Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 39]

De ligatuur/J. Ritzerfeld

Ze parkeerden de aquariumvuile auto tussen twee verlengde Mercedessen in het witgewassen kiezelpark van hotel De Vogel Rok. Spencer had op dat moment nog steeds niet de juiste formulering gevonden voor de inzet van het verhaal dat hij zijn vrouw tijdens de tweeëneenhalf uur durende rit probeerde vertellen. Hij nam de als geschenk uit Zürich meegebrachte fles Wyborowa onder zijn arm mee naar binnen.

In de voor hen gereserveerde kamer stond de televisie aan. Een akteur deklameerde voor ieder die op zaterdagmiddag in Zwitserland niets zinnigs meer had te doen: ‘Talrijk zijn de smarten van de goddeloze.’ Die service ging Spencers vrouw te ver. De akteur vervolgde onhoorbaar zijn mond- en lippendienst. Na de badkamer geinspekteerd te hebben, hield Spencer zich een poos onledig met het indrukken en opendraaien van alle keuze- en geluidsknoppen in een paneel achter het hoofdeinde van het bed; ze bleken hanteerbaar zowel in liggende als zittende houding. Hij was zeer tevreden over wat hij zag, hoorde, vermoedde. En over wat hij gezien had: door het hoog in de badkamermuur geplaatste vierkante raam had hij, zeker tien kilometer in noordelijke richting, langs de door chemische noch natuurlijke rook belemmerde hellingen van de Poncione di Trosa, een op de voet van een schaakstuk gehurkt reusachtig paard voorbij zien schuiven. Even dacht hij dat het grijze paardelichaam aan een onzichtbare strop uit de hemel hing. Hij besloot dat geheim voor zichzelf te bewaren. Hem wachtten nog enkele nutteloze uren.

Hij wilde thee op het balkon. Op de neventerrassen bespeurde hij dames die het benauwende vermoeden in hem wekten dat hij er die avond beleefdheden mee diende te wisselen. Hij nam de zorgvuldig afgekeken houding aan van de Duitse toerist, die overal in het buitenland, behalve in Zwitserland, aan zijn voormalige soldatenrol herinnerd wordt en daarom voor alle zekerheid tegen zijn medegasten onderdanig vriendelijk knikt, parallel met het uiten van enige hondse klanken. In die periode van zijn leven had Spencer, of hij nu thuis zat of zich tien stappen buiten de deur waagde, altijd een dun leesboekje op zak, geheten Pedro Páramo. Het kostte geen moeite onder de blikken van de dames links en rechts en boven hem de ogen neer te slaan op een willekeurige bladzijde van zijn met een flits tevoorschijn getoverde boekje. Hij wist dat de lezende mens geen enkel respekt genoot, maar wel onaanraakbaar was. Zo bracht hij, terwijl de thee werd geserveerd, een rustig halfuurtje door met het lezen van bladzijde 79. Hij sloeg ook een snelle blik, maar niet meer dan dat, op de naast liggende bladzijde 78.

Aangezien Spencer in hotels nooit door iemand werd opgebeld, noch iemand op te bellen had, evenmin wist waarin hij zich zou dienen te verkleden - en in noodgevallen zoals de middagthee en het ontbijt door iemand anders liet opbellen - begreep hij nadat hij de kamerdeur achter de rug van de chasseur had gesloten meestal niet wat hij kwam doen, en restte hem niets dan zich op het bed uit te strekken, van waaruit hij naar de geluiddichtheid der muren luisterde en met gesloten ogen in het donker tuurde. Hoe totaal anders echter was de situatie gelukkig nu! in De Vogel Rok, bijna de laatste knoop in het alfabet der dieren. Oudergewoonte strekte hij zich na de thee uit op het bed. Hij broedde op een zin. Zijn vrouw, aan haar zijde van het bed gezeten, die het lakken van haar nagels tot besluit van haar toilet kombineerde met het opsteken van een sigaret, zei op een toevallig moment: ‘Vertel verder.’

Spencer wentelde zijn hoofd een paar keer over het kussen, als deed hij een laatste poging tot verzet, en zei: ‘Ik stel me voor hoe in het huis van een stevige sigarenroker, dat van Freud bijvoorbeeld, het dienstmeisje 's morgens om 7.30 uur door de gangen loopt om de conciërge, die post en krant komt aanreiken, op zijn bescheiden klop de deur te openen. Vanuit het achterste kamertje in het uitgestrekte appartement aan de Berggasse dwaalt zij door de koude psychoanalytische walm die haar meester de vorige dag over zes patiënten heeft uitgeblazen. Het slaat haar op de keel, het prikkelt haar neusvliezen. Onwetend van de uitleg die haar gebieder daaraan zou geven, volbrengt zij haar eerste ochtendtaak. Met brieven van geleerden uit Zwitserland en Hongarije begeeft zij zich in de richting van de keuken. Op die route waadt zij door de in rook opgegane sigaren die haar heer in de avonduren boven zijn manuscripten of in gezelschap van confraters heeft verbruikt. Die man sliep vrijwel niet. Niet meer sinds hij het mysterie van de droom en van het dromen had opgelost. Hij dutte. Misschien dat wij het meisje haar dagelijkse plichten zien aanvangen in een periode dat Freud van zijn arts een rookverbod kreeg opgelegd. Als dat zo mocht zijn dan is zij daarvan niet op de hoogte gebracht. Ze weet niet waarom ze plotseling beter slaapt. Evenmin waarom ze er minder behoefte aan heeft het praatje met de beleefde conciërge in de haldeur te rekken. De professor heeft haar nooit een verhelderend woord toegevoegd. Haar zelfs nooit een vraag gesteld waaruit hij een persoonlijk probleem zou kunnen afleiden. Hij heeft slechts zijn sigarenrook door de kieren van haar slaapkamerdeur ingeblazen. Dat het kind daar ziek van werd had slechts een organische oorzaak.’

‘Hoor eens’, vroeg Spencers vrouw, ‘het is toch ondenkbaar dat de professor tijdens zijn spreekuren een sigaar zit te paffen.’

‘Dat heet geen spreekuur, dat heet een zitting. Al luistert men zijn hele leven, dag in dag uit, naar de strijkkwartetten en pianokwintetten van Brahms, dan nog wordt men niet gezond. Overigens is het heel wel denkbaar, want

[p. 40]

Freud rookte tijdens de analyses een sigaar om niet in te dommelen, d.w.z. om op het moment dat de sigaar uit zijn mond viel wakker te kunnen schrikken. Maar het meisje, want daar hadden we het over, legt de brieven van de geleerden uit Zwitserland en Hongarije, misschien alreeds al die van christenen uit Holland bovendien, op de keukentafel, stookt het fornuis op en tapt een ketel water. Soms zit er tussen de post een brief uit Zagreb. Vervolgens gaat zij brood kopen, vijftig passen de Berggasse op. Ze is net op tijd terug om het water kokend aan te treffen. Ze schenkt het over een grote koffiepot en laat de boel doorkoken. Nu is ook het moment aangebroken om de barbier binnen te laten. Dat brengt haar in de buurt van de eetkamer, waar ze de ontbijttafel dekt. Er bewegen al een paar nevengestalten door de gangen. Meerdere deuren der ziel gaan open. Men heeft het meisje nooit verzocht tussen 7.30 en 8 uur een paar ramen tegen elkaar open te zetten. Om 8.15 uur wordt met de koffie de post en een exemplaar van de Neue Freie Presse de ontbijtkamer binnengedragen. Onbegrijpelijk dat Freud die krant las, want die krant besprak zijn boeken nooit. Hij las hem dan ook niet. Ik wil uitsluitend dat er een krant, misschien was het wel een avondblad, de gang door wordt gedragen. Op een goeie dag...’

‘Wat was dat voor een brief uit Zagreb?’ vroeg Spencers vrouw.

‘Ik moet er niet aan denken dat het meisje al die post van geleerden onder de waterketel in het fornuis zou hebben gestoken. Dergelijke wraakakties kwamen voor in de analyses van zijn patiënten. Maar hij had zijn dienstbode niet in analyse. Zei ik uit Zagreb? Dat moet een vergissing zijn. Ze kwamen uit het vervloekte Belgrado, waar tijdelijk een van Freud's geniale volgelingen verbleef, een vaderzoeker en vadermoordenaar. Twee keer raakte hij, Berggasse 19 dus, met die jongeman in een driehoeksverhouding verwikkeld: de eerste keer ongewild, tot zijn verrassing; de tweede keer doelbewust, trefzeker, na simpele manipulatie. Stel je dat in je verbeelding aldus voor: Hij schuift de geniale jongeman, die pertinent bij hem in analyse wil, maar die hij als een bedreiging beschouwt, een mogelijke dief van ideeën die hij zelf nog moet uitvinden, een klever, een lastpak die genoeg vrouwengeschiedenissen aan zijn kop heeft om ook zonder de hulp van Freud een literair werk van waarde te kunnen schrijven - hij schuift die man af naar een analytica, die zelf nog bij hem in analyse is. Zo houdt men kontakt. Maar de laatste patiënt in die keten schiet zich een paar maanden later voor zijn kop, ervoor zorgend dat, mocht het schot half mislukken, hij tijdens de val gewurgd wordt door een strop. Het werkt.’

‘Dat komt mij voor een gemeen verhaal te zijn’, zei Spencers vrouw.

‘Het meisje dat daar in de vroegte door de rookwalm dwaalt herinnert me aan Dora, uit het jaar 1900. Ze was achttien en kreeg van Freud in een analyse van drie maanden de verpletterende waarheid te horen: dat ze verliefd was op haar vader, op de minnares van haar vader, en op de echtgenoot van de minnares van de vader. En: dat ze door alle drie gebruikt werd voor hun eigen seksuele belangen. Freud had er problemen mee of hij dat web van jaloezieën, verlangens en vernederingen wel kon publiceren. Hij had er geen problemen mee het meisje zelf de waarheid onder ogen te brengen. Ze brak de analyse af, en Freud noemde dat een wraakoefening tegenover hem persoonlijk. Misschien een genezende wraakoefening. Tien of twintig jaar later staat ze in de literatuur vermeld als ‘een uiterst onaangename hysterica’

‘Jij hebt eens een meisje van negentien dat ziek was de waarheid verteld: dat zij zelf en niemand anders haar ergste vijand was.’

‘Toen was ze al eenentwintig’, zei Spencer. Hij draaide zich op zijn zij, afgewend van zijn vrouw, en stak een hand uit naar het knoppenpaneel van de radio. Hij zocht de zenderschaal af, maar vergat de geluidsknop open te draaien. Hij zei: ‘Ik zie een illiterate huisbediende, met een tic in de linkerschouder, of een uit Czernowitz geboortige koetsier, kost en inwoning genietend aan de Berggasse 19, die vanuit een nis, verscholen onder rookgordijnen, op de loer ligt naar Freud's intelligente, rijke, en jonge patiëntes. Een kromme grijns op het gezicht. Ik zie mezelf.’

Spencer staakte het zoeken van een muziekzender, keerde zijn gezicht naar zijn vrouw, die hem beschaduwd door het in haar rug vallende balkonlicht aankeek. Hij zei: ‘Een vervelende komplikatie is dat die rookwalmscène nooit in 1900 kan hebben plaatsgevonden. Want, pas in 1908, wanneer zijn zuster Rosa haar helft van het appartement ontruimt, betrekt Freud de hele eerste verdieping van Berggasse 19. Daarvóór bevond zijn werk- en studeerkamer zich op de entresol.’

‘Zo zie je maar: zelfs je fantasieën kun je niet rond krijgen; je weet niet hoe de radio werkt; je hebt een fles Wyborowa meegebracht en je kent niemand aan wie je zou kunnen vertellen waarom je die in Café Odéon in Zürich hebt gekocht.’

‘Juist’, antwoordde Spencer. Hij kwam overeind, wreef zich geducht over het gezicht en stapte het balkon op. Hij zag hoe bedienden in het park van het hotel, schuddend met vertikaal in de aarde geplaatste tien meter lange buigzame stokken, het stof en de ongerechtigheden verwijderden uit het gebladerte van reusachtige rododendron- en tulpenbomen.

(Het verhaal ‘De ligatuur’ is een fragment uit De paardendief, door de schrijver afgestaan ter publikatie in het aan Harry Mulisch gewijde nummer van BZZLLETIN)