Bzzlletin. Jaargang 8

[p. 63]

Leven is het diepste geheim
De dichteres Emily Dickinson
Daan Cartens

1.

Aanknopingspunten voor legendevorming liggen in het leven van de Amerikaanse dichteres Emily Dickinson te over besloten. Een grotendeels aan de buitenwereld onttrokken bestaan in de ouderlijke woning, geruchten over een door haar dominerende vader niet getolereerde liefde en, na haar dood, het aantreffen van een gigantische hoeveelheid keurig gebundelde gedichten, het zijn deze feiten die velen er toe gebracht hebben om in artikelen en zelfs kritische werken uit te gaan van de ‘kluizenares van Amherst’ en niet van de dichteres Emily Dickinson. Een excuus voor deze werken waarin het descriptieve het van het analytische wint is voorhanden: na haar dood kwam het poëtisch oeuvre in handen van een vriendin, Mabel Loomis Todd en een nicht, Martha D. Bianchi en met name de laatste heeft door haar biografische aantekeningen en keuzen uit poëtisch en epistolair werk het beeld van de dichteres voor decennia bepaald én vervormd. Deze ontwikkeling werd in de jaren vijftig een halt toegeroepen door het achtereenvolgens verschijnen van alle gedichten, inclusief varianten (1955) en alle brieven (1958) en een uitvoerige biografie (1955), verzorgd, respectievelijk geschreven door Thomas H. Johnson. Het zijn deze drie uitgaven die uitmunten in precisie en niet langer door op persoonlijke voorkeur gebaseerde keuzen, die als uitgangspunt moeten worden beschouwd van wat er nadien over Emily Dickinson is gepubliceerd. In de over haar bestaande literatuur is haar epistolair werk ondergeschikt gemaakt aan het poëtische en worden vaak aan de hand van brieffragmenten ogenschijnlijk cryptische gedichten toegelicht en verhelderd. Helemaal ten onrechte is dat niet, want Emily Dickinson is vóóral een van de vooraanstaande dichters uit de negentiende eeuwse Amerikaanse poëzie en die plaats neemt ze in op grond van de voor haar tijd ongewone verstechniek en structuur van de gedichten en de kracht van haar beeldspraak.

Toch geldt voor haar misschien nog wel meer dan voor andere auteurs, dat leven en werk niet te scheiden componenten zijn geworden. Na een innerlijke crisis sloot zij zich bewust van de buitenwereld af, om voortaan wat haar omringde, de gedachten en gevoelens die haar bezighielden in taal te fixeren. Voor haar geen society- of familieleven, de poëzie werd het - denkbeeldige - communicatiemiddel van Emily Dickinson, haar ‘brief aan de wereld’. Letterlijk opgevat komt deze regel ook overeen met de realiteit, ze was een verwoed brievenschrijfster (in totaal 1049 epistels vormen het Verzameld Werk uit 1958) die zelden in herhalingen verviel en een eigen toon vond voor degenen aan wie ze schreef, waarbij het haar er minder om het uitwisselen van nieuws met familie en kennissen ging, dan om vanuit het zelf opgetrokken bastion toch met de buitenwereld in contact te komen in vaak sterk bespiegelende fragmenten. De kwaliteit van haar epistolair werk doet, het zal duidelijk zijn, niet onder voor het poëtische, de parallellen zijn dikwijls verrassend, zowel qua uitdrukkingswijze als onderwerp. Het kwantitatieve verschil dat wel bestaat, berust op het feit dat er in de jaren voor 1858 slechts sporadisch gedichten ontstonden, terwijl de brieven daarentegen ruim één (van de drie in totaal) deel vullen. Kenmerkend is ook de geleidelijke verandering van stijl, van uitvoerig beschrijvend maar nimmer langdradig, naar hecht geformuleerd en puntig; vaak beslaan de brieven dan nog maar enkele regels. De veranderde, of beter: de ‘na grote Pijn’ ontwikkelde levenswijze weerspiegelt zich in de vorm van haar werk.

2.

In een brief aan haar ouders, kort nadat zij zich met haar man te Amherst had gevestigd, schreef Mabel Loomis Todd: ‘het zonderlinge van de familie Dickinson bereikt in Emily zijn climax’. De indruk die het gezin Dickinson moet hebben gemaakt, zeker nadat de drie kinderen William Austin, Emily en Lavinia hun jeugd al gepasseerd waren, wordt door deze uitspraak getypeerd. Het gezin werd beheerst door Edward Dickinson die na een gedegen rechtsopleiding behoorde tot de notabelen van Amherst, maar zijn belangstelling steeg boven het louter plaatselijke uit: van 1853 tot 1855 was hij lid van het Amerikaanse Congres. Na 1878 schreef Emily aan Thomas Higginson, een vooraanstaand tijdschriftredacteur met wie ze een uitvoerige correspondentie onderhield, al is hij er tijdens haar leven nooit toe overgegaan gedichten van haar hand te publiceren: ‘Tot aan mijn vijftiende kon ik geen klok kijken. Mijn Vader dacht dat hij het me had geleerd, maar ik had het niet begrepen en was bang om dat te zeggen, of te vragen, omdat hij het te weten zou komen’. Deze passage geeft niet alleen aan dat het de Vader was die zich met de opvoeding bemoeide, maar ook dat ze een zekere vrees voor hem kende; toch is het portret dat ze van hem in haar correspondentie op papier zette helder en uiterst humorvol. Aan haar broer schrijft ze in 1852:

(...) Ik had er alles voor willen geven om je hier gehad te hebben, gisteravond - de scene was te rijk om gedetailleerd door mijn pen beschreven te kunnen worden en ik zal het altijd betreuren dat de wereld zo'n kans om te lachen heeft verloren. Voordat ik verder ga moet ik toevoegen

[p. 64]

Emily Dickinson (naar een daguerrestype genomen te Mount Holyoke, December 1847 of begin 1848).

[p. 65]

dat Vaders gemoedstoestand als gewoonlijk het beste is, wanneer ontwikkeld door constante handelingen van achting en epithetons van bezorgheid!
Kort na de thee, gisteravond, werd er krachtig gebeld - Vinnie deed open - Meneer Harrington, Brainerd, wilde me aan de deur spreken. Ik kwam, doodsbang, uit de keuken, toen Vader commandeerde om niet aan de deur te gaan staan - ontzettend geschrokken naderde ik de buitendeur - Meneer H. had een boodschap en wilde vanwege Vaders ziekte niet binnenkomen. Toen ik hem had weggestuurd liep ik weer naar de keuken waar ik Moeder en Vinnie vond die alles in het werk stelden om zichzelf te beheersen, maar met weinig succes. Eens te meer kon ik vrij ademen en moest concluderen dat ik longen heb gekregen om ze voor de beste doeleinden te gebruiken. Weer ging de bel - W(Cowper) Dickinson kwam binnen, weldra gevolgd door Meneer Thurston! Opnieuw sloop ik de zitkamer in, meer dood dan levend om te converseren. Vader keek triomfantelijk rond, ik merkte op dat ‘het nogal koud weer was vandaag’ waarmee ze allen instemden - ik was nimmer getuige van zo'n wonderlijke eensgezindheid. Weer tot gedachten gekomen probeerde ik opnieuw tot iets acceptabels te komen na mijn laatste gelukkige opmerking. Ik dacht aan de Sabbathdag en Dominee Bliss die toen preekte - een preek met prachtige accenten, zodat ik dacht dat de Dominee een goed predikant was en ik ontdekte een sterke gelijkenis tussen hem en Whitfield in hun manier van opmerken - ik geef toe, het was om te lachen, enkel rook van die heren, maar o zo'n blik van mijn reumatische Sire! Je hád het moeten zien, woorden om het te kunnen beschrijven zal ik nooit vinden (...)

De dood van de vader in 1874 was een schok, ‘iedere Nacht een andere droom’, daarna keerde zij zich van het anekdotische af, verhief ze hem uit de Vaderrol en doorgrondde zijn eenzaamheid, want ‘Thuis is zo ver van huis, sinds mijn Vader stierf’.

Wat er over Emily Norcross is overgeleverd, onttrekt zich niet aan het moederlijk schabloon: huishoudelijk, bezorgd en in haar geval ook vroom en áls Emily zich werkelijk over haar uitlaat (en wat de ouders betreft is het toch Higginson geweest die ze op pregnante wijze deelachtig maakte van haar gevoelens omtrent hen) is het verre van aangenaam: ‘Mijn Moeder geeft niet om Gedachten. Ik had nooit een Moeder, ik neem aan dat een Moeder iemand is naar wie je je haast wanneer je in moeilijkheden verkeert’. Toch is er geen sprake van een verstoorde Moeder-Dochterrelatie, want de sympathie is altijd latent aanwezig en breekt door als de weduwe Dickinson bedlegerig en afhankelijk van de zorgen van haar dochters wordt: ‘toen ze ons Kind werd, kwam de genegenheid’. Vermoedelijk heeft het de Moeder ontbroken aan inzicht in wat er in de hoofden van de door zorgen gekwelde mannen en zich onafhankelijk voordoende vrouwen in haar gezin afspeelde en het pastte niet in de in New England gegroeide traditie om tot een zo intiem terrein door te dringen.

De meest gecompliceerde relatie die er binnen het gezin Dickinson bestond was die tussen Austin en Emily. Het waren twee gelijkgestemde naturen, al ontbrak het Austin aan de scheppende kracht om het onvermogen en de frustratie in poëzie te vertalen, zoals Emily wel deed. De brieven die ze hem vooral in het begin van de jaren vijftig schreef zijn uitgebreide varianten op hetzelfde thema: het missen van een geliefd familielid. Het blijft niet bij uitingen van bezorgdheid, Emily laat niet af het gemis in alle toonaarden te verwoorden. Dit klinkt sentimenteel en dat zou passend zijn geweest in de sterk Romantische beweging die in de Verenigde Staten bloeide in die dagen, ware het niet dat de brieven te gestructureerd zijn om voor bandeloze sentimentele uitingen door te gaan. De simpele familieanekdotes uit de eerste brieven worden later omgezet in uiterst kleurrijke geschiedenissen, waarin ze haar beeldend vermogen alle kans geeft. Alle Dickinsons waren sterk aan huis gebonden en het moet Austin tot steun zijn geweest te weten dat hij in Amherst werd gemist. Voor Emily vormden de brieven aan Austin over reële zaken die haar ter harte gingen een afleiding voor de geloofscrisis waar ze in verstrikt was geraakt en waarvan ze gewag maakte in de correspondentie met vriendinnen. Eén daarvan was Susan Gilbert, die in 1856 met Austin huwde. De gevoelens die Emily voor de ontwikkelde en ambitieuze kroegbaasdochter koesterde werden maar ten dele door Susan beantwoord. Uit een brief van februari 1852:

Het is een zorgenrijke morgen, Susie - de wind waait en het regent, ‘in ieders leven moet wat regen vallen’ en ik weet nauwelijks waar het harder regent, buiten of binnen - O Susie, ik wil me aan je warme hart vleien en nooit meer de wind horen waaien, of de storm horen slaan. Is er een kamer daar voor mij, of zal ik altijd zonder een huis blijven dolen (...)

Voor het huwelijk leek het verschil tot een uitbarsting te komen, Emily was onverhuld duidelijk: ‘Sue - je kunt gaan of blijven - Er is maar één mogelijkheid’. Hun verdere leven bleven de twee vrouwen buren en tot 1859 bleef Emily regelmatig de ‘Everreens’ bezoeken. Het beeld van de vrolijk converserende en zelfs zingende dichteres die één keer door haar Vader boos werd opgewacht, staat in scherp contrast tot dat van de altijd in het wit gehulde vrouw die nog maar zelden haar kamer verliet en het bezoek van boven aan de trap te woord stond, van later. De kritische geest van Susan heeft Emily Dickinson altijd gewaardeerd, ‘Safe in their Alabaster Chambers’ is een goed voorbeeld van een gedicht dat door Susan ten dele werd verworpen; maar in de strijd tussen Austin en Susan die eigenlijk al vanaf de huwelijksvoltrekking heerste, koos zij de zijde van haar broer, die tenslotte om aan de nukken en grillen van zijn vrouw te ontkomen een voor die dagen beschamende relatie was aangegaan met de jonge Mabel Loomis Todd.

3.

De jeugd van Emily Dickinson duurde voort tot aan haar dertigste, en uit wat ze er later over heeft geschreven, ‘ik zou willen dat we altijd kinderen zouden zijn’, blijkt dat ze de ongereptheid van de kindertijd altijd heeft geprefereerd. Behalve het plaatselijke Amherstcollege bezocht ze enige semesters de school te Mount Holyoke (jaren 1840-1848). Al in die tijd kampte Emily met de religie. Het gebruik was om het geloof actief te belijden, haar medescholieren deden dat ook, maar de pogingen die zij zelf ondernam om zich er toe te bewegen bleven vruchteloos, ze was eerlijk genoeg om te bekennen dat ze het eenvoudigweg niet kón, al ontbrak een veelomvattend alternatief ten tijde van een religieuze revival.

De jaren die volgen zijn die van intensieve vriendschappen met o.a. Susan, maar ook met vrienden en lang heeft de theorie bestaan dat juist een mislukte liefde ten grondslag lag aan het terugtrekken uit de wereld. Veel bepalender is, naar de moderne opvattingen, de identiteitscrisis in het midden van de jaren vijftig van de vorige eeuw geweest. Er was geen kader van het geloof meer dat haar omsloot:

ik sta buiten met een lantaarn, op zoek naar mezelf. Het

[p. 66]

Edward Dickinson (foto verschillend gedateerd 1853 1860 1874).

Lavinia Norcross Dickinson, 1852.

Austin Dickinson, 1854, als rechtenstudent (?).

Mabel Loomis Todd.

[p. 67]

verstand dat ik zoek is zo verbrijzeld dat een reparatie nutteloos is - en toch moet ik lachen om mijn eigen catastrofe.

Naarmate het uiterlijke gedrag (het gemeenschapsleven te Amherst) meer en meer vervreemde van haar innerlijk, ontstond er een chaos die in de symboliek van de gedichten uit die jaren eenvoudig te duiden is. De brieven uit deze tijd zijn weinig talrijk en er zijn verwijzingen dat zich iets belangrijks aan het voltrekken is. Slechts in haar onderbewustzijn vond ze de wortels van haar bestaan en met verbazingwekkende helderheid is ze in staat wat zich voltrekt, het naar boven komen van de mannelijke autoriteit (al lijkt dat in de dagen van ‘de strijd om de broek’ een besmette term) te verwoorden:

I have a King, who does not speak -
So - wondering - thro' the hours meek
I trudge the day away -
Half glad when it is night, and sleep,
If, haply, thro'a dream, to peep
In parlors, shut by day.

Het existentiële doorgronden kan met de hulp van een bemiddelaar, met de autoriteit van een God en de karaktertrekken vandien. Of dit een puur geestelijk proces is geweest en de ‘Meester-brieven’ een articulatie zijn geworden van een principe dat voor haar gold, of dat de autoriteit wel degelijk de vormen aannam van een bestaande, oudere persoon is voor discussie vatbaar al ben ik zelf geneigd tot het eerste. Het is moeilijk om de ‘Meerster-brieven’ exact te dateren en de volgorde ervan te bepalen, zonder twijfel zijn deze drie brieven echter het meest belangrijke onderdeel van de epistolaire collectie. Haar onrust, de reikwijdte van haar bestaan, de nerveuze gejaagdheid die later tot een poëtische uitbarsting zou leiden die naar omvang en kwaliteit bijna ongekend is in de wereldliteratuur en de onzekerheid en het vermoedelijk ook, om welke reden dan ook ongeoorloofde bestaan van een intense liefde zijn de componenten van deze brieven. De kortste is misschien nog wel de meest toegankelijke van de drie:

Rechter Otis Phillips Lora.

Beste Meester,
Ik ben ziek, maar het stemt me droever dat ú ziek bent, ik laat mijn sterkere hand langer werken om het u te vertellen. Ik dacht dat u misschien in de hemel was en toen u weer sprak leek het zo heerlijk, zo ongelooflijk, het verraste me zo. - Ik wou dat u beter was.
Ik zou willen dat ieder die ik liefheb nooit meer zou ontwaken. De viooltjes zijn bij me, het Roodborstje zelfs heel dicht en de ‘Lente’ - ze zeggen: ‘Wie is zij’ - gaat voorbij de Deur - Inderdaad het is Gods huis - en dit zijn de poorten van de hemel en heen en weer gaan de engelen met hun prachtige postiljons - Ik wou dat ik groot was, als Meneer Michel Angelo en kon schilderen voor u. U vraagt me wat mijn bloemen zeiden - ze waren ongehoorzaam - ik gaf ze boodschappen.
Ze zeiden wat de lippen in het Westen zeggen wanneer de Zon ondergaat, en zo zegt de Dageraad het.
Luister opnieuw, Meester. Ik heb u nog niet gezegd dat het vandaag Sabbathdag is geweest.
Iedere Sabbath op zee doet me de Sabbathen tellen, totdat we elkaar ontmoeten aan de kust - en wanneer de heuvels zo blauw zullen zien als de zeelui zeggen. Ik kan nu niet meer praten (nog langer blijven) vannacht (nu), want deze pijn kwelt me. Hoe krachtig, wanneer ontwaakt, de herinnering en het gemak om lief te hebben. Wilt u me vertellen, alstublieft me vertellen, zodra u hersteld bent.

Toen de gedachten waren gekanaliseerd barstte de vloed gedichten los met als hoogtepunt 1862 (één gedicht per dag). Van haar sociale taak had ze zich echter niet ontdaan: ‘I tie my Hat - I crease my Shawl - / Lifes little duties do - precisely’ en vermoedelijk waren het die verplichtingen die voorkwamen dat ze tot krankzinnigheid verviel. Steeds nauwgezetter ging Emily Dickinson het allesoverheersende ‘Verlies’ definiëren, haar correspondentie wordt geconcentreerder en tegelijk symbolischer¹⁾. Met het bevestigen van haar bestaan als dichteres kwam het verlangen naar erkenning op, dat onbevredigd zou blijven en bovendien, hoewel dat paradoxaal lijkt, de wens haar contacten te beperken tot de essentiële. Een manier van leven die een kwestie van lijfsbehoud was in een periode van psychische spanning groeide uit tot een levensstijl die velen verbaasde. Het zelf verkozen, gelimiteerde leven was niet desondanks, maar juist daarom rijk aan ervaringen: ‘Leven is het diepste Geheim’, ‘Te leven is zo veelomvattend, het laat weinig ruimte voor andere bezigheden’, ‘We ontmoeten geen andere Vreemde behalve Onszelf’.

De jaren vanaf 1874 die concreter in het teken van de dood en het verlies stonden, geven weer een verschuiving op epistolair gebied, ze komt minder tot aforismen of abstracties en hoewel de toon verschilt is de overeenkomst met de eerste periode (tot 1858) waarin ze ook concrete gebeurtenissen weergeeft, opvallend. Midden in die periode, toen ze al de middelbare leeftijd had bereikt, werd ze verliefd op de rechter Otis Lord, achttien jaar ouder dan zijzelf en sedert 1877

1) Een goed voorbeeld hiervan zijn de brieven aan Higginson, waarvan er vijf in een vertaling van Thérèse Cornips verschenen in Avenue literair, juli 1973 en onlangs opnieuw werden afgedrukt in Chrysallis, nummer 3 (Elsevier, A'dam).

[p. 68]

weduwnaar. De brieven aan Lord die werden aangetroffen na haar dood zijn nooit verzonden, wat ze hem werkelijk schreef is onbekend gebleven, maar er zijn aanwijzingen dat serieus de mogelijkheid van een huwelijk is overwogen.

Emily ‘Jumbo’, mooie naam, maar ik weet een mooiere: Emily Jumbo Lord. Krijg ik uw goedkeuring?
Ik hoop dat u uw bontjas draagt, vandaag. Die en mijn liefde zullen u warm houden, hoewel de Dag bitter is, de liefde die ik voor u voel, ik bedoel de uwe voor mij, een schat die ik koester...

Hun liefde was in hoge mate onconventioneel en werd wel door Austin en Lavinia, maar niet door Lords familie getolereerd. Aan Higginson schreef ze: ‘Geen man of vrouw kan zichzelf zijn geworden - zonder liefde’. Hoewel de vreugde van de liefde en het genot van de zelfverwerkelijking maar van korte duur bleken. ‘Zij die sterven staan me nabij, omdat ik mezelf verloor’, schreef ze Lord na de dood van haar Moeder, ‘ik kan me geen tijdsbestek voorstellen zonder haar beschroomde gezicht’. Daarna stierven binnen een half jaar Gilbert, het achtjarige zoontje van Susan en Austin (en na zijn dood verliet ze in het holst van de nacht haar kamer om de ‘Evergreens’ te bezoeken) en Otis Lord en werd zijzelf spoedig ziek, maar de kracht van het aardse bestaan had ze leren kennen: ‘Take all away from me, but leave me Ecstacy’.^{2) 3) 4)}

Uit: The life of Emily Dickinson, written by Richard B. Sewall. Published by: Faber and Faber Limited.

(Voor Nederland: Nielson en Lamm, Weesp).

2) Voor kritische adviezen ben ik dank verschuldigd aan Elly de Waard.

3) Voor een complete bibliografie wordt verwezen naar: Buckingham, Willes J., ed., Emily Dickinson: An annotated bibliography, Bloomington-London, 1970.
De meest uitvoerige biografie is van Richard B. Sewall: The life of Emily Dickinson, London, 1976 (twee delen).

4) Voor het eerst na de uitgebreide verzameling vertalingen van Simon Vestdijk, zal in het novembernummer van Avenue (onder redactie van C. Nooteboom) een selectie verschijnen uit het poëtisch werk van Emily Dickinson, ingeleid en vertaald door Elly de Waard.