Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 57]

Een geprolongeerd visioen over Het uur U van M. Nijhoff
Wiel Kusters

De interpretatie van Nijhoffs poëzie heeft in de 25 jaar na zijn dood (in 1953) steeds iets gehad van een gezelschapsspel. ‘Men speelt zoiets als het spelletje: Ik zie, ik zie wat jij niet ziet,’ schreef K. Meeuwesse in 1958 in De Gids. ‘Telkens ziet men iets wat het zou kunnen zijn, wat erop lijkt, maar het toch niet is.’

Vooral Nijhoffs lange gedichten Awater, Het uur U, Het veer en ook wel de Kleine prélude van Ravel zijn onderwerp geweest van uitvoerige en gedetailleerde ‘exegeses’. Tot de spelers van dit interpretatiespel behoren essayisten en neerlandici als F. Lulofs, die in 1955 een uitstekend proefschrift wijdde aan de verschillende redacties van Het uur U, Luc Wenseleers, Kees Fens, A.L. Sötemann, J.J.M. Westenbroek en de al genoemde Karel Meeuwesse, van wie tussen 1955 en 1967 een belangrijke reeks van totnogtoe ongebundeld gebleven artikelen verscheen in diverse tijdschriften. De meest recente kanttekeningen bij Nijhoffs Awater schreef W.F. Hermans in de NRC (cultureel Supplement) van 18 november. Ongeveer terzelfdertijd publiceerde H. de Roy van Zuydewijn in De nieuwe taalgids een uitvoerige revisie van Fens' interpretatie van Het veer.

Ik heb niet de pretentie mijn naam toe te voegen aan deze lijst van gedegen schrijvers over Nijhoff, wanneer ik hier even mijn gedachten laat gaan over een passage uit Het uur U die mij al geruime tijd intrigeert. Wat volgt zou men eerder moeten lezen als een soort squib (term afkomstig uit de Amerikaanse linguïstiek), een alvast wat uitgewerkte aanzet tot hernieuwde studie van het wel wat doodgeschreven Uur U.

De regels waar het mij om gaat zijn de volgende:

O, die olie verspeeld
was geenszins verspild geweest!
Eén ogenblik had de geest
in vergezichten gedwaald
en was, door het oog van een naald,
als de kemel, binnengegaan.
in welk land kwam hij aan?
Op aarde. - In eigen land. -
Gelijk een maan was de hand
die over het voorhoofd gleed
en door een dauw van zweet
zich langzaam voortbewoog;
en ook het starend oog,
dat wijd open bleef staan,
het deed meer aan een maan
denken dan aan een zon.
Maar weldra, uit dooiende bron,
ontsprong, sprongsgewijs, het bloed,
en reeds speelde op die vloed
- zoals na onweer een boom
de rivier afdrijft - de droom
met wat hij aanrichtte uit zicht.
Men ademde als verlicht
het amen na van een preek
De geest, toen hij nederstreek
uit het ledige zwerk
en thuiskwam onder de zerk
van vast werk en dagelijks brood,
was dankbaar dat deze dood
hem bevrijdde van ruimtevrees.
Hij was, terug in het vlees,
moe, weliswaar, zeer moe,
maar was, platgezegd, blij toe
met dit vlees, zo zwak het was:
geen zo groot tekort in kas
dat niet geschoven kon
op die gebrekkige compagnon
die 't lot hem beschoren had. -
Maar kijk, die metgezel zat
alweer aan het schrijfbureau
te zwoegen, en wel zo,
dat de geest, beschaamd neerziend
naar die trouwe, arbeidzame vriend,
niet dan een lastige traan
verdrijvend tot hem dorst gaan.
Deze echter, uit stil verweer,
legde de pen zelfs niet neer,
schoof geen stoel bij, keek niet op. -
Er zat voor de geest niets op,
dan dat hij weer ontsteeg
naar zijn ballingsoord, blauw en leeg
tussen aarde en zon.
Even keek de compagnon
de gewillige na op zijn vlucht,
peinsde, zag in de lucht
een wolkje, en zag dat daar ging
nog steeds die vreemdeling
nog steeds die man door de straat.

We weten wat hieraan vooraf is gegaan. De komst van de vreemdeling leidde bij de straatbewoners tot visioenen, waarin ze geconfronteerd werden met wie ze hadden kúnnen zijn, met hun verloochende idealen en verstikte verlangens. De dokter zag, hoe hij de wetenschap verried voor lucratiever werk, de rechter hoe hij vergiffenis schenkt en zelf schuld bekent, de ‘dame die niemand kent’ kreeg een visioen van kuisheid en onschuld.

De man wiens komst dit alles veroorzaakt is in de Nijhoff-literatuur afwisselend en met meer of minder nuances geïnterpreteerd als de Dood, als Christus en zelfs als een soort ‘rattenvanger’, de personificatie van de ‘demon der bezieling, die beslissende (maar verzengende) waarheid brengt.’ (A. Donker). Voor zover bekend heeft Nijhoff zich ook zelf twee keer over de door hem geschapen figuur uitgelaten, waarbij hij tot kwalifikaties kwam als ‘de naaste’ en ‘de levende mens’, (vgl. Meeuwesse, 1958).

Wanneer van al deze opvattingen wel iets waar

[p. 58]

is, zoals vaak wordt gesteld, dan kan er misschien nog wel een bij. De argumenten hiervoor liggen, geloof ik, besloten in het hierboven geciteerde en in de studies over Het uur U altijd wat verwaarloosde fragment.

De geest die ‘in vergezichten gedwaald’ heeft (r. 239) representeert de visioenen van de straatbewoners; zoveel is wel duidelijk. Hoewel deze droombeelden het zwerk gekozen hebben (r. 261) zijn ze niet metafysisch van aard, maar blijven ze gericht op het aardse. De geest verlaat wel de werkelijkheid, maar niet het ‘eigen land’ (r. 243). Na korte tijd komt er aan de dromen een einde en keert de geest terug ‘onder de zerk / van vast werk en dagelijks brood’ (r. 262/3), in het vlees van de dan weer geestelijk dode straatbewoners.

Aan de hier onder de loep genomen passage is, naar ik kan nagaan, nooit meer dan deze algemene betekenis toegekend. Maar hoe zit het dan met dat schrijfbureau in r. 275? De ‘compagnon’ aan het bureau kan logischerwijze toch niet op de vleselijke kant van alle straatbewoners duiden, inclusief de dame die niemand kent en de in een eerdere versie van Het uur U figurerende monnik, zeeman, tennis-professional, politie-agent, chauffeur en aviateur? Ik denk dat we in het geval van die ‘metgezel... aan het schrijfbureau’ naast de dokter, de rechter en de dame met een vierde personage van doen hebben: een personage met een eigen visioen. Ik kan in de regels 281-287 namelijk alleen maar lezen dat de hereniging van geest en lichaam, het einde van het visioen dus, slechts kan plaatsvinden als de schrijvende figuur zijn pen neerlegt. Deze doet dit echter niet en... de geest stijgt weer op: het visioen wordt geprolongeerd!¹⁾

Deze schrijvende figuur wil zijn droomgezicht voortgezet zien, hij dwingt zijn geest tot een nieuwe vlucht. Sterker nog: zijn droomgezicht behelst het lopen van de vreemdeling door de straat. Wanneer de geest opstijgt, peinst hij even (r. 290) en prompt herneemt de handeling, die geruime tijd in woorden stilgelegen heeft, zijn beloop: de man loopt weer door de straat (men vergelijke dat eens met r. 252/3) en de schrijvende figuur heeft de aansluiting op het eerste deel van zijn visioen hervonden...

Kunnen we in de man aan het schrijfbureau inderdaad de verteller van Het uur U herkennen, die zijn schrijfact min of meer synchroon met wát hij schrijft in ‘beeld’ brengt, dan heeft dit vergaande konsekwenties voor de interpretatie van het gedicht als geheel.²⁾ Zoals gezegd vormen in dat geval de komst van de man in de straat en de reakties van de bewoners daarop samen het visioen van de verteller, met als merkwaardige laatste implicatie, dat de vreemdeling het ideaalbeeld van de verteller kan zijn (analoog aan wat hierboven gezegd is over de visioenen van dokter, rechter en onbekende dame). Opmerkelijk is in dit verband de volgende parallel: de rechter en de dame zien zichzelf zonder ‘ambtsgewaad’, uiterlijk onderscheiden zij zich - anders dan de dokter weliswaar - in niets meer van een ander. En wat lazen we van de man in de straat? Dat hij ‘het minste niet droeg dat een man / van een man onderscheiden kan.’³⁾

Tot slot van deze notities bij Het uur U zal ik wat ik zojuist zei over de verhouding ‘ver-

1) Misschien duidt ook het gedachtenstreepje achter r. 273 erop dat de ‘verteller’ van het gedicht van een algemeen relaas over het terugkeren van de geest(en) op een bijzondere scène overstapt.

2) Ook in het gedicht Het bezoek (V.W., p. 402) roept de in het gedicht aanwezige schrijver al schrijvende gebeurtenissen op:

Het zijn, dacht ik, verder schrijvend,
Avondwolken geweest,
Het langs mijn venster drijvend
Vogelvormige beest;

(...)

Want reeds trok mijn pen, eigenmachtig,
Krassend op het papier,
Woorden als wintertakken
En door dat woord vloog een gier.
(...)
Toen, achter mij, voelde ik het venster
Van grijs geveêrte vervuld.
(enz.)

3) Rechter en dame lijken niet alleen in dit opzicht op elkaar. Weliswaar legt Nijhoff er de nadruk op dat de rechter onder de straatbewoners een uitzondering vormt (r. 310/13), doordat hij schuld bekent, maar de nederige houding van de knielende dame benadert dit schuldbesef toch eerder dan de staande, smetteloze en onaantastbare figuur van de arts in zijn kliniek.

[p. 59]

teller - vreemdeling’ met opzet nog wat onvoorzichtiger formuleren (zodat er misschien nog meer ruimte ontstaat voor discussie).

Omslag & typografie Piek Schreuders / amsterdam.

Is de verteller/schrijver die ik in de regels 274-293 van het gedicht meen te ontmoeten misschien Nijhoffs eigen ideale ‘ik’, die d.m.v. een visioen - de man in de straat - niet alleen de straatbewoners opmerkzaam maakt op het doodse karakter van hun bestaan, maar ook óns, lezers, d.m.v. een nog uitgebreider droomgezicht: het gedicht in zijn geheel?⁴⁾ Was Nijhoff niet al in het eerste gedicht van zijn eerste bundel een wandelaar, een ‘toeschouwer (...) uit een hoogen toren’ die een stoet van beelden passief langs zich zag gaan en is hij daarmee niet de tegenvoeter van de man in de straat die zoveel (droom)beelden oproept?

4) Het door Lulofs in Verkenning door varianten (1955), p, 47, gesuggereerde homoniemenspel in de titel van het gedicht (waarbij ‘Het uur U’ niet alleen moet worden opgevat als ‘het uur van de aanval’ - militaire term - maar ook als ‘het uur voor u’) zou er wel zinvoller door worden.