing als volgt. (De lezing heeft iets van het wat ik maar noem “ernaast spreken”, dat in cafés op bar-krukken wel eens beoefend wordt, ook een soort gesproken poëzie hoewel misschien niet zo nobel). Het eerste couplet is zo sluitend en duidelijk dat het geen andere verklaring toelaat dan de letterlijke.
Het tweede couplet is helemaal letterlijk opgevat niet helemaal geloofwaardig. Waaróm is de snavel van die vogels iets te groot voor het kopje? Ik dacht: omdat hier gedurende de reisbeschrijving door de jongen met de 12 sproeten de gedachten van de schrijver afdwalen in dier voege dat hij met die snavel de snavel van de plaatsbeschrijver - waarschijnlijk 12-jarige bedoelt. En dito met het kopje, enz, zodat het “blauw daartussen” misschien niet (alleen) de lucht hoeft te zijn maar bv. de ogen of het bloesje van de plaatsbeschrijver. Als het de ogen zijn dan zou het “grijs” op een speciale gelaatskleur kunnen wijzen die men in zonnige landen of aan zonnige stranden niet uitsluitend bij ziekelijke grijsaards hoeft aan te treffen. Sproeten kunnen trouwens gemakkelijk grijs zijn. De plaatsbeschrijving werd daarbij blijkbaar op een welhaast zangerige toon gegeven, wat in bepaalde dialecten heel goed kan; een buitenlander zal dit nog te eerder treffen. Dan krijgen we de dronken man, maar de eerste plaatsbeschrijving en de manier waarop die gegeven werd is nog niet vergeten. De herinnering wordt zelfs sterker dan de werkelijkheid - iets wat mede-veroorzaakt werd door het feit dat de aanvangszinnen van de eerste plaatsbeschrijver en de tweede zo goed overeenkomen. Beiden zijn vol lof over de te bezoeken plaats. Toch speelt ook de werkelijkheid, als de groene lagen in de grijsbruine moederopaal weer even “parten” door de herinnering heen. Het grijs zou hier tot de sympathieke dronkaard kunnen behoren maar ik geloof niet, ik geloof - of liever geloofde - dat alléén het blauw iets werd gewijzigd, ook met suggestie van een kleur van de lucht gemengd, maar in feite het meest door... ja door de neus van de tweede plaatsbeschrijver.
Hoe danook, 't blijft ook na uw welkome verklaring - ik had de eerste, de mijne, al eerder verworpen - een (vergeefme) prettig verneukeratief gedicht.
Nogmaals dank voor uw antwoord. Ja ik ontving de BBB's. Een goed nummer, pag. 20!, vind ik. En goed typografisch verzorgd. (...)’

Hanlo prees pagina 20 van het negentiende nummer van ‘Barbarber’ (juni 1961), een verhaal in vier korte hoofdstukken van de achtjarige Frank Nieuwenhuys met onder meer de zin ‘Snik snik ik ben verdwaalt’.

Ik kan me niet meer herinneren wat ik dacht toen ik Hanlo's brief met zijn opvatting van ‘Naar zee’ had gelezen. Waarschijnlijk amuseerde het mij dat hij in het paars ‘de neus van de dronken man’ zag. Maar de rijkdom van de interpretatie in zijn geheel moet aan mij voorbij zijn gegaan.

Als ik de brief herlees, geloof ik dat de belangrijkste passage niet de uitleg van het gedicht is, maar zijn beschrijving van ‘een speciaal-ontwikkelde visie’ van ‘ieder artistiek mens’. Met als sleutelzin: ‘Nou geloof ik wel dat ik, misschien door omstandigheden, misschien door aanleg - nou gaat 't er om 't een beetje moeilijk te zeggen - iets meer dan een ander zie in bv. die besproete jongen in uw gedicht’.

Die zin is typerend voor Hanlo. Wat hij daar schreef, was voor hem heel essentieel. Toch gaat de ernst van de bewering schuil onder een lichte humor. Of hij zelfs bij zijn liefde voor jongens dacht ‘'t Is maar raar’ (titel van een Hanlobeschouwing).

(...) En soms vind je zo'n ding: zo'n mens (of zelfs zo'n dier, met al dat rare haar, en die gekke planten en stenen) nog verschrikkelijk mooi. Wat ook weer raar is. En dat

[p. 21]

gescharrel van ons. Ván 'n stoel náár 'n stoel. In 'n bus, uit 'n bed, op 'n straat, in de natte sneeuw in 1914, in de natte sneeuw in 1921 of '23 ga zo maar door tot 1968 plus nog een paar duizend eeuwen. (...).

Was Hanlo's lezing van ‘Naar zee’ wel zo foutief? Als iemand van een gedicht houdt, is hij vrij om erin te zien wat hij wil. Alleen de minnaar van het gedicht zal dat overigens doen. Wie het vers afwijst, is er ook niet persoonlijk bij betrokken. In sommige gevallen kan de ‘foutieve’ uitleg zelfs interessanter zijn dan het gedicht. Ik vind Hanlo's explicatie boeiender dan ‘Naar zee’. Maar zonder het vers was Hanlo misschien niet tot zijn heldere ontboezeming gekomen.

Hoe het ook zij, het treft mij dat Hanlo in een van zijn eerste brieven zinspeelde op zijn liefdes, iets wat hij in gesprekken zelden deed, en in latere brieven ook niet meer. Wel vertelde hij mij eens dat hij al zijn liefdesgedichten naar aanleiding van ontmoetingen met jongens had geschreven, maar hij meende dat dit geen deel moest uitmaken van het gedicht. ‘Een gedicht moet iets zijn dat voor iedereen geldt’, zei hij.

Hij schreef het liefst ‘je’ om de mogelijkheid tot identificatie voor elke lezer open te houden. Dat was niet verwonderlijk voor een dichter die graag van een ervaring uitging en die dan universeel wilde maken.

De wonderlijkste interpretatie van Hanlo's gedichten gaf een man, die hem in Marrakech, waar Hanlo kort voor zijn dood een tijd heeft gewoond, had leren kennen. Hij vroeg of mij iets was opgevallen in Hanlo's stuk ‘Publikatie van mijn ervaringen met wespen’.

In brieven aan G.A. van Oorschot beschrijft Hanlo hoe vier wespen in zijn huis hun winterslaap hielden. Voor zij in slaap vielen hadden ze bovendien sommige plaatsen in zijn huis stofvrij gemaakt.

‘(...) Ze zijn de hele tijd stil aan 't rondscharrelen, en ik denk, vooral als ik weg ben want als ik thuis ben, slapen ze ook veel in het glas, en wat er aan stof en haren ligt, blijft achter op een open plek aan de rand zodat ik dat maar weg hoef te nemen. Het is zelfs zo dat ze vlekken op het plastic - ik heb ook grote vellen plastic over stapels boeken liggen - gewoon wegstrijken of opeten. (...)’

De man uit Marrakech meende dat aan de uiterst delicate manier waarop Hanlo over de tere wespen schreef te zien is dat hij zijn liefde voor jongens hier heeft verbeeld.

Het is een opvatting die je aan het denken zet. Zo zou je ook ‘De examenopgave H.B.S.-B van dit jaar ter vertaling in het Nederlands’ (net als het stuk over wespen uit: ‘In een gewoon rijtuig’; G.A. van Oorschot, Amsterdam, 1966) op een vergelijkbare manier kunnen lezen.

In dat verhaal, geschreven in het Engels, wil een man in een winkel rose verf kopen.

‘(...) The salesman was very obliging, as a matter of fact I was rather ashamed not buying anything in the end. He showed me on cards the most wonderful shades, to be exact 54 shades of pink. (...)’

hebben - indian pink, mexican pink, cloud pink en vele andere - kan de koper geen keus maken. Wit bevalt hem ook, getuige de veel omvattende laatste zin: ‘The whites (some 120) are also most absorbing’.

Zo'n interpretatie kun je als vergezocht afdoen. Maar ik geloof dat je dan onrecht doet aan de ‘speciaal-ontwikkelde visie’ van de man uit Marrakech. Je kunt het erin zien, maar het is ook mogelijk op een andere manier van de twee stukken te genieten. Hanlo laat je daarin vrij.

Ik wil nu niet ingaan op de vele amusante, ontroerende en pijnlijke ogenblikken die elke ontmoeting met Hanlo opleverde. Over de door hem bewonderde schilder F. Vordemberge Gildewart schreef Hanlo: ‘hij heeft de schoonheid openlijk geëerd’. Dat deed Jan Hanlo ook, grillig en vasthoudend, wat hem dikwijls in moeilijkheden bracht.

Nee, het gaat mij nu om de eerste woorden die hij mij schreef, over ‘Naar zee’, en de laatste die hij bijna acht jaar later tegen mij zei. Al waren dat, vergeleken met de lange uitleg in de brief, maar enkele woorden, ze konden alleen worden gezegd door een man die zichzelf trouw was gebleven. Bovendien zit in het verband tussen die eerste en laatste woorden een belangeloze esthetiek. Ik weet het, die leg ík erin. Het is een troost die ik mijzelf wel toe moet staan.

Het beschrijven van de laatste ontmoeting met Jan Hanlo moet ik uitstellen. Als ik alleen zijn woorden vermeldde, zou ik afbreuk doen aan het verhaal. Door een ontwikkeling die ik had doorgemaakt, was ik juist op die laatste avond en morgen bijzonder ontvankelijk geraakt voor licht en kleur, die de ruimte voor mij steeds heviger waren gaan bepalen. voor licht en kleur, die de ruimte voor mij steeds heviger waren gaan bepalen.

Dat was begonnen in het voorjaar van 1963. Op een avond lag ik in bed. Ik kon de slaap niet vatten. Het waren geen alledaagse besognes die mij bezig hielden. Een reden voor onrust of ontevredenheid was er niet. Ook spookten er geen beelden uit het verleden door mijn hoofd. Toch had ik het gevoel dat iets niet klopte, of de ruimte waarin ik mij bevond - een middelgrote kamer - niet meer vanzelf sprak. Er drong zich een vraag op die ik niet kon stellen en toen al besefte ik dat, wanneer ik daar wel in zou slagen, ik het antwoord in elk geval nooit zou kunnen geven.

Ik leerde dat de ruimte niet was gebonden aan de kamer waar ik die eerste ervaring had. In allerlei nuances diende die zich aan, niet alleen binnen, maar vooral buiten, op ijl zijn, de begrippen die je erover vormt worden dat wel omdat je toch blijft proberen in een formulering de laatste verfijningen aan te brengen. Dan wordt voor de meeste toehoorders iets wat heel concreet is al gauw met het grove woord ‘abstract’ afgedaan.

Ik wist dat de ruimte niet was gebonden aan de kamer waar ik die eerste ervaring had. In allerlei nuances diende hij zich aan, niet alleen binnen, maar vooral buiten, op stranden en in vreemde steden alsof de voorwaarde om iets te kunnen zien - want dat is ruimte - steeds opnieuw door mij onderzocht moest worden voor ik met het herkennen van een straathoek, een plein, de horizon of de hemel kon beginnen.

Nooit slaagde ik daar helemaal in. Het was of mij duidelijk moest worden gemaakt dat ik maar een beperkt kenner van de ruimte was. Ik werd telkens weer gedwongen om datgene te temmen wat ik vroeger, als iedereen, had kunnen overslaan. Dat waar ik eerst dwars doorheen had gekeken, liet zich nu niet meer passeren.

‘Als je goed om je heen kijkt...’, het leek het allereenvoudigste. Ik had toen niet begrepen dat daaraan iets voorafdat ik ooit moeite zou moeten doen om die zin te bereiken. ‘Als je goed om je heen kijkt...’, het leek het allereenvoudigste. Ik had toen niet begrepen dat daar aan iets voorafgaat. Je moet dat ook kúnnen, niet afhankelijk worden van de ruimte die zich bevindt tussen je ogen en alles wat zichtbaar is, ongeacht de afstand. En dat was ik wel degelijk geworden.

Zo'n ontwikkeling gaat minder snel dan ik haar hier schets. Ik schreef veel over voorwerpen om een plaatsvervangend

[p. 22]

houvast te krijgen. Simpele objecten kende ik menselijke trekken toe, of ik stapelde, vulde of ontleedde ze om wat steeds verder af dreigde te raken zo dicht mogelijk bij mij te houden. Ook dan bleef de ruimte tussen mijn ogen en het papier een obstakel, een leegte die niet meer leeg was in de traditionele betekenis van het woord.

Het was geen ononderbroken staat. Steeds zijn er afleidingen die je even doen vergeten dat je bij dit veeleisende werk bent betrokken. Het kan alles zijn: een bezoek van je moeder, een vriend die te veel taart eet, het zien van een film, het rappe praten van kinderen; zo'n gebeurtenis geeft je soms even vrijaf van het vraagstuk waarvan je het gehalte - de betekenis moet ik wel buiten beschouwing laten - nog niet kent.

Zeker in het begin kost het inspanning een balans te vinden tussen de handelingen die min of meer van je verwacht worden en die je voorlopig zelf kunt kiezen en de afgedwongen aandacht voor iets veel sterkers waarvan je tijdstip noch lengte zelf kunt bepalen. Nog daargelaten dat, bijvoorbeeld, het ruiken aan een bloem soms voortijdig moet worden gestaakt omdat alleen de herinnering aan het laatste leemtebesef voldoende is voor een onbepaalde reprise.

Ik pers in enkele alinea's samen wat vele jaren beslaat. Ik was er toen in elk geval nog niet aan toe om met woorden mijn nieuwe positie voldoende af te kalven.

Dat kan, bleek later, door bij voorbeeld te denken - of te zeggen - dat ieder zijn ‘talent voor ergenis’ heeft of dat architectuur ook belangrijk is ‘om de veelvormige herkenningspunten die zij heeft opgeleverd’. Een plantsoen verfraait, als het goed is, een stad, een kerk wacht op gelovigen, een bakkerij op klanten. Ik prees de architecten en stedebouwkundigen dat zij voor sommige plekken iets hadden ontworpen zodat ik kon weten waar ik mij bevond. Met schema's schiet je iets op: er gaat tijd mee voorbij en je kunt erop terugvallen. Niet echt werkende toverspreuken zijn het, waarin je blijft geloven zolang je niet iets beters hebt kunnen vinden. zolang je niet iets beters hebt kunnen vinden.

Met die uitrusting - maar nog onnauwkeurig geoefend - verbleef ik eind mei 1969 op een waddeneiland. Toch voelde ik - je hebt daar een aantal jaren voor nodig, al was het maar om die te kunnen vergelijken - dat ik mij niet meer tegen de door mij niet gekozen manier van kijken moest verzetten. Dat ik een evenwicht moest vinden tussen, bij voorbeeld, het gewone zien van een fruitschaal en het ervaren - van zien in letterlijke zin kun je niet spreken - van de leegte ervoor, of beter nog, eromheen, die mij ‘het kijken met eenvoudige ogen’ probeerde te belemmeren.

Ik wist niet of ik dat zonder hulp kon. Ik overlegde zo zorgvuldig mogelijk met mijzelf. Dat nadenken was ook tijdwinst: hoe meer ik overdacht wat me te doen stond, hoe minder ik door wat mij in niet zichtbare staat omringde werd lastig gevallen. Al vergat ik nooit dat het steeds heel dicht in de buurt was. Het was niet te vergelijken met de onenigheid die je soms met een mens kunt hebben. Een mens kun je gewiekst ontlopen. Dit ongevormde begrip kwam niet eens langs, het was er in principe altijd, het raakte geen ogenblik niet mijn ogen, behalve als ik sliep.

Ik kan mij alle overwegingen, die mij toen zinnig voorkwamen bij het nemen van mijn besluit al dan niet iemand deelgenoot te maken, niet meer herinneren. Ik wil het ook niet proberen. Het gevaar van hineininterpretatie zou te groot zijn. Ik ging op dit tereein, dat ook voor mij na zes jaar nog nieuw was, in elk geval zo precies mogelijk te werk. Ik begreep dat een verkeerde beslissing niet zo gauw kon worden herroepen, vandaar misschien het uitstel.

Zo denkend moest ik op een dag terug naar de stad. Ik nam de boot, samen met een vriend. Vanuit de kajuit keek ik over de stille zee. Mijn vriend praatte over vroeger. Ik zei hem niet dat ik meer met het heden bezig was.

's Avonds kwam ik thuis. Ik keek naar de ‘Vlinderopera’, met een werkelijk heel mooi lied over vlinders waarvan ik me de melodie, jammer genoeg, nog steeds niet kan herinneren.

Toen ging de telefoon. Het was Jan Hanlo. Of hij die nacht bij mij kon logeren. Hij was in de stad en moest mij iets vertellen.

Eenmaal binnen vertelde hij over Mohamed, de twaalfjarige jongen die hij in Marrakech had ontmoet. Mohamed was met hem meegereisd naar Valkenburg, waar Hanlo had geprobeerd om onderdak voor hem te vinden bij familie of bekenden, als ‘paying guest’. Men luisterde wel, maar men had geen plaats.

Hanlo had Mohamed als een ‘tweede papa’ willen opvoeden. Hij had hem lezen en schrijven willen leren. Maar Mohamed's verblijf was van korte duur. Vrij droog vertelde Hanlo dat de vreemdelingenpolitie zijn jonge vriend het land uit had gezet, omdat hij geen verblijfsvergunning had.

Ik probeerde mijn aandacht bij zijn verhaal te houden. Het lukte half, vervuld als ik was van andere beslommeringen. Hanlo vertelde over zijn belevenissen in Marrakech met Mohamed, zoals die staan in het posthuum verschenen boek ‘Go to the mosk’ (G.A. van Oorschot, Amsterdam, 1971). Hij liet foto's zien van zijn Marokkaanse vriendjes en zei wie hij het mooist vond. Voor de jongens eindigde het in een onbeslist: de een had mooie ogen, maar de neus van de ander was weer onvergelijkbaar, terwijl hij de welving van de lippen bij een derde nooit eerder zó had gezien.

Hanlo vertelde me dat hij van plan was Mohamed achterna te reizen. Maar Hanlo stierf op 16 juni 1969, enkele dagen na een motorongeluk. In ‘Go to the mosk’ staat op bladzijde 86: ‘Voor de belangstellende zal er trouwens, naar ik hoop!, tezijnertijd een vervolg, “Dik Trom als toerist” of “De jonge vrijdag met Robinson in de westerse wereld” moeten verschijnen’.

Aan het eind van de avond wees ik Hanlo zijn bed. Het was het bed van mijn oudste - toen zevenjarige - dochter, waar hij net in paste. Voor het slapen gaan vertelde hij dat hij de volgende dag naar de Noord-Oost-polder wilde gaan om een jongen op te zoeken. Ik zei dat ik dat nogal promiscuë vond. Hij lachte een beetje. Hij vatte het, geloof ik, op als een compliment. ‘Het is wel een eind’, zuchtte hij. Zelfs het verlies van Mohamed had hij voorlopig aanvaard, gewend als hij was aan grote en kleine tegenslagen. In ‘Bij een gedicht’ (‘In een gewoon rijtuig’ schrijft Hanlo: ‘(...) Dit is steeds - wanneer het zonder pathos gebracht wordt - dichterlijk acceptabel: verlaten worden door wie of wat ook.(...)’.

De volgende morgen moest ik vroeg weg. Ik liep stil door het huis om Hanlo niet te wekken. Hij hoorde me en riep mij de kamer van mijn dochtertjes binnen.

Het was een langwerpige, ruime kamer met twee bedden en verscheidene planken volgestouwd met poppen, speelgoedbeesten, boeken en kleurige dozen met spelletjes. Ik zag dat er voor het vertrek naar het eiland nog rommelboot was gespeeld. Dat hield in dat mijn dochters alles wat op de planken lag omlaag trokken. Het meeste viel dan op een bed. In die chaos werd gedanst. Alle sporen van de laatste keer waren nog niet verdwenen. Een paar poppen staken onder een bed uit, een deksel van een doos lag ondersteboven bij het raam.

[p. 23]

Aan het plafond was een mobile bevestigd. Aan het ijzerdraad hingen een stuk of zeven scheepjes, geknipt uit rood vilt. Het ding viel mij nauwelijks op. Te lang had het daar gehangen. Ook de kinderen hadden het er nooit over. Ze zouden het misschien maar even missen als het weg was gehaald.

Hanlo lag met zijn handen onder zijn hoofd in bed, de ellebogen gespreid. Hij zei hoe laat hij dacht te vertrekken. Haast had hij niet. Ik herinner me niet veel meer van het gesprek. Het waren de bekende algemene woorden, die gedoemd zijn ten onder te gaan, meteen nadat ze zijn uitgesproken.

Ik wilde afscheid van hem nemen. Was ik van plan hem een hand te geven? Bij Hanlo twijfelde je erover met welk gebaar je hem moest verlaten. Stak je hem een hand toe dan bleek hij net daarvoor te hebben gekozen voor een korte knik met het hoofd zodat je hand wat radeloos in de lucht stak. Knikte je hem toe dan stak hij ongeveer tegelijkertijd zijn hand naar je uit die je dan te laat schudde. Wat moest het deze keer worden: een hand, een zwaai, een knik? Het werk dat mij buiten weer te wachten stond maakte mijn besluiteloosheid nog groter.

Hanlo loste het vraagstuk op. Hij knikte niet en hield zijn handen nog steeds onder zijn hoofd. Hij keek naar de rode scheepjes. Ik zág dat hij ze al eerder had gezien. Ze vielen hem niet voor het eerst op.

‘Dat is mooi’, zei hij.

Zijn lippen bewogen nauwelijks, Hij zei het niet hard, ook niet zacht. Hij zei het alsof het eigenlijk niet gezegd hoefde te worden. Alsof iedereen dat wel wist zonder dat hij het nog eens hoefde te zeggen.

Dat was zijn laatste groet.

Foto: Anthony Akerman.