Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 39]

H.C. ten Berge
De beren van churchill Manitoba
Fragment van het hoofdstuk Hersenbeving

De droom loopt vol met treinen en stations; hij wordt nu zichtbaar jonger en kleiner. Reisflarden volgen elkaar op, nu eens herkenbaar dan weer nauwelijks te localiseren door wouden van wissels en kortstondige ontsporingen. De wereld wordt groter naarmate hij krimpt. Nietig staat hij in de vlakte van zijn minuscuul geboorteland dat voor hem onafzienbaar lijkt. Hij komt in Deventer aan. Wat doet hij daar in Deventer? Hij is er nooit geweest. Uit niets wordt duidelijk dat het alleen maar Deventer kan zijn. Toch loopt hij er door heen. Het is een grote drukke wereldstad in de provincie. Een Hanzestad als Lübeck, Riga, Petersburg. Een stad waar noordse geuren hangen. Hij zoekt naar het centraal station, desperaat maar schijnbaar rustig. Hij passeert een station waar elektriese rijtuigen staan. Ze zijn nieuw en ongebruikt en zien er uit als de scheefgebouwde tramwagons die in steden met steile hellingen in zwang zijn. Ze dienen hier tot niets; de reizigers rollen er meteen weer uit. De zoektocht voert nergens heen. Hij vraagt naar de juiste weg, maar niemand kan hem helpen. Men is hier zelf ook vreemd, wordt er gezegd. Het is een dag met zon, veel zon. Hij zwerft door de binnenstad, ziet bruggen en glinsterend water. Een episode die geen opheldering brengt. Als hij een stationshal binnenloopt is Deventer verdwenen. Niets is vertrouwd, niets zelfs herkenbaar hoewel hij aan zekere sinjalen afleest dat hij zich in Amsterdam bevindt. Er zijn geen loketten, men kan nergens plaatsbewijzen kopen. Kiosken, kappers, cafeterassen en restaurants rijen zich aaneen op de perrons en in de doolhof van gangen. Bloemisten en snoepwinkeliers staan in de deuropening of zitten in de vensterbank van het uitstalkast te luieren zonder op de klanten te letten. Een kapper knipt met zijn schaar in de lucht en kijkt kwaadaardig om zich heen. Er klinken stemmen en kreten die hij niet kan thuisbrengen. Kaalgeschoren jongemannen rennen voorbij, lange geblokte sjaals wapperen achter hen aan. Handelsreizigers zeulen met zware monsterkoffers de trappen op. Zijn ouders lopen enkele meters voor hem uit. Men kan alleen in de trein een reisbiljet kopen. Met boete. Het is een sluwe zet van de spoorwegen om het verlies te beperken. Hij zal zijn grootvader hierover inlichten. Die heeft vrij reizen omdat hij bij de spoorwegen werkt. Op het perron draait zijn vader zich om en wijst met uitgestrekte arm naar een man met een koffer. ‘Een comisvoyageur’, zegt hij, ‘Een commis-voyageur’. Hij houdt zijn pas nog even in, de pijp in de hand, de pink half omhoog. Zo van het leesplankje op het perron. De treinen tellen drie klassen en hebben hoge treden die je de toegang bijna beletten.

‘Vóór alles herstel van de hiërarchie!’ zegt zijn vader en hij tilt hem op de bovenste tree. Ze zitten derde klas want het leven is al duur genoeg. Het is de eerste treinreis van zijn leven. Hij klautert bangelijk naar binnen en krijgt een plaats tussen rokende mannen die vette lachjes met elkaar wisselen. Ze zitten wijdbeens zodat hij hun broeken de hele tijd tegen zijn knieën voelt schuren. De trein schiet slechts langzaam op. De grauwe walm van de locomotief slaat af en toe door de half geopende raampjes naar binnen. Hij volgt de telefoondraden die dalend en stijgend en dalend en stijgend meelopen naast de voortsukkelende trein. Er vallen lange stiltes in de coupé. Beelden schieten wortel. Er wordt gefluisterd, gerookt, soms gegeten uit conserveblikjes van het leger. Sommigen werken achter een hand of krant een reep chocolade naar binnen. Ze doen het zo heimelijk dat iedereen het door heeft. Tenslotte rijden ze een onbekende stad binnen. Ze zijn op weg naar een bruiloftspartij. De grote oorlog is nu voorbij. Hij ziet de gaten tussen de huizen, de kelders vol puin. De grote markt is geruimd. Het verkeer wordt niet door obstakels gehinderd. Een hoge toren staat in de steigers. Het is de eerste bruiloft na de oorlog. Ze zullen mensen ontmoeten die hij nooit heeft gezien. Ze gaan vroeg slapen want de reis heeft van s'morgens tot s'avonds geduurd. Hij ligt de halve nacht wakker: zoiets heeft hij nog niet eerder meegemaakt. Bang en opgewonden loopt hij in de ochtend naast zijn ouders naar het feest, dat in een groot hotel gehouden wordt. Een Grand Hotel, zegt zijn vader met enige nadruk. Dan zien ze hem voor het eerst. Hij wordt door wildvreemde mensen gezoend. Rauwe klanken vliegen om zijn oren. Hij waant zich in een ver land. Ze noemen hem ‘mien laiverd’ en ‘mien beudeltje’. Ze plukken en trekken aan zijn groene tricot-trui en broek. IJzereren brilmonturen stoten tegen zijn jukbeenderen. Een oude vrouw neemt hem snuivend in haar armen en blaast haar slechte adem in zijn neus als ze hem van dichtbij wil bekijken. ‘Och mien knopje,’ roept ze, ‘och zo een nustkroeperke!’ - waarna de tranen niet meer zijn te stuiten en ze zich snotterend afwendt, op zoek naar nieuwe nestvlieders die zich nog niet hebben laten omhelzen. Hun luidruchtige vriendelijkheid omgeeft hem als een beschermende film. Hoe harder ze schreeuwen hoe minder hij bedreigd wordt. Zo kan hij zich beter tussen de mensen

[p. 40]

verbergen. Hij voelt zich op zijn gemak zolang het feest een chaoties verloopt kent. Hij rent al spoedig met de andere kinderen door gangen en zalen, ze kruipen onder tafels en stoelen, eten en drinken wanneer het hun uitkomt. Soms lopen ze even naar buiten en zien dan een wereld die vreemd is en koud, omdat er geen feest is op straat. Het harde daglicht drijft hen terug. Hijgend en struikelend gaan ze weer door de draaideur met de borstels naar binnen, ze besluipen de portier, hollen door de bar, gluren door een klapdeur naar de koks in de immense keuken van het Grand Hotel. Ze krijgen een stukje gebakdeeg en krenten met spijs. De koks staan breed te lachen en zeggen iets in de wilde taal van het noorden. Uren en beelden verspringen. Hij zit met alle kinderen in een zaaltje apart. Er is een receptie begonnen waar ze niet bij mogen zijn. Als oudere neven en nichten met blocnotes en schrijfgerei binnenkomen, begint hij onraad te ruiken. Een hevige onrust maakt zich van hem meester wanneer er dozen met gezelschapsspelen opengaan. Hij weet wat dat betekent. Vroeg of laat moet je iets doen: een liedje zingen, een kledingstuk uittrekken. Ze duwen je naar voren, je hoofd is een vlammende bol die van binnenuit leeg brandt voordat je iets kunt bedenken. De hemel weet wat je te wachten staat. Een wandklok wijst vier uur. Thuis gaan de scholen uit. Hij heeft belangrijke lessen gemist. De achterstand kan niet meer worden goedgemaakt. Een grote neef loopt bedrijvig heen en weer en zet de kinderen in een rij. Die gaat iets organiseren. Hij slaagt er in een plaatsje aan de zijkant te vinden, schuin achter een weelderig meisje dat minstens vijftien moet zijn. De neef klapt in zijn handen en roept ‘stilte!’. Tot zijn schrik krijgt het meisje vóór hem een teken dat ze beginnen kan. Ze keert zich naar de kinderen toe en zegt iets over samen en gezellig. Ze slikt haar woorden een beetje in maar hij kan verstaan wat ze zegt. Als ze over zingen begint, breekt de angst pas goed in hem door. Ze moeten om de beurt een liedje zingen, maar je weet niet van tevoren wie de beurt zal krijgen. ‘Ieder zingt z'n eig'n lied’, zegt ze. Zo heet het dus. Ik zal het refrein ainmoul veurdoun. Hij kent geen liedjes. Hij is alle wijsjes prompt vergeten. Hij is nooit op de kleuterschool geweest. Hij haat gezelschapsspelletjes. Hij moet naar de w.c. Overal ziet hij blije gezichten en zingende monden. Ze kennen het spel en genieten ervan. Bevend beweegt hij zijn lippen mee om niet onmiddelijk uit de toon te vallen.

Drie keer drie is néé-héé-gèn,
ieder zingt zijn eigen lied,
drie keer drie is néé-héé-gèn
en Esther zingt haar lied!

Alle vingers wijzen naar een meisje dat Esther moet heten. Terwijl ze zingt zoekt hij koortsachtig naar liedjes die hij ooit gehoord heeft. De herdertjes lagen bij naakte..... Juliaantje zwart als roet..... zijn hoofd is een vergiet, de woorden stromen weg zo gauw hij ze oproept. Willemientje... Willemientje heeft een hart van prikkeldraad... hij blijft al na de eerste regel steken. De tijd dringt. Hij raakt op van de zenuwen. Is hij al aan de beurt? Wie komt daar zo laat voorbij, makkers van de hermelijne.... dat klinkt goed! maar hoe verder? Zijn hele bestaan is in het geding. Om hem heen wordt opgetogen gezongen terwijl hij in kosmiese onwetenheid rondwentelt. Eén twee drie wie heeft de bal, die mooie bal van goud? Telkens loopt hij vast. Er is geen uitweg meer. Hij kent alleen zijn eigen liedjes, liedjes die hij zelf gemaakt heeft. Maar die willen ze vast niet horen. Eigen liedjes zijn voor hun de deunen die iedereen kent. Hij zou zich belachelijk maken. Niemand mag ze trouwens horen, want ze zijn met een geheim verbonden. Ze zullen hun kracht verliezen als hij ze nu horen laat. Vijf keer is hij aan de beurt ontsnapt. Het kan niet lang meer duren zo; het refrein bezorgt hem steeds opnieuw een drukkend gevoel in de maag. Nu zal het gaan gebeuren -

Drie keer drie is néé-héé-gèn,
ieder zingt zijn eigen lied,
drie keer drie is néé-héé-gèn
en Hannes zingt zijn lied!

Alle vingers wijzen naar hem. Hij uit een schreeuw en grijpt naar zijn mond. Even blijft hij in stille verbijstering zitten. Niemand is op zoveel schrik verdacht geweest. De lichte verwarring geeft hem een voorsprong. Vluchten of zijn nek bieden, daar draait het om. Zijn reactie is animaal. Als hij opspringt om de benen te nemen, lanceren zijn darmen een aanval van diarrhee. Het spuit er in ijltempo uit. Hij is net een vogel die nog gauw even poept om zich lichter voor de start te maken. Dan is hij door de deur verdwenen. Hij vliegt de trappen op naar de gastenverblijven. Onderweg laat hij een geurig spoor van zijn aanwezigheid achter. ‘Uw kind, mevrouw, is wat geremd, maar drukt zich toch behoorlijk uit’. Op de hoogste verdieping zijn slechts enkele kamers verhuurd, dat heeft hij van oom Sjaak gehoord die hier logeert. Hij stuift lukraak een kamer binnen en vergrendelt de deur. Er is niemand aanwezig, de bedden zien er onbeslapen uit. Hij hijgt een ogenblik uit, zijn rug tegen de binnenkant van de deur geleund. Dan loopt hij naar de douche-ruimte achter een lang, ondoorzichtig gordijn en ontdoet zich daar omzichtig van zijn kleren. Hij is op slag rustig geworden. Het komt hem voor dat het zangdébâcle ver achter hem ligt. De tijd ontglipt hem, telkens weer. Rij krijgt geen vat op zijn beleving van tijd. Is er op de deur geklopt, of gebeurde dat later en ergens anders? Werd er hier soms geklopt? En als er niet geklopt is, waarom hebben ze dan verzuimd hem aahterna te gaan. Hij houdt de ogen gesloten. Anders blijft hij altijd op de trappen steken, zijn voeten steken halverwege door de treden, zwaartekracht kluistert hem aan zijn plaats. Er klopt iets niet. Hier worden regels overtreden. Hij draait zich om in het smalle bed en slaat de dekens van zich af. Nood breekt wet (denkt hij), volwassen kinderdroom, de droom van een volwassen kind. Maar de duisternis drukt hem terug in het kamertje waar hij zijn kleren heeft uitgetrokken. Hij weet nauwkeurig hoe te handelen in door hem zelf geschapen situaties. Hachelijk of benard, hij redt zich er wel uit. Wat hij geschapen heeft, kent hij immers zelf het beste. Handdoeken hangen al voor hem klaar. Hij wast zich schoon en spoelt zijn broeken uit. Het is herfst en de verwarming brandt zachtjes. Alles gebeurt in een handomdraai of het gebeurt helemaal niet. Hij is moe. De vlucht en de spanning vooraf hebben hem uitgeput. Terwijl de kleren op de radiator drogen, gaat hij even liggen. Dan doezelt hij weg. Als hij zijn ogen weer opslaat is het helemaal donker geworden. Hij hoort geruchten in een naburige kamer. Hij moet voort-

[p. 41]

maken. Het diner en het avondfeest zijn vast al begonnen. Het is misschien zeven uur of nog later. In de kamer er naast hoort hij een zware mannestem. Het is die van oom Sjaak. Er klinkt gekraak en gegiechel. Geknisper van papier of vrouwerokken. Oom Sjaak is niet alleen. Hij doet in zaken en wordt blauwe Sjaak genoemd door de familie. Hij is getrouwd met tante Mies. Ze wonen in Zuid-Holland waar zijn ouders nooit komen. Ze hebben ook een auto waarin hij een keer mee mocht rijden. Bijna niemand heeft een auto zo vlak na de oorlog. Zijn oom is handig, handiger dan zijn steile maar rechtschapen vader die zich vaak laat bedriegen en nobel blijft totdat hij er bij neervalt. Oom Sjaak laat altijd winden en drinkt uit kleine glaasjes die door tante Mies steeds worden volgeschonken.

‘Zeg oom...’ ‘Ja m'n ventje?’ ‘Waarom heet u blauwe Sjaak?’ Tante Mies verslikt zich in haar adem. Oom kucht en draait het raampje van de auto open om iedereen lucht te verschaffen, terwijl hij een verse wind produceert. Beneden slaat een klok. Hij vergeet de slagen mee te tellen. Hij moet opschieten nu. Zijn kleren zijn nog wat vochtig, maar die drogen wel op zijn huid. Hij heeft een verschoning; dat toch in ieder geval. Verschoning. Vreemd woord. ‘Ik vraag om verschoning’, zegt hij. ‘Hij neemt een verschoning. Zij heeft zich bij hem niet verschoond’. Het woord wordt steeds gekker.

‘Verschoon mij’, zegt hij, de kamerdeur ontgrendelend. Op de gang is het stil. Er branden zwakke lampjes. Zijn voetstappen worden gedempt door een loper waarin hij een beetje wegzakt, zoals op het tapijt voor de haard thuis. Hij loopt een stukje verder de gang in, tot waar de kamer van oom Sjaak is. Zal hij kloppen of terugkeren? De deur staat open, maar niet helemaal. Het is eerder alsof hij te ruw werd dichtgegooid en toen weer is opengesprongen. Er brandt een schemerlamp op een kastje naast het bed. Er knalt een veer van de matras. Hij schrikt. Een neuzelende stem. Gegrinnik vanachter de deur. Oom Sjaak lijkt wel dronken. Hij doet een paar stappen naar voren. Niet veel verder eindigt de gang op een blinde muur. Nu ziet hij het hoofd van zijn oom op het kussen, zijn arm hangt krachteloos naast het bed. Zijn gezicht is purper in het valse licht van de lamp. Hij ziet zelden dronken mensen. Tante Mies zit boven op zijn oom. Ze lacht luid, een beetje steunend alsof het ook even pijn doet. Hij kan hen niet helemaal zien. De bretels van oom Sjaak zijn naar beneden gezakt; hij maakt onheilspellende geluiden. Zijn tante heeft haar bloes en rose lijfje losgeknoopt. Borsten,en vetrollen puilen te voorschijn. Ze zit in haar wijde rok op zijn oom en lacht haar gouden tanden bloot. Ze beweegt op en neer, draait haar bovenlijf soms in het rond. Oom Sjaak steekt een hand in haar bloes. Als hij de andere onder haar rok laat verdwijnen, begint haar adem te piepen. Tante Mies is uit rijden (denkt hij) en blauwe Sjaak is haar paard. Hij is paard en trein tegelijk. Hij laat haar schommelen en wippen, hij hijgt als een locomotief. Ook tante Mies heeft het benauwd gekregen. Ze heeft haar haren voor de bruiloft opgestoken, hoog en monumentaal. Alles aan haar is monumentaal. Ze poogt haar kapsel met zwakke gebaren voor ontreddering te behoeden. Er bungelen gouden ringen in haar oren. Aan haar vingers blinken edelstenen, paarse en lichtblauwe. Haar hoofd is een wankelende toorts. Slierten haar zakken naar beneden. Ze grijpt met beide handen in de schouders van oom Sjaak. Dan valt er een lichte schaduw op de muur naast de

[p. 42]

deur. Het dringt langzaam tot hem door, dat de schaduw er zoëven nog niet was. Hij is niet de enige die kijkt. Zijn ogen zijn star op het bed gefixeerd geweest. Er moet iemand achter hem staan: een stille aanwezigheid die behoedzaam naderbij is gekomen. Er worden zachte armen om hem heen geslagen. ‘Eindelijk gevonden’, fluistert een stem dichtbij zijn oor. Het is de stem van het meisje dat vanmiddag voor hem zat. Haar handen rusten even op zijn borst, maar al spoedig strelen ze zijn hals en dwalen geruststellend over zijn buik. Samen kijken ze de kamer in waar het tweetal in een goedaardige worsteling vol onbegrepen geweld is verwikkeld. Tante Mies steunt op de randen van het ledikant; ze drukt haar lichaam omhoog alsof ze hem met een laatste krachtsinspanning los wil sjorren. Daarna ploft ze met haar volle gewicht op het onderlichaam van zijn oom terug. Het meisje achter hem drukt haar lippen op zijn kruin. Hij voelt haar hete adem in zijn haren smoren. ‘Och,’ zegt ze, ‘mien laiverd toch’. Haar buik beeft in zijn rug. Terwijl tante vreemde klanken uit haar keel perst, laat oom Sjaak verschrikkelijke winden vliegen die als klepelslagen resoneren in de koperen veren van het bed.