Bzzlletin. Jaargang 7

[p. 67]

Bert Schierbeek & Zuid-Afrika
Anthony Akerman

Nee, ik ben nooit in Zuid-Afrika geweest.
U zou mij niet toelaten.
Ik ben ongewenst.
Dat wens ik ook.
U heeft mij apart gezet.

‘Doe het licht maar uit, dan ben ik ook zwart!’ Op het eerste gezicht mag dit als een subtiele grap klinken - en het werd ook met een knipoog en met een glimlach om de mondhoeken gezegd - maar het was Bert Schierbeeks manier om zijn stellingname tegenover Zuid-Afrika mee uit te drukken. Niet dat er ooit een reden is geweest om daaraan te twijfelen: ik heb Bert Schierbeek ontmoet door de Anti-apartheid Beweging Nederland.

Welke rol Bert Schierbeek ook speelt in de wereld van de Nederlandse literatuur, het is niet erg waarschijnlijk dat dat (in de eerste plaats) de rol van de politiek geëngageerde schrijver is.

‘Nou, ik vond hem ontzettend moeilijk’, was het commentaar van iemand die mij bekende dat hij als teenager eens in één van Berts boeken gedoken was. Anderen beschouwen hem als een soort guru - mogelijk omdat Zen en ‘surreële’ beelden in zwang waren in de jaren zestig.

‘Nooit iets van hem gelezen hoor, maar het lijkt mij een geweldige man!’

‘Politiek? Nou eigenlijk lijkt het mij een soort anarchist.’

Anarchist? Ik denk van niet. Zeker, zijn werk vertoont geen spoor van sociaal-realisme, en zelfs zijn meer uitgesproken politieke stukken verraden een sterk persoonlijke stijl en wijze van uitdrukken. Hij is niet het soort dichter dat urenlang uitweidt over politieke theorieën, maar hij krijgt dingen gedaan. En wat hij doet, doet hij met veel energie en hartstocht. En met liefde en medeleven. En met woede, vooral met woede; een woede opgewekt door de stompzinnigheid, de arrogantie en het geweld van de blanke racisten in Zuid-Afrika.

Wie bedenken dat?
Bloedverwanten van mij?
Dezelfde blanke mannen, die de zwarte arbeiders
na het werk tot in de kont kijken,
of ze niet een van Uw diamanten apart hebben gezet?

In 1975 nam Bert Schierbeek deel aan een manifestatie voor Zuid-Afrikaanse politieke gevangenen. Hij trad op als ‘bemiddelaar’ tussen het publiek in de Amsterdamse Koopmansbeurs en het Zuid-Afrikaanse dichterscollectief, Mayibuye. Hij gaf vertalingen van een aantal van de teksten, maar las ook iets dat hij in 1952 had geschreven:

de jongens lachen de blanken uit de zwarte negerjongetjes
zij steken de tong uit in de film
zure mannen komen en gaan
zij horen niet de tamtam der woelige revoluties de drum der
voeten en de sprong van het hoofd uit de kroese haren en
zien niet de vlam in de ogen broeien der wraak en het
tellen in de harten der velen die zwart zijn en de weinigen
wit en niet de witte tanden nemen zij waar die nog als
onverwoestbare muren de weg naar binnen bewaken en voeden
zij horen niet de grote revolutie die waakt en zal opspringen
uit de rode bedden die deze zwarte huiden het onbetwistbaar
huis zijn

Deze woorden (uit De andere namen) weerklinken in de film, Brief aan Vorster^*, die Bert Schierbeek 25 jaar later maakte met Roeland Kerbosch:

* De film ‘Brief aan Vorster’ is in juli 1978 op het Cork Film Festival onderscheiden.

[p. 68]

Bert Schierbeek leest het gedicht ‘Steve Biko’ ter gelegenheid van de naamwijziging van het Pretoriusplein in het Steve Biko-plein.
Amsterdam, 21 aug. 1978 / Foto: A. Akerman.
Alle citaten zijn uit de ongepubliceerde filmtekst: ‘Brief aan Vorster’. (Uitgezonderd het citaat uit: ‘De andere namen’)

U onderkent de tekenen niet.
U hoort niet de stampdans, die het bloed doet koken.
Uw arrogantie maakt U doof en blind en dom.
Het bloed dat U onder de nagels wegzuigt,
Het bloed dat kookt,
U ziet het niet.
U ziet niet dat het kookt, gestalte krijgt,
en geest,
en wil.

Deze waarschuwing, gericht aan het adres van Vorster, wordt door Bert Schierbeek persoonlijk op de soundtrack uitgesproken. Het is een onder controle gebrachte woede; een woede die een vorm en een richting heeft aangenomen. Deze woede vindt z'n oorsprong in liefde, niet in haat: de enige haat die bestaat, is een haat voor een systeem van door de staat georganiseerde diefstal en moord, voor een samenleving (4 miljoen blanken) die het ‘U zult niet liefhebben’ heeft bijgezet in de statuten van wat zij, met heidense vroomheid, de immoraliteitswet heeft durven noemen. Bert Schierbeek en ik hebben samen een toneelstuk vertaald - Verklaringen na een arrestatie onder de immoraliteitswet; het stuk toont hoe Zuid-Afrika mensen van verschillende huidskleur die elkaar durven liefhebben vernietigt.

Uw voorbeelden ken ik, te goed,
Te kort geleden nog.
Een ras apart zetten.
En dat op wetten.

Met deze zelfde woede las Bert Schierbeek op elke avond van Poetry International 1977 een deel van zijn Brief aan Vorster voor om geld bijeen te brengen voor de verdediging van Breyten Breytenbach, die toen voor de tweede keer in Zuid-Afrika terecht stond. En met deze zelfde woede schreef hij onlangs een gedicht voor Steve Biko, een jonge zwarte Zuid-Afrikaan die in de gevangenis door de Veiligheidspolitie werd vermoord. Het gedicht Steve Biko is een bittere ironische aanval op Biko's schijnheilige moordenaars, een gedicht van simpele, sterke beelden en getuigend van een diep gevoel van mededogen.

[p. 69]

De reden waarom ik gevraàgd werd iets te schrijven over Bert Schierbeek en Zuid-Afrika, was dat er zo weinig bekend schijnt te zijn over dit aspect van zijn werk. WAAROM? In de laatste drie jaar heeft hij een aanzienlijke hoeveelheid werk afgeleverd dat direct gericht was tegen het regime in Zuid-Afrika. (Hij heeft, o.a., twee van Athol Fugards toneelstukken vertaald en de film met Roeland Kerbosch gemaakt.)

De film Brief aan Vorster is misschien wel zijn beste artistieke prestatie op dit gebied. Visuele beelden en woorden gaan hand in hand in deze uitmuntende politieke film, MAAR DE FILM IS IN NEDERLAND NOG NOOIT AAN HET PUBLIEK VERTOOND! De Engelse versie van de film heeft diepe indruk gemaakt in het buitenland, waar hij bekroond werd op zowel de 20th International Film & Television Festival in New York als op het festival van de Maagdeneilanden. Sedert de persvoorstelling in Amsterdam in februari 1977, hangt er een samenzwering van stilzwijgen rond de film. Destijds toonde de VARA enige interesse en ik heb vernomen dat de film zelfs in hun planning was opgenomen, maar op het laatste moment werd er voorrang gegeven aan een voetbalwedstrijd. Je vraagt je af of de laatste gebeurtenis als actueler beschouwd werd! In een nogal geringschattende notitie in Vrij Nederland, werd Bert Schierbeeks inspanning ten gunste van Breyten Breytenbach tijdens Poetry International 1977 als onbetekenend afgedaan. Je vraagt je af of er bedoeld werd: hou de politiek buiten de poëzie. Dit jaar werd er tijdens Poetry International meegedeeld dat minstens 35 van de dichters die vanaf het begin aan het festival hebben meegedaan, gevangen gezeten hebben (of nog zitten) of op een of andere manier in hun vrijheid beperkt worden. Bert Schierbeeks werk tegen de apartheid bewijst eer aan deze mensen en een dienst aan het Zuid-Afrikaanse volk: zij geloven allemaal in de macht van het woord. En het Zuid-Afrikaanse volk weet dat Vorster het vrije woord vreest. En als je Bert Schierbeek ziet, samen met de Mayibuye-dichters, een gebalde vuist heffend en de kreet Amandla Ngawethu (De macht aan het volk) slakend, dan herken je een vriend en medestrijder in hem; een vriend en medestrijder voor meer dan 23 miljoen Zuid-Afrikanen.