Bunker Hill. Jaargang 5 (nrs. 16-18)

[p. 25]

Saskia Profijt
Braaf meisje [fragment]

Thuis. Ik voel het als de trein station Almelo, centrum van Twente, piepend en krijsend binnen dendert. Om me heen overheerst de zachtzeurderige toon van het Twents. Home is where the heart is. Ik dacht het niet. Thuis is daar, waar je geboren bent.

Echt thuis is pas Enschede. Willem Wilmink schreef er een lied over: over die treinreis, over Enschede als eindpunt van de trein en dat er tegen die tijd geen hond meer in die trein zat, omdat niemand naar Enschede ging die er niets te zoeken had. En wie had er iets te zoeken, behalve de brave ziel die het ongeluk had er geboren te zijn? Wat was er te vinden in dat betongrijze centrum met zijn stalinistische c&a, wat zochten die doelloze rijen mensen er die zich mengden onder horden Duitsers, die elke Samstag genadeloos werden getrakteerd op een Nederlandse parkeerbon omdat Duitse auto's met voorrang door de parkeerwachten werden bediend als dank voor de instandhouding van de gehele Enschedese detailhandel? Waar leegstaande textielfabrieken stonden met hemelpriemende schoorstenen, eindeloze bakstenen muren, waar ik als kind mijn hand langs liet glijden, verlaten brakke terreinen met ijzeren hekken die zo het decor hadden kunnen vormen voor zo'n deprimerende aflevering van een Engelse detective. En buiten de singels was het niet veel beter, niet in de buurt waar ik woonde, aan de Van Veenweg, met die kleine arbeidershuisjes, in die kleine kamertjes en die piepkleine tuintjes ervoor en erachter, vaak betegeld en met tuinkabouters, en afgescheiden door diezelfde bakstenen muren. In verwaarloosde spoorsloten de wegroestende rails waarover geen treinen meer reden richting Duitsland; hoge werkloosheid verpakt in geruite tuinbroeken en ribfluweel; mannen met baarden, vooral op scholen, misschien wel in heel Nederland, maar in Enschede waren het er meer of

[p. 26]

leken het er meer, in combinatie met die muren en ze leefden er ook langer - wellicht in combinatie met en in de beschutting van die muren. Zelfs de bibliotheek, waar ik van afhankelijk was omdat in ons huis geen boeken waren, was deprimerend. Vandaar misschien dat ik een afkeer heb van geleende boeken, ik dacht vanwege de etensluchten en etensresten die mensen in die boeken hadden achtergelaten, maar het was dat lelijke gebouw aan de boulevard, wat helemaal geen boulevard was, maar een lelijke tweebaansweg naar Pools voorbeeld. En als je die lelijke tweebaansweg maar lang genoeg rechtdoor bleef volgen, dan passeerde je de grens en dan zat je in Gronau; dan wist je wel meteen waar de Enschedese stadsplanners de kunst hadden afgekeken, want Gronau zat zo dicht bij het putje dat het met één keer trekken doorgespoeld zou zijn. Dat was Enschede in de jaren zeventig en daar mag ik gerust een deel van de jaren tachtig bij trekken.

De bibliotheek is jaren geleden verhuisd naar een nieuwe locatie, de fabrieken werden verbouwd tot studentenflats, de schoorstenen werden neergehaald. Het busstation, dat voorheen kaal en bruin was, is gemoderniseerd. Ik wacht er op de bus naar Stokhorst te midden van staal en lichtblauw en glas. Gerieflijk is het niet: de gure wind blaast zo onder de veel te hoge overkapping door. Wachtenden, onder wie naar haarlak geurende dames van boven de zeventig, wiebelen van het ene been op het andere. Iedereen staat. Het gestroomlijnde hout van de designbank in het midden is zeiknat van de kille motregen. Ik ga met mijn rug naar de wind staan en huiver in mijn winterjas.

Dit is het derde achtereenvolgende weekend dat ik in Enschede ben. Ik schrik als mijn moeder de deur opendoet. Ze lijkt zo klein en zo moe. ‘Ik kan niet meer,’ zegt ze. ‘Ik kan niet meer. Ik ben op.’

Op het aanrecht in de keuken staan potjes met medicijnen. Mijn vader slikt al vijfentwintig jaar pillen, drie keer per dag, drie verschillende soorten. Nu komt er nog een kuur antibiotica bovenop.

Mijn vader ligt in een ziekenhuisbed in de huiskamer. Zijn wangen zijn ingevallen en het valt me niet eens meer op. Ik ben er zo aan gewend dat mijn vader ziek is.

Hij lacht als hij me ziet. ‘Hoi,’ zegt hij. Zijn ogen lichten op. Vroeger had hij donkerblauwe ogen, nu zijn ze wittig verwaterd. Maar nog altijd bijdehand.

Mijn moeder zegt vanuit de keuken: ‘Je mag hem wel vertellen, Susan,

[p. 27]

dat hij me niet meer 's nachts wakker moet maken, want dat ik het dan niet meer volhoud.’ Ze zegt het alsof hij er niet bij is en het niet hoort.

‘Yep, yep, yep,’ zeg ik tegen mijn vader en hij moet lachen.

's Avonds loopt zijn koorts op. De verpleegster is geweest en heeft hem gereedgemaakt voor de nacht.

‘Dat ding moet er nog voor,’ zegt mijn moeder zachtjes tegen mij en wijst naar het hek dat onder het bed staat.

‘Dat hek komt er nie veur,’ zegt mijn vader.

‘Dat hek moet ervoor, Albert, anders ga je vannacht weer uit je bed en val je.’

‘Dat hek komt er nie veur,’ zegt mijn vader.

We besluiten het even te laten rusten en zetten de tv aan.

‘Albert,’ zegt mijn moeder opeens, ‘Albert, wat doe je toch?’

Hij staat naast het bed met het hek in zijn handen. ‘Zo,’ zegt hij en struikelt met het hek richting de keukendeur. Ik probeer hem tegen te houden, maar hij zegt: ‘An de kant, Susan, goa an de kant. Aans goa ik dwas deur oe hèn.’

‘Laat hem maar,’ zegt mijn moeder. We kijken toe hoe mijn vader in zijn pyjama met hek over het pad strompelt. Achter in de tuin gooit hij het hek naast het vogelhuisje in de sneeuw.

‘Hoe kan het toch dat hij nog zo sterk is?’ zegt mijn moeder verbaasd.

‘Zo,’ zegt mijn vader als hij weer binnenkomt. Hij kijkt triomfantelijk naar ons. Later, als hij slaapt, halen we het hek weer op en maken het vast aan zijn bed.

Mijn vader heeft een belletje bij zijn bed, zodat hij het mijn moeder kan laten weten als er iets is. Als ik de vijfde keer het ding hoor, sta ik op. Door de geopende slaapkamerdeur zie ik mijn moeder op de rand van het bed zitten. Ze huilt. ‘Ik kan niet meer,’ zegt ze. ‘Ik ben op.’

‘Ik ga wel,’ zeg ik.

Hij zit overeind in bed en kijkt me woedend aan. ‘Ik zit vast,’ zegt hij. ‘Mak mie los.’

Ik controleer de dekens en zeg: ‘Je zit niet vast, kijk maar, de dekens zijn los.’

‘Mak mie los, mak mie los,’ zegt hij.

‘Je zit niet vast, kijk dan.’

[p. 28]

‘Mak mie los.’

Ik ga bij zijn bed zitten en kijk hoe hij met zichzelf worstelt. Dan kalmeert hij. Zachtjes ga ik de kamer uit. Ik ben nog niet boven of ik hoor het belletje weer. ‘Ik ga wel,’ zeg ik tegen mijn moeder, die nog steeds op de rand van haar bed zit. ‘Ga jij nou slapen. Ik zorg vannacht wel voor hem.’

‘Haal da ding weg,’ zegt mijn vader.

Ik denk dat hij het hek bedoelt. ‘Dat kan niet, papa,’ zeg ik, ‘dan wil je er weer uit en je moet blijven liggen. Je hebt koorts.’

‘Haal da ding weg,’ zegt mijn vader en hij wijst nu naar boven, naar de papegaai die boven zijn bed hangt zodat hij zichzelf kan omdraaien.

‘Hier, ik hang het zo, kijk, dan heb je er geen last meer van.’ Ik hang de papegaai over de stang.

‘Gèf mie 'n skeer,’ zegt mijn vader.

‘Waarom heb je een schaar nodig, dan?’

‘Ik knip 'm deraf,’ zegt mijn vader met een nijdige blik naar boven.

Ik zeg: ‘Dat kan helemaal niet, hij zit aan een ijzeren ketting, kijk dan.’

‘Gèf mie 'n skeer,’ sist mijn vader. Hij is razend. Hij grijpt mijn hand. Tot mijn verbijstering merk ik dat mijn vader met twee handen probeert mijn hand te breken.

‘Papa,’ zeg ik.

Hij laat los. ‘Gèf mie 'n skeer,’ zegt hij weer.

‘Nee,’ zeg ik. Ik loop naar achteren en ga op de bank zitten. Ik houd mijn hand vast. Ik ben te moe om te huilen. Ik ben te verdrietig om te huilen. Ik kijk naar hoe hij in zijn bed ligt te worstelen, zijn mond halfopen, wit tablettenslijm in zijn mondhoeken. Ik zie de handen waarmee hij probeerde mijn hand te breken. Hij heeft me nooit geslagen. Hij heeft me wel laten vallen. Op de fiets. Op het ijs. Bij het slootjespringen. En dan moest hij heel hard lachen. Daar kon ik verschrikkelijk kwaad om worden, dat hij moest lachen als ik pijn had. Mijn vader gaf niets om pijn.

Niemand hield van mijn vader toen hij een kind was. Zijn moeder was dood en zijn vader was in de Heere. Op zijn zeventiende liep hij weg van een toekomst als keuterboer. Zijn plan was om naar Amsterdam te gaan, maar hij bleef steken in Enschede. Hij kreeg werk in de textielfabrieken van Van Heek, maar hij kon niet tegen de hele dag opgesloten zitten. Dat was zijn versie. Mijn moeder vertelde dat hij bij de weefmachines was geïnstalleerd met de opdracht het proces in de gaten te houden. Dat is een makkelijke manier om aan de kost te komen, dacht mijn vader, die

[p. 29]

gewend was zware lichamelijke arbeid te verrichten. Hij stond erbij en keek ernaar. Rollen kostbare stof verknoeide hij, doordat hij niet had gemerkt dat er een naald scheef was gaan zitten. Na een zware preek werd hij aan het werk gezet bij het in- en uitladen van de rollen. Drie weken later achtervolgde mijn vader op het fabrieksterrein een andere arbeider met een mes, omdat ze ruzie hadden gekregen over een karretje. Volgens mijn vader was die man een vervelende kerel en daar kon je bij hem maar tot op een zeker punt mee wegkomen. ‘Ik maak 'oe dood,’ schreeuwde mijn vader, terwijl hij het lieder door de grote hallen joeg. De pluizige meisjes die in de spinnerij stonden, onder wie mijn moeder, keken op van hun werk en zagen de achtervolging. Ze konden niet verstaan wat mijn vader schreeuwde, omdat het ratelen van de machines elk geluid overstemde. Maar ze zagen het wel en ze praatten erover in de wc's, waar ze stiekem rookten. Die keer werd hij wel ontslagen. ‘Misschien dat ze dit soort gedrag in Drente tolereren,’ zei de voorman, ‘maar hier gelden toch andere regels.’ Mijn vader vond zo weer werk bij een andere fabriek. Hij haalde zijn groot rijbewijs en keerde al snel terug op het fabrieksterrein van Van Heek met zijn vrachtwagen, sigaret in een mondhoek, in een gloednieuw pak. Hij knikte naar de meisjes die na hun dienst het hek uit liepen op weg naar de bus. Onder wie mijn moeder.

Mijn vader was voor niemand bang. Zelfs toen zijn lichaam was aangevreten door Parkinson en hij gemakkelijk uit balans te brengen was, was hij nog niet bang. ‘Ik nem der toch zeker twee met mie met,’ zei hij, bijtend op zijn kunstgebit dat vanwege de vergroeiing in zijn kaken los was gaan zitten. Maar hij moest steeds grotere stukken van zijn leven prijsgeven aan zijn ziekte. Zijn laatste strijd betrof het inleveren van zijn rijbewijs. Hij reed allang niet meer, maar hield zich vast aan de illusie dat hij het nog kon. Hij stond erom bekend een feilloos chauffeur te zijn geweest. Hij vond het achterlijk dat mijn moeder, die menig stoeprandje meenam bij het inparkeren, hem zijn rijbewijs wilde afpakken. Hij was woedend, razend, hij trok wit weg en beet op zijn loszittende kunstgebit. Lopen kon hij niet meer. Het opgeven van dat rijbewijs betekende dat zijn wereld definitief eindigde bij de tuinpoort. Mijn moeder heeft het gewoon afgepakt en ingeleverd, stoïcijns weigerend te luisteren naar zijn laatste driftbui.

Daarna zat hij meestal op zijn bankje in de tuin, als het weer het enigszins toeliet. Op dat bankje vertelde hij me dat het hem dwarszat dat hij

[p. 30]

niet wist hoe Robert woonde, dat hij hem nooit in zijn nieuwe huis in Utrecht had opgezocht. Ik herinnerde hem eraan dat mijn moeder geen zin meer had om bij Robert langs te gaan, na het fiasco van de laatste keer. En dat hij zelf niet meer kon rijden.

‘Dan goa 'k met de trein.’

Hij overschatte zichzelf wel vaker. Ik begon te lachen.

‘Dan ga ik met de trein,’ herhaalde hij met nadruk.

De sterkste man van de wereld.

‘Ik ga niet meer naar hem toe,’ zei ik. ‘Het is elke keer weer raak. Die jongen kan gewoon niet normaal doen.’

Mijn vader keek me aan en ik zag dat hij iets wilde zeggen. ‘Dat jong,’ zei hij langzaam, ‘dat jong mak 't zo moeilijk veur zichzelf.’

‘Jij wilt gewoon geen ruzie meer.’

Hij knikte naar de tuin. ‘Die fiooltjes doet 't goed dit joar.’

‘Ik heb geen zin meer om aan Roberts problemen ten onder te gaan. Dat heb ik lang genoeg gedaan.’

‘Hij kan niej aanders.’

‘Tijd dat hij daar eens verantwoording voor neemt.’

‘Hij mak alles stuk.’

‘Dat heeft hij altijd gedaan.’

‘Mar 't is gien slechten jong.’ Hij keek me aan met zijn verwaterde blauwe ogen en glimlachte een beetje. Hij klopte zacht met zijn stijve vingers op mijn hand. ‘'t Is gien slechten jong. Wat of e ok deut. Ik bin gek met 'm.’

Mijn vader keek geen actualiteitenprogramma's meer. Dagblad Tubantia las hij uitsluitend nog voor de rouwadvertenties en berichtjes als ‘Man valt van fiets op Singel’. Ik had hem daar al eens op aangevallen. Ik zei: ‘Waarom kijk jij in godsnaam met mama naar The Bold and the Beautiful? Vroeger zou je daar nooit naar hebben gekeken.’

Hij verwaardigde het zich niet te antwoorden. Hij was voor niemand bang, ook voor mij niet, met mijn opleiding en geletterdheid. De sterkste man van de wereld. Hij viel van zijn fiets en moest wachten tot iemand hem zag liggen om de fiets van hem af te tillen. ‘Dan moet je het zelf maar weten,’ zei ik geïrriteerd, ‘maar ik wil straks wel naar het nieuws kijken.’

Mijn vader viel tijdens het nieuws in slaap. Nieuws was voor hem dat het weer lente werd. Nieuws was een koolmees in de tuin, bloembollen

[p. 31]

die opkwamen. De juiste manier van grasmaaien. Een lekke band. Hij deed er een ochtend over om een band te plakken. ‘Ga eens kijken in de schuur,’ zei mijn moeder op een van mijn weekenden thuis. ‘Hij blijft wel erg lang weg.’ Dan zat hij op zijn knieën bij de fiets en probeerde met twee handen lijm uit de tube op het plakkertje te krijgen. ‘Help me even, Susan,’ zei hij, als hij me zag. Als ik niet was gekomen, was hij in zijn eentje doorgegaan, net zolang tot het hem gelukt was. Hij verloor zijn geduld niet meer. Toen hij net ziek was, vloog het bestek soms over tafel. Na een paar jaar accepteerde hij dat hij zijn yoghurtschaaltje pas naar de keuken kon brengen als wij de pannen stonden af te wassen. Dan was het bijna tijd voor koffie. Dan bleef hij maar aan tafel zitten.

Tegen de ochtend wordt mijn vader wakker.

‘Susan,’ zegt hij en schraapt zijn keel. Hij probeert iets omhoog te komen.

‘Wat is er, papa?’ vraag ik en loop naar hem toe. ‘Wil je iets drinken?’

Ik help hem een slokje water te drinken. ‘Wil je iets anders drinken, papa?’ vraag ik. ‘Zal ik thee zetten?’

Hij schudt zijn hoofd. Hij kijkt me aan met zijn verwaterde blauwe ogen. Ik zie aan hem dat hij met me wil praten. Het kost hem even voor hij de woorden vindt. ‘Hoe is 't met Mark?’ vraagt hij.

‘Het is uit,’ zeg ik. En voordat ik ertegen kan vechten, sla ik mijn handen voor mijn gezicht en begin hartstochtelijk te huilen. ‘Ik moest altijd op hem wachten,’ zeg ik vanachter mijn handen, ‘en het is een grote botterik. Ik kon gewoon niet meer.’ Ik veeg woest mijn tranen uit mijn ogen en kijk weer naar mijn vader. Hij kijkt me nog net zo aan, maar hij zegt niets. ‘Dat dus,’ zeg ik. Ik denk dat hij niets gaat zeggen. Hij zegt toch al niet zoveel meer. Ik kijk naar mijn handen. ‘Het gaat wel, hoor,’ zeg ik, ‘ik heb het alleen zo af en toe moeilijk.’

Dan hoor ik hem. ‘Wichke, ie bint better of alleen.’

Ik begin weer te huilen. ‘Dat weet ik wel.’

Hij kijkt me weer aan, met zijn verstarde blik. ‘Ie redt het wel.’

‘Dat weet ik wel,’ zeg ik weer.

Ik weet alleen nog niet hoe.