Bzzlletin. Jaargang 8

[p. 35]

Enkele herinneringen aan Martinus Nijhoff
Victorine Hefting

Het stadsbeeld verandert voortdurend, voor mijn gevoel vooral in Den Haag. We zijn daar dikwijls weinig gelukkig mee, maar het raakt ons pas echt wanneer ergens een huis heeft gestaan waar een persoonlijke geschiedenis aan is verbonden. In de ‘Kleine Kazernestraat’, komend uit de ‘Grote Kazernestraat’ stond links over een flinke lengte een oud huis, het was het - toen - oudste huis van Den Haag en een restant van een oud klooster. Langs de muur van de straat liep de gang, op het stille en bekoorlijke tuintje kwamen de ramen uit van de bescheiden cellen, waar eertijds de monniken hun wijsheid vergaarden of hun manuscripten schreven. Boven een van de cellen op de parterre - er was nog een verdieping boven - stond het bijbelsch woord: ‘Die wetenschap vermeerdert, vermeerdert smart’. Niet door een oude monnik aangebracht, maar door Martinus Nijhoff, Pom, zoals hij werd genoemd, die achter die celdeur dichtkunst of wetenschap bedreef. Hij wist heel goed hoe die regels boven zijn deur waren bedoeld en ook dat hij met het wetenschap-bedrijven dat hij daar deed - hij bereidde er o.a. zijn doctoraal Nederlands voor - niemand trof. De cellen lagen op een rij, wit van binnen, klein en toch van een aangenaam naar het vierkant neigend formaat, sober gemeubileerd met een tafel, 2 stoelen en een boekenkast. Deze oude kloostercellen kregen ieder van Pom hun eigen bestemming. Hij voelde zich erg thuis in deze omgeving en ging dikwijls in het tuintje zitten, waarin een oude moerbei stond, knoestig en schitterend van vorm, gebogen en eerbiedwaardig. Pom vroeg zich af wat ouder was het huis of de boom; waarschijnlijk even oud, maar zei hij, als ze eens dit mooie huis omver zouden werpen, en dat zullen ze zeker doen, dan is dat erg jammer, maar is het nog niet erger dat ze dan die moerbei zullen omhakken? Ook is het eigenlijk onoverkomelijk dat ze de vroeg 16e eeuwse deuren zullen slopen. Er bestaan nauwelijks deuren uit die tijd, die eenvoudig zijn. Als ze bewaard zijn is dat in een kasteel en dragen ze een waardig ornament. Maar deze donkere eiken deuren hadden alleen een prachtig profiel van boven naar beneden, verder niets. Ofschoon ze met de Franse stijl weinig te maken hadden, noemde Pom ze onveranderlijk de ‘François premier deuren’; wat de tijd betreft kwam dat wel uit, maar de vorst zou ze nauwelijks herkend hebben. Ook die deuren vielen aan de afbraak ten offer, er is geen splinter van terug gevonden. En de tuin - er bestaat een foto door zijn zoon gemaakt, waar Pom zit op de bank in zijn kamerjas op het plekje vlak voor de waterbak onderaan de kleine Verrocchio, het jongetje met de vis, een goede copie van het origineel uit de cour van het Palazzo Vecchio in Florence. Georgette, zijn vrouw, heeft het meegenomen naar zijn graf en het kan geen betere plaats vinden, want nog altijd kunnen de vogels daar het overgebleven water drinken, de vogels die zijn grote liefde hadden. ‘Zij bevorderen een verbinding met mij en de hemel, ze zijn de enige dieren die ons de indruk geven echt vrij te zijn. De “indruk”, want ook hun soortgenoten zullen op hen azen’.

De vleugels en de vogels komen ook wel in zijn gedichten voor, hij kan zich met hen in het ijle bewegen om een betere afstand te krijgen, maar ook om zelf een gevoel van ongebondenheid te ervaren. Ik zie de realiteit van de droom: - En ik hoorde vleugels die door het huis heenvlogen - Om die verbeelding, die altijd zo sterk in hem leefde naar het aardse te brengen was zijn voortdurende zorg, die angst en twijfel meebrengt en een schuld voelt aan te geringe verantwoordelijkheid.

In de cel las hij hem inspirerende schrijvers, meer voor de gedachte dan om het literaire. Augustinus bestudeerde hij er en Renan's ‘Vie de Jesus’ was aan flarden gelezen. Hij sprak daar veel over. De man die voortdurend aarzelde, alles afwoog en toch uiteindelijk op zekerheden uitkwam, zei: ‘La plus grande sagesse est de subordonner le rêve au possible’. Dat lag hem. Juist dat ‘subordonner’, ondergeschikt maken aan de werkelijkheid. De realiteit en daarin het eenvoudigste, het dagelijkse had zijn diepe belangstelling, ook omdat hij

[p. 36]

een hekel had aan gefilosofeer in de ruimte. Hier, voor ons, met ons leeft alles wat we nodig hebben, om te leven, maar ook om te denken. Albert Sarel werd eens gevraagd wat zijn beroep was ‘Quel est votre métier?’. ‘Je suis un curieux’ zei Sarel, voor een filosoof een veelbetekende uitspraak. Geen wonder dat Pom hem bewonderde, hij was ook een ‘curieux’, een nieuwsgierige die weetgierig en met zorg het eigenaardige van het hem omringende beschouwde. Dat doorgronden van het wezenlijkste in het meest voor de hand liggende had hij voor zijn dichtkunst ook nodig; ze hingen samen. Want het begrijpen van het directe kan hem het juiste woord uitblazen om het uit te drukken. Dat juiste woord kan tot een triomf worden of een obsessie. Het zoeken ernaar maakte geen geobsedeerde indruk, daarvoor leefde hijzelf te ‘eenvoudig’. Hij klopte voor het vinden van dat woord bij zijn naasten aan, ook telefoneerde hij uit andere steden, zelfs uit andere landen, volgde dan zelden of nooit hun raad op, maar de andere had toch het gevoel als respons meegedaan te hebben. Voor mijn ogen scheurde hij een pak geschreven vellen aan stukken, omdat hij één woord niet vinden kon. Hij gaf het op; of juist niet? Je mocht veronderstellen dat hij meende dat uit de ‘as’ van het vernietigde dat Goede woord zou oprijzen.

We liepen op zijn geliefde Voorhout, de mooiste plek ter wereld, en hij was bezig aan een ‘Spel’, dat overigens nooit is uitgekomen. Hij zei: ‘Ik zoek een woord voor iemand die zich zuiver met de geest van de mensen bezighoudt, maar geen dominee of priester, eigenlijk iets daartussen’. En ik zei: ‘Een zieleherder’. Hij vond dat als begrip niet slecht, maar als woord te zwaar. ‘Maar zo kom ik er toch’.

Terwijl Pom de eenvoudigste woorden zocht omdat die het pregnantst zouden uitdrukken wat hij wilde zeggen, zijn zijn regels toch lang niet altijd zo gemakkelijk te verklaren. Wel door hem natuurlijk, niet voor de lezer. ‘Ik ben niet meer dan een ontdaan gelaat’ zegt de Eenzame, wel aan het slot van andere regels en daardoor bevattelijker, maar toch -. Hij leeft in en door zijn poëzie die hij met een ongrijpbare consciëntieusheid vorm gaf, steeds denkend aan de uitdrukking die tot de perfectie moest worden uitgevoerd.

Het huis in de Kleine Kazernestraat.

Toch kreeg men bij de dagelijkse omgang helemaal niet de indruk - al kwam het soms even om de hoek - met een vorschend en een met het woord worstelend mens te maken te hebben. Pom was bijzonder gevoelig voor een grapje, voor een gek verhaal, vooral voor een bizarre situatie. Georgette kon die zo schitterend voortoveren en hij straalde dan als hij tien jaar tevoren niet deed. Toch kon men hem toen ook geen somber mens noemen, eerder een betrekkelijk luchtig levend iemand die zich met kleine dingen bezighoudt. Lange tijd zorgde hij zelf voor zijn potje; hij kocht daartoe zijn groente en andere ingrediënten in het Maliestraatje bij de Denneweg, altijd op ongeveer hetzelfde uur. In de oorlog was ik ‘gelegerd’ in het Paleis van Koningin Emma met een deel van de staf van het Gemeentemuseum. Pom en ik plachten dan die groentewinkel als trefplaats te gebruiken en de gewoonte was dat ik na de inkopen mee naar de Kazernestraat liep. Zolang de voorraad strekte, en ook toen het moeilijk werd met de groente werd hij nog wel geholpen, kocht hij zo veel mogelijk in om er soep van te koken. Dit was op 't eind van de oorlog. Hij maakte naar gelang er aanwezig was pannen vol om die aan kinderen uit te delen, die 's middags na 12 uur aan de deur kwamen. Een hele opgave, want het gerucht verspreidde zich snel en de hoeveelheid was dikwijls ontoereikend. Ze mochten toen om de andere dag komen en het was merkwaardig om te zien hoe

[p. 37]

Pom, die zich toch niet zo speciaal met kinderen bezighield, er onmiddellijk een dubbel-loper uithaalde. Ofschoon ‘het kind’ veel in zijn gedichten voorkomt lag de aansluiting met kinderen eigenlijk op hetzelfde vlak als die met volwassenen. Het ging erom of hij er een band mee kon krijgen, een verbinding met een soortgelijke interesse. Ik heb dat in eigen kring ervaren.

Een band van dertig jaar vriendschap loopt in verschillende jaren natuurlijk over verschillende schijven. In de vroegste tijd (1928) zat ik in Utrecht met hem op college bij Prof. De Vooys, hij voor zijn Nederlandse studie en ik voor mijn ‘bijvak’. Wij hadden op maandagavond jarenlang een eetclub met Hans Philips, Josje van Dam van Isselt, Heddy en Pijke Koch en anderen. Het wisselde wel eens, maar ik meende dat ik erg trouw was en Pom ook. De bijeenkomsten hadden plaats in het Chinees restaurant om de hoek bij de Zadelstraat. Ze stopten abrupt toen een van de twee allervriendelijkste Chineesjes, die we toen nog geneigd waren als enigszins verdwaalde vreemdelingen, aardig te moeten opvangen, en die voor koken en bediening zorgden zijn collega uit het raam van de bovenste verdieping gooide. Ze waren het politiek oneens. We waren er die avond, we zagen het niet, maar hoorden de plof en even later kwam de politie binnen. De ander had zichzelf aangegeven. Ik herinner me dat we er lang over napraatten, en niet alleen omdat een ons bekende gestorven was, maar om de wereld van onbegrip die tussen mensen kan liggen. Pom ging van die tijd af veel over China lezen. We voelden allemaal een zekere schaamte over ons onbenul. Niet lang daarna was hij erg bezig met ‘Nieuwe gedichten’. ‘De moeder de vrouw’ sluit de rij en ik geloof dat het voor een begrip van de kunstenaar en voor de fantasie van Nijhoff niet zonder belang is te vertellen dat Pom wel degelijk in Zaltbommel kwam, waar de familie van Hans Philips woonde, maar dat hij nooit, terwijl hijzelf in het gras zat, een vrouw aan het roer psalmen zingend onder de brug heeft zien doorkomen. Zo sterk kan de ervaring van anderen een spoor daarvan op hem inkerven dat hij een dergelijke ondervinding geheel op zichzelf kon overbrengen. Het goed recht van de schrijver en zeker van de dichter. Maar Hans Philips, die zeer plastisch kon vertellen, deed hem het verhaal, dat hij op een mooie dag zittend aan de oever, toen de nieuwe brug juist was ingewijd ‘een schip stroomaf zag varen met een vrouw aan het roer die psalmen zong’.

Van veel van de gedichten, maar ook de vertalingen heb ik de geboorte meegemaakt. Je moest er niet naar vragen, maar druppelsgewijs kwam er iets naar voren tot je het vlak glad kon trekken. Wat is er niet gezwoegd, jarenlang op het Uur U'. En dan in het N.R.C. een criticus te zien schrijven dat je duidelijk kunt merken dat dit gedicht ‘aus einem Fuss’ is geschreven. Wat zullen we een fouten maken bij anderen in onze beoordeling, wanneer we er niet toevallig bij zijn geweest. Hoeveel interpretaties zijn aanvechtbaar, die toch maar rustig zwart op wit staan. Wanneer je dingen zelf hebt kunnen controleren helpt het om ook tegenover andere apodictische uitspraken wat sceptisch te staan.

De algehele indruk van Pom's werk is die van een oneindig zwoegen op zogenaamde kleinigheden, terwijl zoals hij zei, de beste regels ineens uit hem vloeiden zonder dat hij wist waar ze vandaan kwamen.

De hoogste eisen aan zichzelf stellen voor het werk, terwijl hij met mensen die hem niet erg interesseerden een volkomen vrijblijvend en nauwelijks verantwoord praatje kon maken. Het werd hem wel eens verweten, dat hij dan maar wat zei; dat kwam van degenen die geen idee hadden van de ernst, het gevecht tegen eenzaamheid en twijfel, tegen de onverzoenlijkheid van gedachte en werkelijkheid, van de zware verantwoording om alleen dat prijs te geven wat je bedoelt, soms na jaren wikken en wegen en vooral denken.

Die boog heeft wel eens enige ontspanning nodig.