Bzzlletin. Jaargang 3

[p. 25]

Literatuur in de DDR
Door Andre Matthijsse

IV (SLOT) HET VERRAAD VAN ANNA SEGHERS

Het fijne weet ik er niet meer van, maar de proef kwam hier op neer dat wanneer een bepaald dier vanaf de geboorte enige tijd in een ruimte werd geplaatst, waarvan de wanden horizontaal gestreept waren, het eenmaal buiten die ruimte slechts een beperkt gezichtsvermogen had: het zag, geloof ik, alleen verticaal gelijnde voorwerpen, tegen horizontaal gelijnde liep het op. Het omgekeerde kan ook het geval zijn geweest, maar belangrijk is dit nu niet. Wat mij interesseert is de strekking van het verhaal, want de proef zou ook op mensen toepasbaar zijn. Waarmee ik maar wil zeggen dat zelfs ons zien een deels aangeleerde en beperkte eigenschap is.

En ook dat zou me nu weinig interesseren, indien het niet zo was dat te vaak over het het hoofd wordt gezien dat een soortgelijk beperkt gezichtsvermogen, namelijk op abstract niveau, gemeengoed is. Dat (bijvoorbeeld) de mens in de zgn. westerse, dwz. (laat-)kapitalistische, maatschappij heeft leren kijken en beoordelen volgens het in die contreien genormeerde perspectief. Het is een soort culturele predestinatie die Bertolt Brecht in zijn Arbeits journal deed opmerken dat men in proletarische kring niet moet aarzelen dichters als (oa.) hij zelf burgerlijke dichters te noemen, omdat ze zich de proletarische zaak dan wel eigen hebben gemaakt, maar ze toch ‘de begrenzingen en zwakheden van onze klasse tonen, die ons tot kritisch te beschouwen medestrijders maken’.

Dit een en ander heeft met de literatuur in de DDR het volgende van doen. Ik heb in de voorafgaande nummers van BZZLLETIN notities geplaatst bij die literatuur, de daarmee samenhangende cultuur-politiek, de ontwikkeling van die literatuur. Dat is een nogal willekeurige bezigheid: ik had, door andere feiten en voorbeelden in een andere volgorde en betekenis te plaatsen een geheel ander maar zeker niet minder legitiem beeld van die literatuur kunnen geven. Dat ik

[p. 26]

het op die ene manier heb gedaan, is niet slechts omdat ik met zgn. westerse, derhalve: burgelijke, ogen kijk, maar vooral omdat ik alleen op die manier wil zien. Dit laatste omdat dit voor mij de enige mogelijkheid is; ik heb mij de proletarische zaak namelijk niet eigen gemaakt (wat uiteraard niet wil zeggen dat ik er niets van wil weten). Is het alleen al hieruit te verklaren dat ik met de ‘vrije start’ van socialistische schrijvers van burgerlijke herkomst ben begonnen, deze aanzet is bovendien legitiem omdat de DDR is voortgekomen uit het vernietigende gekrakeel van burgelijke staten, en derhalve zeker in de eerste kwart eeuw van haar bestaan vooral met die burgerlijke afkomst te rekenen had; niet zozeer op maatschappelijk dan wel op literair gebied.

En zo kan zich het merkwaardige geval voordoen, dat ik een in het westen aangevallen socialistische schrijfster wil verdedigen vanuit een toch evenzeer westerse visie ...

Het geval doet zich voor met de verhalenbundel Sonderbare Begegnungen van Anna Seghers, waarmee ik deze reeks notities over literatuur in de DDR besluit.

Eigenlijk gaat het om Kafka. Het marxisme heeft het altijd moeilijk met hem gehad. Maar toen Sartre het op de Wereldvrede-conferentie in Moskou in 1962 over hem had, kon men er ook in de DER niet langer langs heen. Zeker niet toen het volgende jaar bij Praag een Kafka-conferentie werd belegd. Eindelijk werd dan Kafka in de discussie over literatuur betrokken. Maar met de beëindiging van de zgn. Praagse lente in 1968 was, zo zei men, immers ontstaan door het binnenhalen van zulke revisionistische elementen; het leek wel een internationaal anti-marxistisch complet etc.; Kafka af.

En toen volgde het jaar 1974, het Kafka-jaar. Het jaar ook waarin bovengenoemde bundel van Anna Seghers tot Nederland doordrong, én waarin (oh toeval) een verhaal te lezen was, dat een heel bijzonder licht op Kafka werpt.

Het ligt niet voor de hand, maar het gebeurde niettemin: het boek van Anna Seghers kwam hier voortdurend ter sprake wanneer het over Kafka ging. Een kenmerkend voorbeeld is dat M. van Amerongen in Vrij Nederland de bundel bespreekt in een reeks artikelen over Kafka, en de schrijfster be- cq. veroordeeld op grond van dat ene verhaal waarin Kafka zo'n bi jzondere rol speelt.

Daar is iets voor te zeggen, maar niet veel. Laat ik voorop stellen dat ik het grosso modo met de kritiek van Van Amerongen (en al die andere critici) eens ben, voor zover het Seghers' behandeling van Kafka betreft. Maar een opmerking als ‘Tien jaar later, in het Kafka-jubileumjaar 1974, liet Anna Seghers ondubbelzinnig blijken, hoe zij over haar Praagse vakgenoot dacht’ geeft al aan hoe ver Van Amerongen naast de feiten zit (a. de bundel verscheen in 1973, het betreffende verhaal werd in 1972 geschreven; b. op de situering van citaten door Van Amerongen valt het een en ander aan te merken - kent de journalist de bundel eigenlijk wel?).

Bertolt Beecht door Andrzej Stopka(1955)

Eerder heb ik al opgemerkt dat Anna Seghers niet bij het socialistisch realisme zweert, Van Amerongen noemde haar een ‘fatsoenlijk en talentvolle schrijfster’. Wat is er dan aan de hand wanneer zij Kafka kwalijke dingen in de mond gaat leggen? Dit nu valt niet uit dat ene verhaal af te leiden, mi. wel uit de bundel in zijn geheel. Welnu, de bundel omvat drie verhalen: ‘Sagen von Unirdischen’ (1970), ‘Der Treffpunkt’ (1971), ‘Die Reisebegegnung’ (1972). In het eerste bezoeken bewoners van een andere planeet in de zestiende en zeventiende eeuw de aarde. Zij vinden hier twee voor hen onbekende cultuurverschijselen: oorlog en kunst. Op de planeet van deze bezoekers wordt slechts aan (economisch) nuttige dingen gewerkt (‘Daardoor heeft men de middelen en wegen gevonden om van onze planeet naar de uwe te komen’); de bezoekers worden onmiskenbaar door het verschijnsel kunst aangetrokken. Het tweede verhaal speelt in het recente verleden: de belevenissen en ervaringen van twee (Duitse) jeugdkameraden in de periode van het opkomende nazisme en de daaropvolgende oorlog. De ‘sonderbare Begegnung’ vindt na de oorlog plaats, het is het weerzien van de twee vrienden. In het laatste verhaal worden, in de trant van E.T.A. Hoffmann (om. het negeren van de factor tijd), drie schrijvers bijeengebracht, die over literatuur discussiëren: Gogol, E.T.A. Hofmann en Kafka ontmoeten elkaar in Praag. Deze drie verhalen nu laten een opmerkelijke ontwikkeling zien. Ze dragen gegevens aan die als een legpuzzel in elkaar passen en zo mogelijke paralellen met de positie van de schrijfster aangeven. De eerste twee verhalen lijken een voorbereiding op het derde, ze vormen een poging om de ontwikkeling tot een stellingname te verklaren. Het eerste verhaal geeft namelijk een situatie weer; het tweede (en mi. meest veelzeggende) verhaal tekent een ontwikkeling van één situatie naar een anderen, poogt bovendien de verandering van een individu, welke hiervan het gevolg is,

[p. 27]

te verklaren; net derde verhaal tenslotte toont een eindsituatie, het gevolg van een (gedwongen) verandering. Dit laatste verhaal is het Kafka-verhaal, waarop de schrijfster hier zo is aangevallen; maar mag en kan dit verhaal geïsoleerd van zijn twee voorgangers (cq. wegbereiders) worden beoordeeld?

De situatie die in ‘Die Sagen von Unirdischen’ wordt weergegeven kan niet anders doen denken aan de bekende politieke en ideologische tegenstellingen in de huidige samenleving. Alle bon mots ten spijt, een socialistische boeren- en arbeidersstaat als de DDR kan slechts gebaat zijn met een (adequaat realistische) kunst, die de economische opgang stenografeert. De individuele mens in zo'n staat zal niettemin, ondanks een (mogelijke) theoretische overtuiging, de verleiding voelen van de vrijheid tot individuele emoties en impressies standrecht wordt gesproken. Het is weliswaar beslist geen laatste oordeel (zie Kafka), het is mi. een voorlopig, een opgedrongen oordeel. Ik wil niet ontkennen dat het uitgesproken triest is wat Anna Seghers in dit verhaal doet: geheel volgens de opvattingen van de officiële denkwijze in de DDR wordt Kafka terecht gewezen. En dan Kafka zelf tenslotte: hij oefent zelfkritiek! Hoe kan een schrijfster, socialistisch of niet, een schrijver als Kafka zelfkritiek in de mond leggen?

Het zal inmiddels duidelijk zijn: de verklaring hiervoor ligt besloten in het tweede, in feite minst zonderlinge verhaal. Hoofdpersoon is hier de in zijn jeugd politiek actieve Erwin, die uit angst voor de consequenties wegvlucht van de anti-nazi-activiteiten, vervolgens zelfs met een (bovendien nog lelijke) nazi-vereerster trouwt. Zijn jeugdvriend Klaus, eertijds door hun vriendschap in de blijde socialistische beweging mee - gesleurd, duikt daarentegen aan het eind van de oorlog in het bevrijdende Russische leger op. Klaus ontbrak het aan de innerlijke politieke overtuiging van Erwin, was hierdoor, gevoelsmatig, minder kwetsbaar, en zette door. Erwin bezweek, pleegde verraad, ook naar eigen gevoel, maar hij krijgt bij het weerzien van Klaus niet de gelegenheid zijn debâcle uit te leggen.

Er is weinig zonderlings aan dit verhaal, waarom is er dan sprake van een ‘sonderbare Begegnung’? Er lijkt me slechts één antwoord op deze vraag mogelijk - en dat verwijst direct naar de positie van de schrijfster: Anna Seghers noemt het niet in de gelegenheid zijn verraad tenminste te verklaren ‘sonderbar’. Dit is de dubbelzinnigheid van deze bundel, een subtiel voorspel op het derde verhaal, waarin Seghers Kafka, en daarmee haar gehele geestelijke (dwz. literaire) wereld verraadt; zij wist immers van te voren dat zij verraad pleegde, dat zij zich niet zou kunnen verdedigen, laat staan het verklaren. En dus nam ook Anna Seghers haar toevlucht tot de vorm om althans indirect deze Kafka-geschiedenis van een inleiding te voorzien.

Teksten als die van Seghers en Plenzdorf zijn op hun weg naar het publiek geen strobreed in de weg gelegd. Na zo'n vijfentwintig jaar bakkeleien over literatuur en haar functie in een socialistische staat, lijken de schrijvers te hebben ontdekt op welke wijze zij hun individualiteit met de eisen die hun land stelt kunnen, verenigen...

Franz Kafka (1914)

Anna Seghers door Roger Melis