Bzzlletin. Jaargang 8

[p. 83]

Dan is het hemel in de ziel
Lodewijk van Deyssel en de Camera Obscura
Peter van Zonneveld

‘Onder tranen van spijt en smart, bleek van verontwaardiging’ schrijft Lodewijk van Deyssel in het najaar van 1884 aan een brochure over Beets.¹⁾ Zijn vrienden stellen zich er heel wat van voor, en verheugen zich op een voorlezing die op 17 december van datzelfde jaar ten huize van Frank van der Goes zou plaatsvinden.²⁾ Dit evenement moet de heren bitter zijn tegengevallen; zó er al iets voorgelezen is, kan het slechts de inleiding geweest zijn, want verder is Van Deyssel nooit gekomen. Dat is jammer, want die inleiding klinkt veelbelovend: de wijze waarop Van Deyssel zich bij voorbaat tegen kritiek op zijn brochure wil verdedigen, doet vermoeden dat Nicolaas Beets met de grond gelijk zou zijn gemaakt, tezamen met de mannen die hem op 13 september 1884 ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag hadden gehuldigd, en onder wie zich tevens vader Josephus Alberdingk Thijm bevond.³⁾

Het is ook niet aannemelijk dat de Tachtigers bij dit eerbetoon vooraan stonden; hun mening over de dominee-dichters is nauwelijks voor enig misverstand vatbaar. Later zullen zij zich in meer genuanceerde bewoordingen uitlaten over het literaire werk dat aan het hunne voorafging. Wie had in 1885 bijvoorbeeld kunnen denken dat Kloos nog eens bloemlezingen uit het werk van Bilderdijk en Feith zou samenstellen? Wie had kunnen denken dat ook Albert Verwey zich nog eens liefdevol over zijn voorgangers zou buigen? En wie had tenslotte kunnen bevroeden dat Van Deyssel eenmaal een opstel zou schrijven waarin Beets, zij het dan niet als dominee-dichter maar als auteur van de Camera, hier en daar hemelhoog geprezen wordt?

Nu was Van Deyssel bepaald niet de eerste die zijn licht over de Camera Obscura liet schijnen, en hij zou ook de laatste niet zijn. Bijna iedereen die de afgelopen anderhalve eeuw in Nederland een pen heeft vastgehouden, heeft ook iets over dit werk gezegd. Dat begon al met Potgieter en zijn vermaarde kritiek op de ‘Kopijeerlust des dagelijkschen levens’⁴⁾, enige tijd later gevolgd door Huet, die van ‘een fijn, een geestig, een plezierig boek’ sprak, al achtte hij het ‘niet verhevener dan de nok van een gereformeerd bedehuis’⁵⁾, om slechts twee namen te noemen uit een schier eindeloze stoet van elkaar overigens veelal napratende scribenten.⁶⁾

Maar het opstel van Lodewijk van Deyssel neemt in deze overvloed wel een geheel eigen plaats in. Hij schreef het in de tijd, dat hij aan zijn Adriaantjes werkte, in het voorjaar van 1902. Hiertoe had hij tussen 19 maart en 16 april de Camera herlezen, en er bijna dagelijks aantekeningen over gemaakt, die voor het grootste deel in zijn kritiek terecht zijn gekomen.⁷⁾ Vandaar dat deze zo duidelijk het karakter draagt van een spontaan neergeschreven leeservaring, zonder inleiding of slotbeschouwing, hetgeen overigens veel bijdraagt aan de charme ervan.

De herlezing van de Camera lijkt bij Van Deyssel een ommekeer in zijn Beets-waardering teweeg te hebben gebracht. Voordien treft men in zijn werk veelal negatieve uitspraken aan in de trant van: ‘Beets, ten Kate, enz. zijn predikanten, die met de eigenlijke literatuur niets te maken hebben’⁸⁾, of, nog wat scherper, naar aanleiding van de eerste aflevering van Elsevier's Geillustreerd Maandschrift, dat volgens hem poëtisch werd ingeleid ‘door een lijk, maar o een zacht en zoet gebalsemd lijk, gebalsemd door de vereering van een dankbaar nageslacht van frissche krullekoppen (den heer N. Beets)’.⁹⁾

Toen de heer N. Beets echter een twaalftal jaren later werkelijk kwam te overlijden, heeft Van Deyssel in De XXe Eeuw een ‘In memoriam’ aan hem gewijd, waaruit een heel ander geluid opklinkt: Beets zou ons, rond 1840, bladzijden hebben geschonken ‘omtrent welke het te betwijfelen is of hun deugdelijkheid in de daarna verloopen halve eeuw werd overtroffen, en die dus tot het beste behooren, zoo niet zelf het állerbeste zijn, door de Nederlandsche Letterkunde tusschen 1835 en 1880 voortgebracht’.¹⁰⁾ Een dergelijke verandering van toon is alleen te verklaren wanneer men bedenkt dat Van Deyssel juist een jaar tevoren met zoveel plezier de Camera weer eens herlezen had. Wat vond hij er nu precies van?

De CAMERA OBSCURA is - wat haar beste gedeelten aangaat - niet ‘opgewekte’, ‘levenslustige’ beschrijving van het dagelijksch leven, maar is beschrijving van dat leven door iemant wiens geest blij is.
Deze geestelijke blijdschap heeft de verbeeldingsvoorstelling doortrokken, zoo dat die iets voortreflijks, iets aangenaams, iets moois om te zien werd, en zoo is die toen gereproduceerd.¹¹⁾

Dát is de passage waarin Van Deyssel zijn oordeel samenvat, dát is ook de noemer waaronder zich veel waarderende opmerkingen over de verschillende schetsen en verhalen laten samenbrengen. Maar wat bedoelt hij daar precies mee? Wat is, bijvoorbeeld ‘beschrijving [...] door iemant, wiens geest

1) De briefwisseling tussen Lodewijk van Deyssel en Arnold Ising Jr. 1883-1904 (ed. Harry G.M. Prick), deel I, 's-Gravenhage 1968, p. 21, n. 12.

2) Ibidem, p. 20.

3) Ibidem, p. 21, n. 12.

4) Voor het eerst verschenen in De Gids. Boekbeoordeelingen 1841, pp. 442-460, pp. 501-522 en pp. 577-594. Ook in: Kritische Studiën I, Haarlem 1886, pp. 343-419.

5) Litterarische Fantasiën 2, Amsterdam 1875⁴, pp. 208-209.

6) Zie hiervoor: A. Brom Jr., Lijst van geschriften over Nicolaas Beets, 's-Gravenhage 1915.

7) Het werd opgenomen in Verzamelde Opstellen 8, Amsterdam 1905, pp. 113-138. De niet opgenomen aantekeningen zijn nu afgedrukt in: Harry G.M. Prick, De Adriaantjes. Een onderzoek naar wording en achtergronden van Van Deyssels Kind-leven. Diss. Nijmegen, Amsterdam 1977, pp. 160-161, pp. 164-165.

8) ‘Nieuw Holland’ [1884]. In: Verzamelde Opstellen I, Amsterdam 1894, p. 20.

9) Verzamelde Opstellen 3, Amsterdam 1897, p. 153.

10) 9e jaargang, 4e afl., april 1903, pp. 1-2.

11) Opstellen 8, p. 123.

[p. 84]

blij is?’

Om daar een antwoord op te kunnen geven moeten we eerst weten wat ‘beschrijving’ voor Van Deyssel betekent. Meermalen heeft men hem een al te ver doorgevoerde beschrijvingsdrift verweten. Zo zou hij bladzijdenlang bezig zijn geweest met de beschrijving van een tafel - een legende, waaraan door Harry G.M. Prick^* in zijn dissertatie over De Adriaantjes inmiddels alle bestaansrecht is ontnomen.¹²⁾ Groter verdienste van dit omvangrijke proefschrift is voor mij echter de definitieve afrekening met de misvatting dat Van Deyssel van de beschrijving een kunst op zichzelf heeft willen maken.¹³⁾ ‘Wie dat nu nog volhoudt, toont zich ten enen male blind voor het metafysische, het mystieke in zijn latere werk’, schreef ik bij verschijnen¹⁴⁾, en nu ik Van Deyssels relatie met de Camera nader heb onderzocht, kan ik die uitspraak alleen maar met klem herhalen.

Teneinde zijn gelijk in deze aan te tonen, vestigde Harry Prick de aandacht op een aantekening van Van Deyssel over beschrijvende en niet-beschrijvende literatuur, waaruit ik een fragment citeer:

Bij een beoordeeling, wier onderwerp is de hoedanigheid (graad van fijnheid, zuiverheid, enz.) van het geestes-spel in een werk, vervalt het gebruik der qualificaties beschrijvend en niet-beschrijvend, wijl het hier de keuring van iets zoo innigs in den aard of in het wezen van het werk geldt dat de oppervlakkige eigenschappen van beschrijvend of niet-beschrijvend te zijn, niet meer worden waargenomen.¹⁵⁾

Ook hier, net als in de Camera-kritiek, de suprematie van het ‘geestesspel’ boven de beschrijving. Wanneer Harry Prick, om zijn theorie over het metafysische in Van Deyssels beschrijvingen verder te onderbouwen, nog twee andere citaten kiest, die juist uit onze Camera-kritiek afkomstig blijken, dan rijst bij mij het vermoeden dat Van Deyssel vooral aan de hand van de Camera Obscura zijn opvattingen over wat ik gemakshalve maar zal noemen ‘de vergeestelijkte beschrijving’ heeft weten te expliciteren.

Dat vermoeden wordt nog versterkt wanneer ik zie welk een enorme indruk het gedichtje ‘Jongens’, de vrije vertaling van een vers van Hölty waarmee de Camera opent, vooral in de tijd dat hij De Adriaantjes schrijft, op Van Deyssel heeft gemaakt. De eerste vier regels luiden:

Hoe zalig, als de jongenskiel
Nog om de schouders glijdt!
Dan is het hemel in de ziel,
En alles even blijd.¹⁶⁾

Het gaat vooral om de uitdrukking ‘hemel in de ziel’: zij mag dan door Beets ‘alleen beminnelijk dilettantisch-realistisch begrepen’ zijn, voor Van Deyssel krijgt zij ‘een universeel poëtisch-philosophische draagwijdte’.¹⁷⁾ Harry Prick wijst in dit verband o.a. op een aantekening uit 1937: ‘De ziel komt in den hemel, of de hemel komt in de ziel, nu zij zich mag vereenzelvigen met het kleine’.¹⁸⁾ Talloze malen komt Van Deyssel er in zijn werk op terug¹⁹⁾; het duidelijkst is hij in een beschouwing over De Adriaantjes, waar hij spreekt over:

de vertrouwdheid van Adriaan met de dingen, die hij overigens juist ziet als voor het eerst aanschouwde wonderbaarlijkheden. Dit samengaan der vertrouwdheid met de wonderbaarlijkheid is het kenmerk van het ‘hemelsche in de ziel’, zoo als Beets het aanduidde in zijn bekend gedichtje ‘Hoe zalig als de jongenskiel’. De geheele gewone werkelijkheid omgeeft hier den kijker als een ‘visioen’. Dát is het eigenlijke der Adriaantjes.²⁰⁾

Nicolaas Beets op gevorderde leeftijd.

Wanneer men nu deze uitspraak legt naast een aantekening die Van Deyssel vlak voor zijn dood, op 23 februari 1951 over de Camera heeft gemaakt, kan men niet anders dan concluderen dat dit boek in zijn ogen meer met De Adriaantjes gemeen heeft dan alleen die regel uit dat gedichtje:

Het is doorgaans bij Hildebrand het beminnen van het gewóne, van het ónbizondere, dat zijn groote qualiteit is. Het is immers juist de beminnenswaardigheid van het alledaagsche, die de aanwezigheid van den hemel op aarde doet blijken.²¹⁾

Met andere woorden: Van Deyssel geloofde niet alleen zijn speciale interpretatie van het Beetsiaanse ‘hemel in de ziel’ in De Adriaantjes tot uitdrukking te hebben gebracht, hij meende tevens dat dit begrip in de beste bladzijden van de Camera ook door Beets zelf, zij het onbewust van de ‘universeel poëtisch-philosophische draagwijdte’, was gerealiseerd! In dit kader geplaatst kan men de hierboven aangehaalde uitspraak ‘beschrijving [...] door iemant wiens geest blij is’ immers niet anders interpreteren dan als de beschrijving door iemand, bij wie het hemel is in de ziel, zeker wanneer men

* Ik dank Harry G.M. Prick voor het verschaffen van nuttige informatie en voor het ter inzage geven van ongepubliceerd materiaal.

12) Prick, De Adriaantjes, pp. 423-426.

13) Idem, Ibidem, pp. 426-430.

14) ‘De dandy als kind’, in: Haagse Post 1978, nr. 2, p. 43.

15) De XXe Eeuw, maart 1904, p. 383; Prick, De Adriaantjes, p. 427.

16) Hildebrand, Camera Obscura, Haarlem 1839, p. 1.

17) Lodewijk van Deyssel, Gedenkschriften (ed. Harry G.M. Prick), Zwolle 1962, p. 582. Zie ook: Prick, De Adriaantjes, p. 358.

18) Prick, De Adriaantjes, p. 358.

19) Zie bijvoorbeeld: Lodewijk van Deyssel, Het leven van Frank Rozelaar (ed. Harry G.M. Prick), Zwolle 1956, p. 320; Gedenkschriften, pp. 508-509; Prick, De Adriaantjes, p. 289.

20) Gedenkschriften, p. 588.

21) Prick, De Adriaantjes, pp. 546-547.

[p. 85]

ziet dat Van Deyssel - uitgerekend alweer in de Camera-kritiek! - de begrippen geest en ziel als elkaars equivalenten blijkt te beschouwen.²²⁾

Daarmee is het laatste woord over dit onderwerp bepaald nog niet gezegd. Ik meen echter te hebben aangetoond, dat juist datgene wat men misschien als de essentie van Van Deyssels schrijversschap kan zien, nog meer met de Camera Obscura te maken heeft dan tot dusver al op goede gronden kon worden aangenomen. Bovendien geloof ik, dat Van Deyssel, door de introductie van het begrip ‘geestelijke blijdschap’, in de zin van het beminnen van het alledaagse, waaruit de aanwezigheid van de hemel in de ziel blijkt, de Camera beter gekarakteriseerd heeft dan Potgieter met zijn ‘Kopijeerlust des dagelijkschen levens’ ooit heeft kunnen doen.

22) Opstellen 8, p. 125.

[p. 86]