Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 92]

Filmboeken bekeken
Henk Camping

Anton Haakman.

ACHTER DE SPIEGEL van Anton Haakman is om verschillende redenen een bijzonder boek.

Misschien moet ik beter zeggen een verrassend boek. Verrassend omdat Haakman zich in deze bundel essays presenteert als een goed verteller. Een romancier bijna, die terloops wat wetenswaardigheden vertelt. Haakman speelt in de verschillende hoofdstukken met zijn eigen kijk op het leven (liever in het leven) en zoekt daarvoor met woorden een uitweg. Intussen vertelt hij het verhaal van de pogingen van anderen om die ‘kijk op (in) het leven’ te verbeelden. De verbeelding van de werkelijkheid en de reproduktie daarvan is het onderwerp van zijn boek. De schijn van de werkelijkheid en haar schim, uiteindelijk geprojekteerd op het witte doek. Hij onderzoekt de drijfveren van de mensen die bezig zijn om met ingenieuze toestellen de illusie van de werkelijkheid te reproduceren. ‘Ik laat me leiden door Kircher, de geraffineerde bedrieger die zich bezighield met allerlei vormen van onpraktische, illusionistische techniek waaruit later de film is ontstaan. Onpraktische, maar leerzame techniek, want iedere machine, hoe zinloos ook, heeft bijgedragen tot een verandering in onze kijk op het begrip “werkelijkheid”. Iedere machine is een voertuig. Iedere machine verbergt een metafoor’. Zo verklaart Haakman het bijna oeverloos geschrijf over uitvinders en uitvindingkjes, die wellicht allemaal de voorlopers zijn van de huidige cinema. Hij had best wat minder uitvoerig kunnen zijn over Athanasius Kircher en Jules Verne, de twee grootste leugenaars aller tijden, (zij het dan dat de laatste het in onze waardering een heel eind heeft geschopt.)

Het eerste hoofdstuk (Reprodukties), dat over de praktijken van dit soort heren gaat, wordt gelukkig het best verluchtigd met, op het eerste oog willekeurige herinneringen.

‘Film en zondag hoorden bij elkaar. Dat film en zonde bij elkaar hoorden, was me al geruime tijd bekend, het was me goed ingepeperd. Een cyclus van preken tijdens de schoolmis was gewijd aan de gevaren die ons bedreigden:

a) het dansen, b) het flirten, c) het bioskooplopen. Met de laatste aflevering bereikte de reeks zijn hoogtepunt. Altijd zal het geflakker van de projektor me doen denken aan de vlammen van de hel’. Toch zijn deze autobiografische schetsjes nuttig. Ze verduidelijken Haakmans kijk op de werkelijkheid, waar de films die hij in de twee volgende hoofdstukken beschrijft onderdeel van uitmaken. Films waarin hun makers een nieuwe ordening van die werkelijkheid hebben willen scheppen. De kring is zodoende rond. In die twee laatste hoofdstukken beschrijft

Omslag: Leendert Stofbergen

Haakman hoe het verhaal in de film de werkelijkheid gestalte geeft en hoe de werkelijkheid het verhaal in de film beïnvloedt. Haakman rafelt daarbij de films van Alfred Hitchcock, Orson Welles, Luis Bunuel, Fellini en Rivette uiteen. Hun strukturen worden daarbij als glas zo doorzichtig. Al lezend moeten we ons echter realiseren dat het spiegelglas is, waarin we als we ervoor staan ons eigen achterhoofd zien.

Wanneer we de spiegel omdraaien staat daar Anton Haakman, die lachend wijst op een zinnetje boven het colofoon in zijn boek: ‘Iedere gelijkenis met bestaande personen of zaken is een illusie’.

Bergman

BERGMAN OVER BERGMAN was in Nederland al eerder te koop, toen in de serie ‘Cinema two’ in Londen uitgegeven in samenwerking met het British

[p. 93]

Film Institute. Meulenhoff heeft er goed aan gedaan het boek in een Nederlandse vertaling op te nemen in haar serie ‘Grote cineasten’, waarin vorig jaar reeds een schitterend boek verscheen over Luis Bunuel. Het zal wel aan mijn persoonlijke problemen met het lezen van intervieuws liggen, dat ik met het boek over Bergman geen weg weet. Het boek bestaat uit een serie gesprekken, die de Zweedse filmcritici Stig Björkman, Torsten Manns en Jonas Sima tussen 1968 en 1970 met Bergman hielden. De gesprekken hadden een gezamenlijke lengte van vijftig uur. De tekst in het boek is uitsluitend aan deze, voor een belangrijk deel op de band opgenomen intervieuws ontleend. Toch blijkt het in eens boeiend om je eigen ervaring met de films van Bergman af te zetten tegen de informatie die hij zelf toevoegd. Inderdaad komt alles wat je nodig hebt, om een film van de regisseur uit te kunnen volgen aan de orde. Bergman praat over de regie, over montage, over draaiboeken, zijn relatie tot de akteurs, de maatschappij waarin hij leeft, zijn vrouwen, zijn kerk, zijn professie en vooral zijn films. Hoewel ik niet ondersteboven ben van de vorm van het boek, kan ik me toch voorstellen dat je, eenmaal voor deze vorm gekozen hebbende, de tekst anders redigeert. In de eerste plaats hoeft niet iedere ‘Oh, ja’, ‘Gut, Gut’ en andere zinloze interrupties in de tekst opgenomen te worden en vervolgens doe je de werkelijkheid geen tekort wanneer er enige montage in de tekst plaatsvindt. Wat in ieder geval zeer hinderlijk ontbreekt is een soort index, waarin je kunt terugvinden op welke pagina's bepaalde films bespro ken worden. Het boek wordt zodoende als naslagwerk wat handzamer.

Voor degenen die destijds geen heil zagen in de aanschaf van de engelse versie in de cinema two-serie, toch zeer aanbevelenswaardig.

John Ford.

Naast een ‘Cinema two’ serie bestaat er natuurlijk ook een ‘Cinema one’ serie. Vorig jaar verscheen daarin, eveneens in samenwerking met het British Film Institute, het zevenentwintigste bundeltje, getiteld ‘The John Ford Movie Mystery’. Het mysterie begint voor Andrew Sarris al bij Fords geboortedatum. Daarover schijnt niets vast te staan. Voor mij begint zijn mysterie bij de ontmoeting die Peter Handke beschrijft in ‘De korte brief bij het lange afscheid’. Met zijn vrouw, die hij na haar vlucht uit het huwelijk in Amerika nareist heeft hij aan het eind van het boek een gesprek met John Ford.

Wanneer ik dan in het ene boek lees: ‘Certainly, the first eighteen or nineteen years of his life seem completely beyond our reach’, en in Handke's boek lees ik: ‘In het dorp van mijn ouders in Ierland is een kruidenierswinkel’, vertelde John Ford, ‘waar ik als kind, wanneer ik iets kocht, als wisselgeld altijd snoepjes kreeg die al in een emmer klaar stonden. Een paar weken geleden was ik daar nog eens, voor de eerste keer sinds meer dan vijftig jaar en wou in de winkel sigaren kopen. En wat gebeurde? Er werd in een emmer onder de kassa gegrepen en ik kreeg snoepjes terug!’, dan verbaas ik me over de tegenstrijdige informatie die ik in mijn eigen boekenkast al tegenkom.

Omslag: Zeno

Omslag: Michael Farell

Pas in laatste instantie wil ik beweren dat de

[p. 94]

onjuistheid die ik hiermee in de aanhef reeds konstateer, het boek onbruikbaar maakt. Sarris maakt Ford alleen maar iets te mysterieus en dat zou Hitchcock beter passen.

Voor het overige geeft hij een uitstekend beeld van een van Amerika's meest kontroversiële regisseurs. John Ford is inmiddels, even als de onderwerpen van zijn films, geschiedenis geworden.

Voor Sarris was Peter Bogdanovich's boek ‘John Ford’ de belangrijkste informatiebron. De echte John Ford fans kan ik aanraden dit ‘standaard’ werk de voorkeur te geven. Bogdanovich (vorig jaar nog in de Nederlandse bioskopen met zijn jaren '20 satire ‘Nickelideon’) is o.a. wat betreft Ford's filmografie aanmerkelijk kompleter.

Valentino, Erejev en Russell.

Tot slot even aandacht voor twee aardige boeken. ‘NOEREJEV ALS VALENTINO, een film belicht’ van Alexander Bland en ‘RUDOLPH VALENTINO’ van Alexander Walker.

De film die in het eerste boek ‘belicht’ wordt is inmiddels weliswaar uit de bioskopen verdwenen maar zowel Valentino als zijn ‘stand in’ Noerejev zijn volgens mij onsterfelijk. Verder is het gastoptreden van Noerejev voor het Nationaal Ballet in maart van dit jaar een goede aanleiding de twee boeken nog even in beeld te brengen. Het boek over Russel's film geeft een goed overzicht van de tot standkoming van de film, van idee tot en met uitwerking. Verder wordt de wat eigenzinnige Russel in het veelzeggende hoofdstuk ‘de Russell-aanpak’ een wat grijpbaarder figuur. Het hoofdstuk ‘De film’ geeft aan de hand van foto's en teksten een gekomprimeerde inhoud van het verhaal. Russell is hieruit een beetje verdwenen omdat Bland in een noot aangeeft dat ‘voor de begrijpelijkheid van het verhaal enkele scènes in dit hoofdstuk in een andere volgorde geplaatst zijn, dan ze in de film voorkomen’. Je vraagt je af of dit arbitraire optreden van Bland het gevolg is van tekortkomingen van Russell of van hem zelf!

Wie meer wil weten over het fenomeen Rudolph Valentino (the great lover) kan te raden gaan bij Alexander Walker die een aardig engelstalig boekje samenstelde over de grootste ster van de stomme film. Zijn karrière duurde slechts zeven jaar en in die korte tijd verwierf hij een populariteit die ongekend was.

In de zelfde serie, waarin ‘RUDOLF VALENTINO’ verschijnt, zijn tot op heden ook boeken over Marlene Dietrich, Douglas Fairbanks en de bekende Londense Ealing Studios opgenomen.

ACHTER DE SPIEGEL

Bezige Bij, 320 blz.

Anton Haakman

THE JOHN FORD MOVIE MYSTERY

Secker & Warburg Ltd. 192 blz.

Andrew Sarris

RUDOLPH VALENTINO

Alexander WAlker 127 blz.

Elm Tree Books/Hamish Hamilton Ltd.

BERGMAN OVER BERGMAN

Meulenhoff 310 blz.

Omslag: Lawrence Edwards

Anthony Cohen

NOEREJEV ALS VALENTINO

A.W. Bruno en Zoon 127 blz.

Alexander Bland