Bzzlletin. Jaargang 7

[p. 101]

Over de Profundis o.a.
Willem Frederik Hermans

Het is niet gemakkelijk op gevorderde leeftijd je gedachten te bepalen over een dichter die je erg lang geleden al begonnen bent te lezen en sindsdien geregeld opnieuw gelezen hebt.

Hoe konden wij vroeger grijnzen over:

Ach, alle mensen slapen goed
Die de deur op grendel weten.

Tegenwoordig mag je blij zijn als je, met de deur op het nachtslot, inderdaad goed slaapt en je niet wordt doodgeschoten door een raam.

Je blijft niet altijd dezelfde gedichten mooi vinden. Ook gebeurt het dat je, als het een weinig bekende dichter betreft, geen algemeen erkende grootheid tenminste, en dat was Paul van Ostaijen omstreeks 1938 nog niet, juist voor zulke verzen in het krijt getreden bent, die niet mooi gevonden werden door degenen die toen autoriteiten waren, maar er volgens jou niets van begrepen.

Je was dus, om eens een voorbeeld te noemen, wel verplicht vol te houden dat een bundel als Bezette stad een onbenaderbaar monument van onverwoestbare moderniteit moest heten, ook al vroeg je je af, wat er van die verzen zou overblijven, als je de typografie er aftrok.

Trouwens, het feit dat ze grotendeels uit in Nederland onbekende citaten: kreten uit kranten, uit de oorlog van '14-'18, uit de reclame, uit bioscoopopschriften enz. samengesteld zijn, die voor jeugdige lezers anno 1979 nog minder bekend zullen zijn, dan ze mij veertig jaar geleden al waren, zaait twijfel.

Wie kan bij voorbeeld deze regel thuisbrengen:

de prachtfilm Chéri Bibi

fatalitas?

(Bezette stad, eerste bladzijde)^*

Zelfs mij is dit pas onlangs gelukt.

Ik heb daarom nu eerder vertrouwen in de meer conventionele uitingen van Paul van Ostaijen's genie, zoals:

Er zijn geen woorden die zo sierlijk zijn
als ringen in zeboehorens.

Handschrift van de eerste bladzijde van Bezette stad.

of:

Ach mama, je hebt slechts simili-zijden kousen,

hoewel kunstzijden kousen niet meer bestaan, kunstzijde in Nederland nooit ‘simili-zijde’ is genoemd, terwijl ook kousen van echte zijde niet meer worden gefabriceerd en alle mama's, rijk en arm, kousen van nylon dragen, want de technische vooruitgang is het enige dat tastbare bijdragen aan de democratisering kan leveren.

De mooiste verzen met de meeste gewone regels staan, vind ik, in Van Ostaijen's Nagelaten Gedichten.

Niet alleen dat daar de typografie geen gewichtiger taak meer heeft dan die zij in elk drukwerk vervult, ook de invloed van lichtreclame, kindertaal, feestartikel en groteske is sterk verminderd. Van Ostaijen's vrolijkheid en internationalistische frivoliteit nemen af en

* De tuchthuisboef Chéri-Bibi is de held van een aantal avonturenromans door Gaston Leroux (1868 - 1927). Hij heeft een hart van goud, maar het noodlot is hem slecht gezind, vandaar de hem kenmerkende uitroep: ‘Fatalitas! - Ce qui est écrit, est écrit. On peut pas y faire à la Providence!’

[p. 102]

maken plaats voor verbittering en inkeer tot zijn provinciale oorsprong: het vermaledijde Vlaanderen. In de wereldstad Berlijn had hij wel verwante zielen ontmoet, maar ze hadden hem niet als hun evenknie erkend.

Portret uit de tijd dat De profundis gepubliceerd werd (najaar 1925).

Wij zijn de overwonnenen
op de zuiderstrook der lage landen langs de zee
De zee was ons niet goed

Meer misdeeld is de zuiderstrook (Vlaanderen) dus dan de noorderstrook van diezelfde lage landen langs de zee, die zijn grootheid dankte aan de goedheid van de zee.

Soms is een plant ons goed nog
en dieren
Ik meen daarmee buiten de paarden
schepershonden van Mechelen of Groenendaal
die na de schilders de roem van Vlaanderen
over de grenzen dragen
Herkennen zij in ons hun maats
der volle maat
van slagen
Zien paardenogen aan wier staren
het denken om het leed verglijdt
in de verte
de ster die ons niet begeleidt

Het groteske is subliem geworden tot tragikomiek - honden, paarden en wereldberoemde schilders in een adem genoemd. Schijnbaar onbeholpen, ontroerend, verglijden onafgemaakte zinnen in elkaar.

Om de geraniën die aan de vensters onzer hoeven God roepen
met haar meekraplakken stemmen
schokt de stilte en het verstarren

Een banaler en kwalijker riekende bloem dan die van de geranium is ten plattelande nauwelijks te vinden. Maar er is ook nauwelijks een zo puur, een zo strijdvaardig rood in alle grauwheid van oude boerderijen, als het kraplakrood waarmee de geranium bloeit.

En daarom is hij de stem waarmee de hoeven God roepen en zijn het niet de droeve klokken van de dorpskerktorens die dit doen, wat je denken zou, als je alleen afging op de sombere schilderijen van Constant Permeke bij voorbeeld.