Bzzlletin. Jaargang 3

[p. 28]

Andre Matthijsse
En zo leefde Lenz voort...

Peter Schneider: ‘Lenz’. vertaald en van een nawoord voorzien door Gerrit Bussink. De Arbeiderspers, Amsterdam 1974 133 blz., 15,-

De Duitse schrijver Jakob Michael Reinhold Lenz is, zo wordt aangenomen, krankzinnig gestorven. In 1778 - Lenz logeert bij de predikant Oberlin in de Elzas om tot rust te komen - moet de waanzin definitief de overhand in zijn leven hebben gekregen. Dan, in 1781, reist Lenz naar Moskou, waar hij op een nacht dood op straat wordt gevonden.

Ik denk dat Lenz emotioneel genialer was dan verstandelijk. Is het omgekeerde het geval, zoals bij Goethe, dan spreken we inderdaad van genialiteit; in het geval van Lenz gemakkelijkheidshalve van krankzinnigheid. En Lenz was in zijn emotionele creativiteit zo geniaal dat zelfs Goethe hem met zijn rationele genialiteit niet aankon. Goethe's merkwaardige, namelijk tweespaltige, portrettering van Lenz in Aus meinem Leben. Dichtung und Wahrheit (derde deel, veertiende boek) illustreert hoezeer Lenz, zelfs in een tijd van Empfindsamkeit en Sturm und Drang buiten alle zowel maatschappelijke als literaire perken stond.

Goethe- en dat is een hoogst vermakelijk, hoewel misschien even geestesziek verhaal- vertelt (derde deel, dertiende boek) hoe hij zichzelf van enigerlei serieuze poging tot zelfmoord heeft afgehouden. Van Montesquieu stond hem de gedachte aan dat het iedereen vrij moet staan, het vijfde bedrijf van zijn tragedie op dat moment te beëindigen, waarop het hem belieft (al gold dat, vond Goethe, alleen voor 's-werelds groten, als Goethe, en niet voor diegenen die, zoals hij om zich heen zag, bij gebrek aan daden in hun vijfde bedrijf verzeild raakten). Vervolgens hield Goethe zich de middelen ter zelfmoord voor, waarbij zijn voorkeur tenslotte uitging naar dat van keizer Otho, die zich, na een overvloedig avondmaal met zijn vrienden, een dolk door het hart stak-‘slechts deze daad leek mij navolgenswaardig, en ik overtuigde mij ervan, dat wie niet zou kunnen handelen als Otho, zich niet zou mogen veroorloven, vrijwillig uit het leven te stappen’. En wat deed Goethe?: hij zette zich elke avond voor het slapen gaan een dolk op de borst om te kijken of hij het zou kunnen. Net zo lang tot dat hij het een lachwekkende vertoning begon te vinden; waarmee Goethe zichzelf had genezen.

Ook Lenz beeldde zich dingen in, zoals verliefdheden, en Goethe vond dat maar een rare zaak. Goethe werd zelf weliswaar ook wel eens op het gevaarlijke af verliefd, maar in zo'n geval beeldde hij zich een verhaal in, bijvoorbeeld Die Leiden des jungen Werthers, met welk artificieel gebaar de crisis

was bezworen. Goethe spreekt letterlijk van een ‘constructie’ die hem ‘redde’, en hij verzucht dan ook regelmatig tegen Lenz dat deze meer gedisciplineerd aan het literaire werk moet.

Lenz' krankzinnigheid is zo een gemis aan maatschappelijk constructief denken. In de voor-burgerlijke samenleving zou hem ongetwijfeld een langer leven beschoren zijn geweest. Want pas met het ontstaan van die samenleving ontstond de maatschappelijk negatieve waardering voor de waanzin; aan de industriële ontwikkeling danken we óók de dolhuizen. In de tijd daarvoor was de waanzin een belevenis in een toestand van vrijheid. De gek-vgl. de nar van Lear - had zijn eigen, door de gemeenschap geaccepteerde, plaats; een uitgestotene werd hij pas in de burgerlijke maatschappij.

Lenz was, hoe langer hoe meer, een uitgestotene. Hij behoedde zich er voor dat zijn protest tegen de samenleving waartoe hij behoorde door constructief denken daar deel van ging uitmaken. Lenz dacht destructief.

Heeft de dichterkoning (Goethe) zijn nar (Lenz) nooit begrepen, laat staan aangevoeld, Georg Büchner deed dat wel. Büchner bezat klaarblijkelijk zowel de verstandelijke als de emotionele intelligentie om Lenz' waanzinnige creativiteit te peilen.

Ook Büchner maakte een constructie: uit brieven van Lenz en dagboeknotities van Oberlin formeerde hij het verhaal Lenz, dat een indringend beeld geeft van de periode waarin Lenz naar Oberlin reist en bij deze verblijft tot zijn broer hem laat ophalen.

Er zijn, voor dit moment, twee belangrijke passages. De eerste is die waarin Lenz op een zondagmorgen in het kerkje van Oberlin preekt. Lenz heeft dan bet gevoel dat de gehele gemeenschap met hem lijdt, en hij voelt zich getroost. Maar ogenblikkelijk daarop wordt hij weer overvallen door zijn gevoel van radicale eenzaamheid, dat bij hem zulke, kosmische dimensies kan aannemen. Büchner (hij was tweeëntwintig jaar toen hij dit verhaal, in 1835, schreef) beschrijft dit koel en bondig, in afgemeten zinnen die, onderling gebroken, alleen in hun syntaxis de emotionaliteit verraden; dit geldt overigens voor het verhaal in zijn geheel.

De tweede passage is de slotregel: ‘So lebte er hin....’, welke volgt op de korte beschrijving van de eerste dag, waarop Lenz weer in de stad is (‘Hij leek heel verstandig, praatte met de mensen. Hij deel alles zoals de anderen het deden; er was echter een verschrikkelijke leegte in hem, hij voelde geen angst meer, geen verlangen, zijn bestaan was voor hem een noodzakelijke last.’)

Lange tijd heeft de veronderstelling geleefd, dat Lenz een niet voltooid fragment was. Zo zegt Fritz Bergemann in zijn nawoord bij de door hem verzorgde uitgave van Büchners Werke und Briefe, dat de lezer het zal betreuren dat het verhaal

[p. 29]

Pentekening door Albert Wulffers
Eigendom van Chris de Jong 's Gravenhage
Albertus Wuffers - mei 1972 -

[p. 30]

‘nicht zu Ende gediehen ist’. Ik hoor Goethe in die opmerking. Minder cultuur-beīnvloede onderzoekers pleiten echter voor de veronderstelling dat het hier juist om een ‘noodzakelijk’ fragment gaat, en dat lijkt me, gezien Lenz' destructieve, niet-organieke denkwijze, juister. De constatering ‘So lebte er hin....’ impliceert Lenz' geestelijke uitputting - had Büchner ook Lenz' lichamelijke uitputting moeten beschrijven, die zijn dood tenslotte voltoooide?

Eenzelfde probleem doet zich voor bij de Lenz uit onze jaren. De Duitse publicist en schrijver Peter Schneider publiceerde in 1973 bij de kleine socialistische Rotbuch Verlag zíj́n Lenz. Schneider heeft in de jaren zestig een actieve rol gespeeld in de Berlijnse studentenbeweging, hij was actief in bedrijven en fabrieken, en publiceerde verslagen daarover in Enzensbergers Kursbuch (bijvoorbeeld zijn reportage over Die Frauen bei Bosch). Deze ervaringen, en de intellectuele (cq. politiek) crisis die daarop in de studentenbeweging is gevolgd, vinden in Lenz een literaire verwerkelijking. Dit is in de literatuur niets nieuws of bijzonders. Goethe was er ook sterk in. Bijzonder wordt deze nieuwe Lenz echter wel, voor wie zich de vraag stelt, waarom Schneider bij Büchner te leen is gegaan en hoe hij dat heeft gedaan.

Schneiders Lenz begint met het ontwaken van de hoofdpersoon na een van zijn ‘gebruikelijke’ dromen roet ‘de hele wanstaltige Fellini-troep’: ‘Een man met een glinsterend pak aan drukte hem een kus op de mond. Lenz werd woedend. Hij sprong uit bed.’ En dan: ‘Al sinds enige tijd kon hij het wijze gezicht van Marx boven zijn bed niet meer uitstaan. Hij had het al een keer op zijn kop gehangen. Om het verstand er af te laten druipen, had hij tegen een vriend gezegd. Hij keek Marx in de ogen: ‘Wat waren jouw dromen, oude betweter, 's nachts bedoel ik? Was je eigenlijk gelukkig?’

‘Ik verlang in alles- leven, mogelijkheid van bestaan, en dan is 't goed’, zegt Büchners Lenz ergens. Ook Schneiders Lenz (ditmaal tegen een vriend, die echter voor de gehele groep staat, waartoe Lenz behoorde): ‘Vertel me eindelijk eens wat jou bevalt, waarvan je houdt. Ik bedoel niet een idee, een voorstelling over de toekomst, maar iets wat je hebt, wat dat dan ook is’.

Het feit dat Lenz, de marxistische student, de politieke activist, die in bedrijfsgroepen werkt en over radicale dialectiek praat, dat deze Lenz zijn vriendin kwijtraakt zonder dat de theorie die de samenleving moet veranderen hem kan helpen bij de gevoelsbeleving, doet hem die theorie als niets meer dan de bekleding van een abstract idee herkennen; een idee waarmee wel te werken, maar niet te leven valt. Om met Lenz te spreken (die daarmee zijn zojuist begonnen tirade voortzet): ‘Kun jij tegen je vrouw zeggen dat ze mooi is als je je haar mooi vindt? Kun je dat als je dat vindt ook voelen? Verandert je gezicht terwijl je de woorden voor je gevoelens zoekt? (.....) Kun je tegen haar zeggen dat je haar reuk niet meer kunt uitstaan zonder daarvoor het kapitalisme de schuld te geven? Ik weet dat jullie het niet kunnen. Jullie kunnen alleen maar algemeen, in begrippen zeggen wat jullie haten of waarvan jullie houden, jullie zijn bang dat jullie iets bevalt, omdat jullie bang zijn dat jullie niet meer kunnen strijden. Jullie kunnen niet meer strijden.’

Het is duidelijk niet alleen de activistische effectiviteit die hier ter discussie wordt gesteld. Veeleerder wordt hier, naar mijn gevoel, de gevoelsarmoede in het denken en handelen becritiseerd. Mag het dan hier het marxistische studentendom zijn, in recente publicaties van Peter Handke, Ulrich Plenzdorf, E.Y. Meyer is dezelfde problematiek in andere milieu's gesitueerd; Schneider staat zeker niet alleen.

Lenz ziet het niet meer zitten, Lenz vertrekt. Naar Italië, waar hij - en het mag worden vergeleken met de preek van Büchners Lenz- weer actief wordt: het zuidelijke temperament staat een samengaan van gevoel en verstand in veel sterkere mate toe dan de meer noordelijke heersende nuchterheid. Wat Lenz herwint in een natuurlijke hoewel verdrongen zinnelijkheid; wan neer een Berlijnse vriend hem in Rome opzoekt, omarmt Lenz hem in de auto en kust hem.

Lenz keert terug naar Berlijn, en hoewel daar alles bij het oude is gebleven (‘de bedrijfsgroep zat nog steeds dezelfde tektst te interpreteren, hoorde Lenz’) of zelfs afbrokkelt (een student bereidt zich nog slechts op zijn examen voor, een ander heeft de woongemeenschap opgegeven voor een eigen woning) blijft Lenz.

Deze slotpassage is, zoals bij Büchner, van essentieel belang. ‘Wat Lenz nu wilde gaan doen.’ ‘Blijven’, antwoordde Lenz.’

Blijven.- So lebte er hin.... - Blijven.- wat heeft Schneider voor gehad? Wie zich in metafysische lyriek wil verliezen, kan concluderen dat Lenz op die Moskouse nacht van 23 op 24 mei 1781 niet is gestorven, dat Lenz voortleeft, in al diegenen die zich geestelijk eerder bankroet laten verklaren dan zich door hun maatschappij laten paaien; en zo leven ze verder- maar wat koop je voor zo'n conclusie?: niks toch zeker, of toch wel?

Wel is er nog een andere analogie met Büchner aan te voeren. En ik denk dat Schneider die eerder voor ogen heeft gehad dan welke andere. (Hij moet er over hebben nagedacht. Waarom anders voor een deels autobiografisch verhaal bij Büchner te leen gaan?) Wat, zo kun je je afvragen, is de sociale effectiviteit geweest van Schneiders genoemde bijdrage aan Kursbuch? Zijn die vrouwen er ook maar één DM, laat staan de opheffing van het stukloon, mee opgeschoten? En vervolgens: heeft Büchner met zijn literaire werk, op de lange duur en in het licht van de sociale verandering, niet meer bereikt dan met zijn bijdragen aan de Hessischen Landboten?....

Om een lang verhaal kort te maken: het was Gerrit Bussink die Schneiders Lenz nu in het Nederlands vertaalde, en het verhaal een, binnen het noodzakelijke korte bestek toch verhelderend nawoord gaf.

In dat nawoord laat Bussink zijn teleurstelling blijken over de vragen die Schneider met zijn afgebroken slot achterlaat. Omdat we, zo zegt hij, wel Lenz' uitgangspunten en zijn leerproces te zien krijgen, maar niet de manier, waarop hij, terug in Berlijn, zijn nieuw verworven hoop probeert om te zetten in effectief politiek handelen binnen een georganiseerde beweging.

En dan is het alweer net alsof ik Goethe hoor.