De Brakke Hond. Jaargang 7

[p. 4]

[Nummer 26]

Bart de Man
Bas Heijnes bezonnenheid

Ik was onmiddellijk voor Bas Heijne ingenomen, toen ik merkte dat mijn eigen naam vermeld stond in het register bij zijn recente verzameling columns uit Vrij Nederland. Het boekje heet Heilige Monsters (een rare vertaling voor ‘monstres sacrés’) en is in 1989 uitgegeven bij Bert Bakker. Iedereen ziet graag zijn naam staan tussen grootheden als koningin Beatrix, Jacky Collins, Adriaan van Dis, Anja Meulenbelt, Arianna Stassinopoulos Huffington en Zia ul-Haq. Dus sloeg ik snel de bundel open op pagina 78, waar ik de volgende zin aantrof: ‘In het Vlaamse literaire tijdschrift De Brakke Hond windt Bart de Man zich naar aanleiding van de bloemlezing De knuppel in het hoenderhok in enkele bladzijden onbezonnen proza op over de verwording van de Nederlandse polemiek’.

Ik was teleurgesteld, omdat Bas Heijne het ‘proza’ van Bart de Man onbezonnen noemt, alsof bezonnenheid een kwaliteit van polemisten zou zijn.

Opwindend

Hoe haal ik het eigenlijk in mijn hoofd een polemiek te schrijven over die Heilige monsters van Bas Heijne? Iedereen die in Vlaanderen iet of wat in literatuur geïnteresseerd is, heeft die columns toch al lang zelf kunnen lezen in Vrij Nederland en hij of zij weet dus wat ze waard zijn. Een recensie heeft toch alleen maar zin als het om een onbekend geschrift gaat en als de criticus de lezer(es) er nog voor kan behoeden een stommiteit te begaan? Ik persoonlijk kan mij niet voorstellen dat iemand zo getroffen geweest zou zijn door die stukjes, dat hij ze ook nog als boekwerk zou willen herlezen.

Daarmee wil ik niet zeggen dat Bas Heijne onleesbare

[p. 5]

‘lectuur’ aflevert. Nee, het is met een zekere flair en met een zekere vlotheid gebracht ‘entertainment’. Maar het is allemaal zo weinig opwindend, zo mak en zo ‘bezonnen’, dat je er treurig van wordt.

Op de foto van de achterflap kijkt de heer Bas Heijne, een jongmens met een schattige krullebol, vlak naast de lens. Vernietigender zou je deze columnist niet kunnen typeren. Zeker, hij heeft goede smaak. Dat wil zeggen, hij bezondigt zich niet aan de krankzinnige aberraties waartoe de randstedelijke Volksempfindung in staat is. Zo verdedigt hij niet de regelrechte censuur die jodenverdedigers hebben uitgeoefend bij de voorstelling van Fassbinders stuk Het vuil, de stad en de dood; niet de van alle talent gespeende dichters die zich met alle mogelijke mediatieke middelen een naam hebben gemaakt als Maximalen; niet de wansmakelijke recensie annex panegyriek van De zondvloed van Jeroen Brouwers door Koos Hageraats; niet de geëxalteerde ophemeling van de column door de Hollandse literaire incrowd; niet de obsessie van elke Hollandse scribent om praatprogramma's te teisteren. Maar bezonnen als Bas Heijne is, geselt hij die misstanden niet. Hij doet er alleen een beetje bedroefd over en kijkt dan wazig een andere kant uit.

Tja, zoiets zal wel een kwestie van temperament zijn, maar dan moet je niet achterop je boekje laten drukken dat je ‘een opwindend en eigenzinnig boek’ hebt geschreven, ‘waarin column, essay en polemiek een originele verbintenis met elkaar aangaan’. Opwindend? Neen, mak. Een typerend zinnetje van Bas Heijne: ‘het is goed wanneer een romancier zijn blik op de wereld richt, de gebeurtenissen om hem (sic) heen registreert, en luistert naar het aanzwellende rumoer, maar wel vanuit een ivoren toren’ (pp. 54-55). Heijne is dan ook doodsbenauwd voor alles wat literatuur met ‘straatrumoer’ zou kunnen verbinden. Raar dat hij dan toch ‘opwindende’ boeken wil maken. (Intussen is zijn debuutroman Laatste woorden opnieuw uitgegeven, een slap satirisch werk, dat toch alleen maar via het kranterumoer dat Heijne in zijn columns maakt, uit zijn winter-

[p. 6]

slaap is gewekt.

Columns zijn dit uiteraard, essays en polemieken helemaal niet. Van een essay verwacht je wat argumentatie: Bas Heijne houdt het bij opinies. Het is bijvoorbeeld pijnlijk om te zien hoe hij zich uit de discussie over het moderne toneel redt, door erop te wijzen dat het in de eerste plaats om kwaliteit (zijn cursivering) gaat. Gemeenplaats der gemeenplaatsen: zoiets noemt Adriaan van Dis (ja, die van de televisie) op de achterflap: ‘origineel, weerbarstig en telkens weer een getuigenis van helder denken’. Polemieken? Neen, wat opvalt, is dat hij de grote namen zorgvuldig spaart. Alleen klein grut, zoals Koos Hageraats en Bart de Man, krijgt een vermanend vingertje. Ton Anbeek heeft in een ‘onbezonnen moment’ (Heijnes grootste angst) de term ‘straatrumoer’ in omloop gebracht (p. 53); in het register geen spoor van Piet Grijs, Gerrit Komrij, wel één keer een bangelijke verwijzing naar W.F. Hermans, omdat die in zijn Mandarijnen op zwavelzuur de ‘botte bijl’ hanteerde. (Op de voorkant van Bas Heijnes Heilige monsters staat het skelet van een adder: spuw zo maar venijn!)

Boerenwijsheid

Een échte essayist en polemicus zou zich niet tevreden stellen met wat afkeurende geluiden bij hem onwelgevallige toestanden. Hij zou proberen aan te geven, waarom de angst voor antisemieten te worden versleten sommige Nederlanders tot fascistoïde gedragingen leidt. Vijfenveertig jaar na de tweede wereldoorlog zijn onze noorderburen hun schuldcomplex over hun allerminst dapper gedrag nog niet kwijt. Meer vrijwilligers voor het Oostfront dan overal elders, minder lijdelijk verzet tegen de deportaties van Joden dan eender waar: het land van Anne Frank heeft wat goed te maken en doet dat dan via plompe antidemocratie.

Een échte essayist en polemicus zou proberen aan te tonen via welke mediakanalen de Maximalen hun zegetocht hebben

[p. 7]

kunnen houden, welke kongsi's de literaire successen maken en welke belangenvermenging dit hele wereldje draaiende houdt. In plaats daarvan merkt Bas Heijne zalvend op dat het altijd al zo geweest is: ‘Zulke verdachtmakingen en beschuldigingen zijn even oud als de beroepen zelf; ze horen eenvoudig bij schrijvers en critici. Bovendien zijn ze niet regionaal gebonden. Als de vaderlandse auteurs en hun recensenten corrupt zijn, dan zijn ze nog steeds corrupt; áls de gezamenlijke literati werkelijk één grote hoerenbende vormen, dan zijn ze eenvoudig niet beter dan hun buitenlandse collega's’. Dit defaitisme mag dan boerenwijsheid zijn, een polemicus hoort anders te spreken.

Een échte essayist en polemicus zou zich niet alleen beklagen over de te grote plaats die de column in de Nederlandse literatuur krijgt toegemeten, hij zou, wanneer hij zelf columns schrijft, proberen daar wat originelers van te maken. Bas Heijne is echter maar een columnist. Hij maakt van één ideetje telkens een hele column, hij speelt altijd op veilig, verandert nooit eens van aanpak en voegt zo aan de eindeloze rij zouteloze stukjes-schrijvers nog een bezonnen exemplaar toe.

P.S. Ere wie ere toekomt. Bas Heijne is zowat de enige Nederlandse criticus geweest (behalve mijn zuster Berta de Man), die geprotesteerd heeft tegen de feministische pretenties van de critica Maaike Meijer, die, zonder Neeltje Maria Min zelf te hebben geraadpleegd, de poëzie van deze dichteres ‘erotisch leest’ als een symptoom van ‘dochterverkrachting’. Intussen heeft Min zelf in een interview met Opzij (een onverdachte bron) laten weten dat ze met deze interpretatie allerminst gediend is. Voor één keer dat een literatuurcriticus al eens een empirisch toetsbare uitspraak doet, is die wel heel erg gefalsifieerd. Voorlopig heb ik nog niet gehoord dat Maaike Meijer haar doctorsbul heeft ingeleverd, en al die critici en criticae die dit zo'n geweldig werk vonden, zwijgen als vermoord. Met een parafrase op Doctor Meijer zelf kunnen we zeggen: ‘Zij zwijgen zo luidkeels, dat we het wel moeten horen.’

[p. 8]

[advertentie]