Bzzlletin. Jaargang 7

[p. 33]

Altijd oorlog
Rob Molin

De armoede knaagde aan ons gezin. Mijn vader bekleedde weliswaar het ambt van raadslid in ons dorp, maar daarmee verdiende hij niet eens het zout in de pap. De belangrijkste bron van inkomen was de opbrengst van de kerkschilderingen die hij in de verre omgeving vervaardigde.

Mijn vader haalde halsbrekende toeren uit tijdens zijn werk. God zorgde ervoor dat hij niet verongelukte.

De schilderingen in kerken en kapellen zijn nog steeds te zien. Over honderden jaren zullen ze verdwenen zijn onder dikke lagen verf en God weet of hij erkenning gaat genieten van het nageslacht wanneer het bij een restauratie stuit op de hemelse figuren. Want hij beschikte over talent. Dat blijkt ook uit de portretten van de dorpelingen. Wie had er niet model voor hem gestaan! Er werd echter slecht betaald.

Tot diep in de nacht stond hij aan de schildersezel of zat hij gebogen over de stukken van de gemeente. Op dat kleine grondgebied van ons dorp viel onnoemelijk veel te regelen. Mijn vader streefde naar verwezenlijking van het algemeen welzijn, waarbij hij veel tegenstand ondervond.

In het dorp was slechts één partij: de Rooms -Katholieke Staatspartij. De weinige socialisten en protestanten werden genegeerd. Ik geloof dat mijn vader de enige was die dit onrechtvaardig vond.

Stella, mijn twee jaar oudere zuster, deed het huishouden. Mijn moeder voerde de hele dag geen steek uit. Hoogstens dacht zij na over de manier waarop het inkomen vergroot kon worden. Stella wilde graag buitenshuis werken. Voor eens en altijd had mijn moeder dat verworpen, omdat de dochter van een raadslid niet de nederige positie van dienstmeid kon innemen.

Op een zonnige dag in het najaar openden mijn ouders een winkel in religieuze artikelen. Mijn vader had rekken getimmerd om de koopwaar in uit te stallen. Een afgedankte keukentafel met een laken erover stelde de winkelbank voor. In de rekken lagen wijwaterbakjes, missalen, kruisbeelden, in allerlei kleuren en formaten. Voor mij is het nog steeds een raadsel hoe ze al die spullen bij elkaar hadden gekregen. Aan de muur hingen schilderijen van mijn vader: Maria met kind, de onthoofding van Johannes de Doper, Jezus bezwijkend onder het kruis, alle te koop voor een zachte prijs.

Vlak voor de opening wijdde de kapelaan de winkelruimte. Mijn moeder vroeg hem een grote teil water te zegenen, een verzoek dat hij met enige tegenzin inwilligde. ‘Wijwater wordt eigenlijk in de sacristie gezegend,’ zei de kapelaan. ‘Dit is de eerste en de laatste keer geweest. Laat elke klant maar een fles vullen en maak hem duidelijk dat hij de volgende keer bij mij moet zijn.’ Mijn moeder keek hem vernietigend aan. Stella en ik hevelden het gezegende water in kleine bruine flesjes over.

‘Vandaag laat ik je zien hoe je moet verkopen,’ zei mijn moeder tegen Stella. Aan de binnendruppelende mensen verkocht zij minstens een flesje wijwater. 's Avonds sloot zij tevreden de deur. Er waren enkele schilderijen van de muur en de rekken lagen minder vol. Terwijl mijn moeder het geld telde in de achterkamer, zei ze tegen Stella: ‘Vanaf morgen ga jij achter de winkelbank staan.’ Ze is nu huishoudster èn winkelmeisje, dacht ik.

Sinds de opening van de winkel aten we zoveel we wilden. In deze tijd begonnen de taferelen op de schilderijen van mijn vader me aan te spreken, vooral dat ene waarop Jezus bezweek onder het kruis. Ik ging me verbonden voelen met Hem en zo ontwaakte in mij het verlangen om priester te worden. Op school sprak ik erover met de onderwijzer die het prachtig vond. Mijn vader was erg trots.

‘Zeg maar niets tegen moeder,’ zei hij. ‘Ik zal proberen iemand te vinden die de studie betaalt. Als me dat lukt, dan geloof ik dat ze goed vindt dat je niet bij mij in de leer gaat.’

Een oude rijke weduwe, zij kocht geregeld in de winkel, zou de opleiding betalen. Met mijn moeder praatte ze over mijn roeping tot het priesterschap.

‘U moet er trots op zijn dat God uw zoon heeft uitverkoren,’ zei ze. En mijn moeder: ‘Hij kan beginnen op die school, maar als er slechte tijden komen, dan moet hij verdienen. Mijn vader stond zich te schamen, terwijl ik, jubelend van geluk, uitsluitend dacht aan de toestemming.

Bijna twee jaar bloeide de nering. Het afzetgebied begon verzadigd te raken toen ik de beginselen van het grieks en latijn al enige tijd onder de knie had.

‘Het is te lang goed gegaan,’ zei mijn moeder nadat zich de hele dag geen klant in de winkel vertoond had. In haar ogen meende ik een verwijtende blik te zien alsof ik schuld was aan het schrikbarend teruglopen van de omzet. Hoogstens één keer per week stonden we niet met honger op van tafel: als een pastoor uitbetaalde voor een schildering in zijn kerk of een notabel

[p. 34]

voor een portret. Mijn moeder kon niet verdragen als er weinig op tafel kwam. Tijdens de karige maaltijden corrigeerde ze Stella als zij te gulzig at of mijn vader als hij zijn te groot geworden kunstgebit naar achteren duwde. Een reactie van één van ons leidde tot een woede-uitbarsting. Ze verliet de kamer en gooide de deur zo hard mogelijk dicht. ‘Jullie moeten maar lief zijn voor moeder,’ zei mijn vader. ‘We gaan misschien heel slechte tijden tegemoet.’

Hoe vaak had mijn vader niet moeten horen dat hij zich niet door de burgemeester, ‘die bekakte vent’, zoals mijn moeder hem noemde, op de kop moest laten zitten. Vóór elke vergadering van de gemeenteraad gaf ze hem advies. Het leek dat ze de burgemeester haatte. Was het omdat hij een hooghartige jurist was? Of lag het aan zijn geslepenheid die de raad steeds schaakmat zette?

Van een broer had zij gehoord dat een mijn, niet ver van ons dorp verwijderd, een ‘kolonie’ wilde oprichten voor zijn werknemers. Zij nam contact op met de directeur van de mijn en vroeg hem of onze gemeente in aanmerking zou kunnen komen voor die kolonie. Deze reageerde enthousiast. Mijn vader zocht de directeur op. Hij kreeg onmiddellijk toestemming om in de raad voor te stellen de huizen in ons dorp te bouwen.

‘Je zult zien,’ zei mijn moeder, ‘dat het beter gaat met de winkel als die mijnwerkers hier wonen.’

‘En ze krijgen eindelijk eens wat woongenot,’ zei mijn vader.

Met mijn vader begaf ik mij naar het gemeentehuis toen de behandeling van het voorstel zou plaatsvinden. Zelfverzekerd betrad hij de vergaderzaal. Ik voelde dat er belangrijke minuten aanbraken. Achter in de zaal zaten de burgemeester en de wethouder. De rechterhand van de eerste speelde met een gouden pen die af en toe blonk door het binnenvallende licht. Ik schoof zo ver mogelijk in de richting van de katheder waarachter mijn vader was gaan staan. Zijn rede maakte grote indruk op me. Hij wees op de beginselen van de Rooms-Katholieke Staatspartij. Iedere rechtgeaarde christen diende het toe te juichen dat de gemeente werd uitgebreid wanneer daarmee de woonomstandigheden van de mijnwerker werden verbeterd. Mijn vader oogstte applaus. Ik kon duidelijk zien dat de burgemeester zich ergerde. Hij keerde zich tegen het plan. In enkele retorische vragen stelde hij dat de mijnwerkers zich in een nieuwe omgeving moeilijk zouden aanpassen, dat de bestaande bevolking ze misschien niet accepteerde. Hij verplaatste het onderwerp naar een volgende keer toen bleek dat geen raadslid hem bijviel. Na de vergadering klopten velen mijn vader op de schouder.

‘De raad staat als één man achter me,’ zei mijn vader thuis.

‘Dat is nog niet genoeg,’ zei mijn moeder.

De volgende vergadering bracht een nederlaag voor de burgemeester. Vreemd genoeg kreeg mijn vader geen opdrachten meer van de notabelen. Zelfs de pastoor kwam niet meer zijn wekelijkse huisbezoek afleggen. Ook ontving hij geen opdrachten meer om kerkschilderingen te vervaardigen.

‘Ik begrijp die pastoor niet,’ zei mijn moeder, ‘denkt hij dan niet aan de collecte met al die mijnwerkers in de kerk?’

‘Zouden ze werkelijk veel op de collecteschaal leggen?’ vroeg mijn vader zich voorzichtig af.

Op een zondagmiddag wandelde ik met hem door het gebied waar de mijnwerkershuizen in aanbouw waren.

‘Dat hebt u nu allemaal bereikt,’ zei ik.

‘Ja jongen,’ zei mijn vader. Ik merkte dat hij helemaal niet blij was.

‘Weet je dat de burgemeester me de laatste tijd totaal negeert,’ vervolgde hij met onderdrukt verdriet in zijn stem. ‘Hij kan zijn nederlaag niet verkroppen. Maar ik heb toch gestreden voor de goede zaak.’

Bij de verkiezingen stemden slechts weinigen op mijn vader, zodat hij voor de komende periode zijn zetel kwijtraakte.

‘We weten in ieder geval aan wie we dat te danken hebben,’ zei mijn moeder. ‘Die bekakte vent heeft de kiezers beïnvloed.’ Ik wist, zoals iedereen, dat de pastoor in bedekte termen mijn vader in zijn preek had zwart gemaakt. Dit feit liet ze buiten beschouwing. Ze vond het waarschijnlijk tè laag om woorden daarover in de mond te nemen. Plotseling stormde ze de winkelruimte binnen en gooide er alle voorwerpen op een hoop. Stella moest ze in steenkoolzakken stoppen en naar de zolder brengen. ‘We sluiten de tent,’ schreeuwde ze. ‘Ik wil geen cent meer van die mensen.’

‘En die mijnwerkers dan,’ wierp mijn vader tegen. Ze hoorde hem niet. Ze wees met een trillende vinger naar buiten.

‘Bij die pastoor gaan we niet meer naar de kerk.’ Ze verdween naar de slaapkamer en liet ons verslagen achter.

‘Het ergste is dat ik werkloos ben,’ probeerde mijn vader zo laconiek mogelijk uit te brengen.

De volgende ochtend besliste mijn moeder over mijn toekomst. ‘Je gaat niet meer naar school,’ zei ze. ‘Je fietst dadelijk naar de mijn, je meldt je daar bij de portier en dan vraag je naar oom Gerard. Die zorgt er wel voor dat je een baantje krijgt.’ Mijn vader zat er wezenloos bij.

Op weg naar de mijn besefte ik pas dat ik nooit priester zou worden. Halverwege stapte ik van mijn fiets, ik voelde me duizelig. Ik zag het treurige gezicht van mijn vader voor me. Ik had medelijden met hem, omdat hij zich uitgerangeerd voelde nu ik het dagelijks brood ging verdienen. Ik dwong mezelf te denken aan de pastoor om me zo het priesterschap tegen te maken en de kracht te vinden me bij de mijn te melden. Met tegenzin reed ik verder.

Bij de ingang van de mijn kreeg ik dadelijk

[p. 35]

mijn oom te spreken.

‘Ik wil werken, oom Gerard,’ zei ik.

‘Zit je niet op het gymnasium?’ vroeg hij.

‘Ja,’ antwoordde ik, ‘maar nu vader werkloos is, moet ik gaan verdienen.’ Hij keek bedenkelijk. Ik legde hem de hele situatie uit. Af en toe knikte hij begrijpend.

‘Op kantoor kunnen we wel een jongste bediende gebruiken,’ zei hij. Even later zat ik achter een bureau adressen op enveloppen te schrijven. Oom Gerard lachte me bemoedigend toe als ik naar hem keek.

Aan het eind van de week overhandigde ik mijn moeder mijn eerste loon met de belofte het elke week af te dragen. Ik verdiende net genoeg om ons allen net niet dood te laten gaan. Er was echter vastheid in ons bestaan gekomen. Als mijn vader begon over verhuizen om elders een nieuw leven te beginnen, boorde mijn moeder zijn voorstel in de grond. ‘Ik weet nu wat ik heb, niet wat ik krijg,’ zei ze. Intussen had mijn vader een groot aantal schilderijen met landschappen gemaakt. Hij dacht deze in de stad aan de man te brengen en daar klanten te werven voor nieuwe portretten.

Al enkele zondagen bezochten we niet meer de mis in onze eigen parochie. De mensen groetten ons nog nauwelijks, omdat ze dachten dat we afvalligen waren. Op een zondag in mei, op weg naar de kerk in een naburig dorp, hoorden we in de verte geronk van vliegtuigmotoren.

‘De Duitsers zijn toch zeker niet binnengevallen?’ vroeg mijn moeder, alsof dit volstrekt onmogelijk was.

‘Daar heb je best kans op,’ antwoordde mijn vader. Bij de kerk hoorden we dat Hitler Nederland onverwachts had aangevallen.

‘De Duitsers heb ik nooit vertrouwd!’ riep een boer. ‘Colijn heeft weer eens ongelijk. Echt iets voor een calvinist om het gevaar niet te zien. Iedereen knikte. In de kerk verstrekte de pastoor bijzonderheden over de bezetting. Als we vertrouwden op God, zou alles goed komen. ‘God staat aan de kant van de onderdrukten’, preekte hij. Na de mis werd een hele rozenkrans gebeden voor de goede afloop van de oorlog.

De mijn kwam onder Duitse controle te staan, maar verder merkte ik er niets van de bezetting. In ons dorp veranderde wel het een en ander. Een groep militairen nam het gemeentehuis in. Ze arresteerden de burgemeester en de wethouder. Ze zouden tegenstand hebben geboden toen de soldaten hun domein binnendrongen. ‘Die zijn we kwijt,’ verzuchtte mijn moeder, nadat ze in een auto het dorp werden uitgereden. ‘Ik hoop ze nooit meer terug te zien.’

De Duitsers verplichtten de boeren dagelijks de nodige produkten af te leveren bij het gemeentehuis. Soms zagen we er meiden binnengaan. Mijn moeder schudde het hoofd.

We zaten aan tafel toen er gebeld werd. Mijn zuster opende de deur. Tot onze schrik zagen we een Duitse officier.

‘Darf ich hereinkommen?’ vroeg hij. Zonder antwoord af te wachten, stevende hij naar mijn vader.

‘Sie sind Manier,’ stelde hij vast. Hy uitte zijn bewondering voor het portret van de burgemeester in de raadszaal, dat hij tot zijn spijt had moeten verwijderen. Hy betreurde het dat de muur van zijn residentie zo kaal was. Zonder na te denken ging mijn vader accoord met het verzoek van de officier hem te schilderen. Ik dacht dat hij plotseling gek was geworden.

‘Es kan jetzt geschehen. Essen Sie aber ruhig weiter. Ich habe Zeit.’ Ik was zo opgewonden dat ik geen hap meer door mijn keel kon krijgen. Glimlachend stond de officier met de handen op de rug. Mijn moeder duwde Stella en mij in de richting van de keuken. ‘Vader heult met de Duitsers,’ zei ik tegen mijn moeder. ‘Zo'n vent schiet je neer als je weigert,’ zei zij. ‘En de vijanden van de burgemeester zijn onze vrienden.’ Ik keerde haar de rug toe en verdween naar de zolder. Daar lagen nog steeds de kolenzakken vol religieuze artikelen. Ik opende er één. Bovenop trof ik mariabeeldjes aan. Met een beeldje in de hand liet ik me op de grond zakken. Ik legde het in mijn nek, terwijl ik mijn hoofd er zachtjes tegenaan vleide.

‘Vergeef het hun, want ze weten niet wat ze doen,’ fluisterde ik. Voorzichtig deponeerde ik het beeldje in de zak. Beneden sloeg de huisdeur dicht. In de gang zag ik mijn vader. In zijn vuist hield hij iets vast. Waar iedereen bij was opende hij zijn hand. Mijn moeder eiste het stapeltje voedselbonnen op dat tevoorschijn kwam.

In de oorlogsjaren die volgden, schilderde mijn vader de zalen van het gemeentehuis vol met symbolen van het derde rijk. Verder vervaardigde hij een immens groot portret van Hitler, dat de Führer op zijn verjaardag in 1943 kreeg aangeboden.

Hij wist alles over de verrichtingen van de Duitse troepen aan het front. Dat de nazi's zouden zegevieren stond voor hem vast.

‘Gelooft u echt in het derde rijk?’ vroeg ik. ‘Ach jongen, de tijden waren slecht, nu zijn ze beter,’ antwoordde hij zonder me aan te kijken. ‘Hitler wil welvaart voor iedereen. Dat is toch waar ik zelf mijn hele leven voor gevochten heb.’ Op de mijn hoorde ik andere opvattingen dan die van mijn vader. In plaats van God diende mijn vader de duivel.

Tot zijn verbazing ontruimden de Duitsers het gemeentehuis en zij verlieten het dorp. Verbouwereerd keek hij, staande voor het raam, naar de feestvierende dorpelingen. Hij opende de deur toen er gebeld werd. Een grijze man van middelbare leeftijd deed hem de handboeien om. Enkele jongemannen stormden het huis binnen, grepen Stella vast en knipten haar

[p. 36]

de haren af.

‘Vuile moffenhoer!’ riepen ze. Een jongen bracht met rode verf een hakenkruis aan op haar kale hoofd. Mijn moeder schopte en tierde.

Ze begon uit kasten en laden de benodigde spullen te halen voor een overhaast vertrek nadat mijn vader was weggevoerd.

‘We moeten hier zo snel mogelijk weg,’ zei ze opvallend rustig. Stella zat strak voor zich uit te kijken.

‘Moffenhoer?’ zei ze telkens op vragende toon. We laadden alles op twee fietsen en verlieten het dorp. De mensen riepen ons na dat we landverraders waren, maar niemand versperde ons de weg. Plotseling zag ik de burgemeester. Er speelde een satanisch lachje om zijn mond. Hij was sterk vermagerd. Hij verkeerde in het gezelschap van zijn vrouw, de wethouder en een man die ik niet kende. De ogen van mijn moeder schoten vuur toen ze hem zag staan. ‘Jou krijg ik nog wel!’ schreeuwde ze. Hij reageerde niet. Ik voelde hoe ze ons nastaarden.

In de dichtsbijzijnde stad belden we aan bij een tante. Ze begreep niet dat we niet vrolijk waren.

‘Ze hebben Michiel opgepakt. Ik vraag me af wat hij verkeerd heeft gedaan,’ loog mijn moeder.

‘De oorlog is verschrikkelijk,’ zei mijn tante. ‘In de chaos worden snel vergissingen gemaakt. Over een paar dagen komt hij vrij, let op mijn woorden. Jullie blijven zolang als jullie willen en ik zal gaan vragen waar hij is.’

‘Wees voorzichtig Marie, want ze doen je nog wat aan,’ zei mijn moeder. Mijn tante kwam te weten dat mijn vader in de gevangenis zat en er voorlopig niet uit zou komen. In het gemeentehuis had ze het adres gevraagd en gekregen.

Meteen begon mijn moeder een brief te schrijven. Stella en ik voegden enkele zinnen toe aan haar verhaal. Ik schreef iets heel onnozels, het leek alsof mijn vader niet meer bestond. Op de brief kwam geen antwoord. Tientallen brieven verstuurde mijn moeder daarna, maar reactie bleef uit.

‘Als hem iets overkomt, zal ik die bekakte burgemeester vermoorden,’ zei mijn moeder dagelijks.

Iedere dag informeerde mijn tante op het gemeentehuis naar mijn vader.

Na een half jaar stond hij plotseling in de kamer. Mijn tante had hem afgehaald aan het station in het dorp. De mensen hadden hem nog nageroepen en bedreigd, maar in de stad was hij veilig. Ik kende hem niet meer terug. In de gevangenis had hij onnoemelijk veel geleden. Van schilderen kon niets meer komen, want hij werd ernstig ziek. De tuberculose en ondervoeding sloopten zijn lichaam. Uren en uren zat ik aan zijn bed, terwijl ik zijn rechterhand vasthield, een uitgemergelde hand die nooit meer een penseel zou kunnen besturen. Praten was moeilijk voor hem. Hij lag me maar aan te kijken. In zijn ogen zag ik de burgemeester, de pastoor en de man die hem naar de gevangenis had gebracht.

‘U hebt alles goed gedaan,’ zei ik. Hij scheen me niet te horen. Als mijn vader ijlde riep mijn moeder: ‘Die vent zal ik wel krijgen.’

Op een ochtend vonden we mijn vader dood in bed. Als een bezetene fietste mijn moeder de straat uit. Ik reed haar achterna. Vlakbij het dorp doemde ze op.

‘Hij is er niet meer,’ zei ze. ‘Er is een andere vent burgemeester.’ Ze stelde geen onderzoek in naar de nieuwe woonplaats van de man die ze haar hele leven gehaat had.