Het Boek. Serie 3. Jaargang 37

[p. 51]

Boekbespreking

† Victor Madsen, Katalog over Det Kongelige Biblioteks Inkunabler. Bd. III. Accession 1938-1962. Inkunabler i andre biblioteker. Registre. - København, Det Kongelige Bibliotek, 1963. 4^o. 105 blz. Prijs: Kr. 20.-.

Mocht ik hier vroeger de delen I en II van deze catalogus bespreken (zie jg. XXVI. 140-142), het stemt tot vreugde ruim twintig jaar later een vervolgdeel aan te kondigen. Dit staat nog op naam van overleden Victor Madsen. De zorg voor de Kopenhaagse incunabelen berust thans bij Dr. Erik Dal. Van hem stamt dan ook het Forord, gevolgd door een vrijwel gelijkluidende Engelse Preface. Welgeteld bestaat de aanwas der collectie uit 129 stuks, de nos. 4267-4395, waaronder enige doubletten en de fotocopie van een unicum, het Missale Viburgense, een Lübeckse druk van 1500 [4392].

Onverdeelde instemming met Madsen III kan ik onmogelijk betuigen. De eigenaardige samenstelling is daar schuld aan. Men zal niet zonder moeite zijn weg erin vinden. Wetenschappelijke mensen zijn nu eenmaal alfabetisch georiënteerd en afwijkingen van die orde werken storend. De inhoudsopgave op p. 105 vertelt lichtelijk naïef: ‘Denne katalog er ikke gennemfort alfabetisk’, hetgeen iedereen al lang bemerkt zal hebben. Wel biedt een alfabetisch register van auteurs en anoniemen (p. 102-104) een lichte compensatie. Doch waren hierin, behalve de namen der schrijvers, mede de titels hunner werken vermeld, het zou de bruikbaarheid zeker ten goede zijn gekomen. Deze rommelige en onpractische indeling der aanwinsten vindt blijkbaar zijn oorsprong in het feit, dat ze reeds geregeld in het jaarboek der bibliotheek, Fund og Forskning, waren opgenomen onder nommers, aansluitend op Madsen I-II. Zo is het hele alfabet dooreengehaspeld en moeten we tot veertien keer toe een nieuwe volgorde aanvaarden, zeer ten nadele van het overzicht. Ik vraag me af, of het niet mogelijk was geweest de jaarlijkse aanwas voorlopige nommers te geven met het oog op de latere definitieve samenvatting in deel III.

[p. 52]

Verwarrend werkt bovendien, dat het deel begint met de nos. 605, 980, 1369, 3190, 3240, 4131, 4137, 4266, die onderling weinig samenhang hebben. Het zijn ten dele doubletten, ten dele correcties van vroegere Madsen-nos. Was het niet beter geweest deze groep, met een korte verklaring, afzonderlijk te houden?

Ook komt dan later weer de vraag op, waarom een duplicaat van 3240 en van 4131 hier het oorspronkelijke Madsen-no. mocht behouden, terwijl andere duplicaten, onder meer van Madsen 4134 en 4143, tot de nos. 4294 en 4297 zijn verheven.

Bij die eerste, wat wonderlijke groep zou men nog kunnen voegen een verbetering van 1373, de Dialogus Salomonis et Marcolphi, door Madsen vroeger toegeschreven aan Jac. de Breda te Deventer, maar in werkelijkheid een Keulse druk van Quentell (cf. mijn Contributions CA., p. 74, i.v. Collationes). Ook had vermeld kunnen worden, dat twee werken van Lefèvre, Madsen 2458 en 2460, in navolging van Campbell op naam van Leeu te Antwerpen gezet, blijkens latere onderzoekingen door Jac. Bellaert te Haarlem zijn gedrukt (zie Contributions CA., p. 91). Eveneens had vermeld kunnen worden, dat Madsen 2940 en 3508, twee fragmenten i.v. Officium en Rituale, tot éénzelfde Horarium behoren; zie hierover NK. 3196, waaruit mede blijkt, dat Madsen's toeschrijving aan Jac. de Breda onjuist is.

Bekend is hoe moeilijk het dikwijls is de fictieve scheidslijn tussen ongedateerde incunabelen en post-incunabelen te trekken. Reeds heb ik in mijn bespreking van I-II enkele Madsen-nos. genoemd, die naar de zestiende eeuw verschoven moeten worden. Ik kan hier nu enige drukken van Bac aan toevoegen, Madsen 67, 87 en 88, die onderscheidenlijk van c. 1505 en c. 1510? zijn, gelijk nader is uiteengezet bij NK. 2261, 2267 en 2269. Tot slot nog een correctie van een storende vergissing bij Madsen's 2014, waar wordt verwezen naar Bradshaw's Collected papers, 351-359. Dat moet zijn Conway's Woodcutters, zelfde pagina's.

Vanzelf belandde ik even in delen I-II en correcties daarop, die hier vermeld hadden kunnen worden. Thans terug tot dl. III. Van groot belang is de aanwinst van 33 Hebreeuse incunabelen, die als nos. 4298-4334, tussen twee streepjes, op p. 20-26 een afzonderlijke groep vormen. Alfabetisch lopend van Avicenna-Talmud. Een kostbaarheid is no. 4337, de Opera van Aristoteles (Venetië, Aldus Manutius, 1495-98), waarvan delen IV-V het ex-libris van Willibald Pirckheimer hebben, door Dürer geschilderd.

Oude prijsopgaven zijn altijd van belang; men treft aantekeningen erover aan in de nos. 4289 en 4290, van 1508 en van 1476. Curieus is ook de inscriptie in no. 4391, een Latijnse Bijbel van 1485: ‘Petrus Stöcklin huius libri possessor in rudi materia pro octo aureis et v grossis empti’. De uitdrukking ‘in rudi materia’ zal betekenen in ‘ongebonden toestand’.

Op het gebied van Nederlandse incunabelen biedt de collectie weinig bijzonders. No. 4274 Bonaventura, Soliloquium, (Gouda, Ger. Leeu, s.a.; CA. 337) is de enige opmerkelijke, in 1951 gekocht.

Na de lijst der incunabelen van de Kon. Bibliotheek volgt de opgave van 87 andere, benevens van één blokboek, die in het bezit zijn van verschillende Deense verzamelingen. Aan deze nommers - gelukkig alfabetisch geordend -

[p. 53]

gaat de letter T vooraf. Zij moeten worden aangehaald als Madsen T1, T2, enz. Het belangrijkste is daarbij een Nederlands blokboek, Planetbog (T1), klaarblijkelijk een unicum, dat op c. 1460 wordt gedateerd en eigendom is van de Kgl. Kobberstiksamling in Kopenhagen. Dezelfde collectie bezit als Nederlandse druk nog de Aesopus van Ger. Leeu te Antwerpen, 26 Sept. 1486 (CA. 26). Unica zijn verder klaarblijkelijk aflaatbrieven nos. T52 en T54, beide ten bate van de strijd tegen de Turken verleend. Ze zijn omtrent 1482 en 1489? gedrukt op last van Joh. Nixstein en Raim. Peraudi en bevinden zich in een particuliere Kopenhaagse verzameling en in het Nat. Museum.

Vele waardevolle registers en concordanties besluiten de uitgave, die ondanks de minder gelukkige samenstelling velen tot nut zal strekken.

's-Gravenhage, April 1964.

M.E.K.

Fund og Forskning i det Kongelige Biblioteks Samlinger X. With summaries. København, Udgivet af det Kongelige Bibliotek, 1963. 4^o. 176 blz. met vele afbeeldingen. - Prijs: 20 Kr.

Met warme instemming kan dit 10e deel ener reeks, voor het eerst aan ons tijdschrift ter beoordeling aangeboden, hier worden begroet. Een publicatie van betekenis, waarvoor de Kopenhaagse bibliotheek alle eer toekomt, wat dan in hoofdzaak de inhoud, maar tevens de uiterlijke verzorging betreft. De medewerkers behoren merendeels tot de wetenschappelijke staf van de bibliotheek en ook van de Universiteit en haar bibliotheek, terwijl er mede een bijdrage is van een Noorse bibliothecaris.

Doorwerkt en voorzien van goede reproducties is de studie van Holger Nørgaard, Sankt Ovid. Tekstligt og billedmaessigt om Metamorfosernes forvandling. Uitgegaan wordt van de Ovide moralisé, een hs., c. 1480 in Vlaanderen geschreven en verlucht, en nu in de Thottse collectie der Kopenhaagse bibliotheek. Het heeft blijkbaar tot voorbeeld gestrekt aan Mansion's uitgave van dit werk, in Mei 1484 te Brugge gedrukt (CA. 1348). Bij de Nye Inkunabler i det Kongelige Bibliotek (V) door Dr. Erik Dal, dertig sruks, waarbij één fotocopie, is de enige, weinig saillante Nederlandse, een Baptista Mantuanus, De patientia. Deventer, R. Pafraet, 20 Oct. 1498 (CA. 230). Van de overige bijdragen las ik met veel genoegen Prams Rejser i Norge 1804-06 door Torben Nielsen. Het is een boeiend relaas, verduidelijkt door een schetskaart, van twee lange dienstreizen, die de dichter Christen Pram, Noor van geboorte, als ambtenaar van de Deense koning door Noorwegen heeft gemaakt ter bestudering van economische toestanden. Merkwaardig te vernemen, dat hij zijn reis begon met zich voor de som van 25 rijksdaalders in Helsingborg een oude reiswagen - ‘en gammel rejsekaerre’ - aan te schaffen. Gelukkige tijden en weinig eisende ambtenaren. Een aardig silhouet van Pram is hierbij en ook op de omslag van de bundel afgedrukt. Een artikel, rijk geïllustreerd, van Bjørn Ochsner loopt over Silhouettøren fra Sankt Pederstraede. En Identifikation. Nog trof mij het uitstekende opstel van grote letterkundige betekenis (vervolg op dat in de vorige jaargang) Fra en

[p. 54]

Digters Vaerksted. H.C. Andersens Optegnelsesbøger door Dr. H. Topsøe-Jensen. Bestudeerd zijn de vijf opschrijfboeken van Andersen, die een scherp licht werpen op zijn werkmethode. Allerminst is hij een improvisator geweest, gelijk wel eens gemeend is. Integendeel, een auteur, die zijn werken met zorg heeft opgebouwd. Invallen en indrukken, plannen voor toekomstige verhalen werden in deze notitieboeken opgetekend en later veelal zuinig verwerkt in zijn geschriften.

Toevoegingen en verbeteringen op de vorige jaargangen, Engelse summaries en een Personregister besluiten de voortreffelijke bundel.

's-Gravenhage, Nov. 1963.

M.E.K.

Luigi Bàlsamo, La lettura pubblica in Sardegna, Documenti e problemi. Uitg. Leo S. Olschki, Firenze 1964.

Een nieuwe serie essays en studies, die Francesco Barbèri onder zijn leiding heeft genomen voor Olschki te Florence (met als verzameltitel ‘Biblioteconomia e Bibliografia’) is thans begonnen met dit curieuze boekje over het ‘Openbaar lezen’ op Sardinië. D.w.z. over het wezen, de omvang en de doordringingskracht van de opmerkelijk talrijke grote en kleine openbare bibliotheken op dit eiland. Opvallend groot in getal, gezien de in doorsnee on-geletterde, althans maar heel schaars op de letteren gerichte bevolking van 1,4 miljoen mensen, alle verdeeld over kleine centra (behoudens de hoofdstad Cagliari met 170,000 en Sassari met 90,000 inw.) en met twee universiteiten, nl. in beide genoemde steden.

Voor de buitenlander, die door studie en meermalen verblijf ter plaatse als enigszins ingewijd is te beschouwen, is het desondanks niet zonder betekenis, dat dl. I dezer reeks juist aan het bibliotheekwezen op Sardinië is gewijd: hij ziet erin onderstreept de eenheid van een ‘vak’ waarin de diverse technieken en de voortschrijdende specialisatie een gemene noemer bezitten in de oeroude zending, om op verschillend niveau de contacten tussen boek en lezer te bevorderen, resp. te vereenvoudigen.

Bàlsamo deelt zijn onderzoek in drie delen in: de organisatie, problemen van de lees-dienst, en documenten over kwalitatieve problemen, en geeft daarna statistieken en tabellen over het type lezers en het type van het gelezene. Dat onderzoek heeft hem vijf jaren intelligente speur- en verwerkingsarbeid als ‘regionaal hoofdopziener voor bibliografie’ gekost - de ‘regione’, zelfbesturend gewest, was uiteraard Sardinië. Zijn toepassen van moderne sociologische methodes op de bibliotheconomie is stellig nieuw voor Italië en blijkt, naast concrete moeilijkheden, ook ongedachte mogelijkheden en successen naar voren te brengen, die zulk een pioniersactie in een gebied als dit ontmoet. Bij de huidige (pas beginnende!) economische ontwikkeling in een gebied als Sardinië is zulk een onderzoek, mits organisch uitgewerkt, van sprekende betekenis. Maar even evident is zijn waarde als voorbeeld voor soortgelijke initiatieven, die stellig in andere delen van Italië - en in de reeks - zullen volgen.

H.v.d. Bergh

[p. 55]

A. Tortoreto, Bibliografia analitica leopardiana, 1952-60. Uitg. Leo S. Olschki, Firenze 1963.

Sinds de uitgever - en cultuurhistoricus! - Leo Olschki in 1923 met zijn Biblioteca di Bibliografia Italiana begon, zijn daarin tot heden 44 delen verschenen. Onder de bibliografische e.a. hulpmiddelen ten dienste van studerenden neemt deze reeks een ongewoon grote plaats ‘van uitnemendheid’ in. Van elk dezer delen is de auteur buitengewoon geïnformeerd en altijd iemand van onaangevochten wetenschappelijke nauwkeurigheid. Vóór veertig jaar werd begonnen met een overzicht der Dante-manuscripten in de Universiteitsbibliotheek te Bologna (door Carlo Frati); daarop volgden verscheiden historisch-kritische panorama's over Dantestudies, en na een reeks catalogi van incunabelen in diverse Italiaanse bibliotheken en een enorm Dizionario bio-bibliografico dei bibliotecari e bibliofili italiani dal sec. XIV al XIX (eveneens door prof. Frati) heeft Olschki zich er toen op gezet, de altijd sinds 's dichters dood (1837) lacuneus gebleven bibliografie van Giacomo Leopardi tot een nationaal werklichaam te doen uitbouwen.

Met het thans voor ons liggende boek van Alessandro Tortoreto, de analytische Leopardi-bibliografie over de jaren 1952 t/m 1960, is deze opzet voltooid, en wel bijzonder fortuinlijk voltooid. Er viel hier niet, als in ver verleden, terug te grijpen op detailbibliografieën, zoals G. Bustico kon doen met zijn bibliografie van Vittorio Alfieri (3e ed. 1926). De Leopardi-bibliografie is officieel namelijk pas begonnen met een ‘saggio’ (essay) van L. Cappelletti uit 1881, dat het jaar daarop verbeterd en aangevuld werd toegevoegd aan de uitgave van Leopardi's Poesie door Ferrari & Pellegrini te Parma. Zodoende waren enige richtsnoeren de vroegere Leopardi-delen in de serie Olschki: de Bibliografia Leopardiana waarvan het eerste deel (tot 1898) was verzorgd door G. Mazzantini en M. Menghini, het tweede deel (1898-1930) door Giulio Natali en het derde deel (1931-1951) door G. Natali en G. Musumarra. Zodra men evenwel het nieuwe werk van Tortoreto raadpleegt, valt de onafhankelijkheid op van zijn arbeidswijze, de uitermate kundige verwijzing naar bronnen van, en recensies over, de geciteerde boeken en artikelen, en vooral de plaatsing van zulk een boek of artikel binnen het kader van de grote strijd die rondom de geniale dichter uit Recanati heeft gewoed, die tussen romantisch en klassiek.

Terloops zij hier nog opgemerkt, dat deze uitgave, evenals trouwens het voorafgaande deel van Natali en Musumarra, geplaatst is onder de auspiciën (en daarmee de zorg) van het Centro Nazionale di Studi Leopardiani in Recanati, een studiecentrum waarvan, vergissen wij ons niet, Tortoreto zelf deel uitmaakt. Hetgeen alweer vakkundigheid èn arbeidszorg zonder weerga waarborgt.

H.v.d. Bergh

[p. 56]

Libraries in the world; a long-term programme for the International Federation of Library Associations. The Hague, Nijhoff, 1963. 62 blz. prijs f 4.20.

De internationale federatie van bibliotheekorganisaties IFLA is van een samenwerking van Westerse verenigingen uitgegroeid tot een wereld-organisatie waaraan 52 landen deelnemen. Men heeft de behoefte gevoeld aan een overzicht van alle problemen, die aanleiding kunnen en moeten geven tot gemeenschappelijk onderzoek en tot werkzaamheid in algemeen overleg. De velerlei vraagstukken die zich in verschillende delen van de aarde en op verschillende gebieden van het bibliotheekwerk voordoen zijn hiertoe verzameld. En vervolgens hebben ervaren beleidsmannen deze kritisch geordend en bekeken. Het resultaat is een reeks van korte hoofdstukjes over de tegenwoordige stand van een aantal principiële en praktische moeilijkheden, waarbij telkens als besluit enige cursief gedrukte aanbevelingen zijn geformuleerd. En deze laatste geven dan niet de oplossingen van de moeilijkheid, maar alleen voorstellen tot de aanpak daarvan door werkgroepen van IFLA. De waarde van dit hele programma ligt in de deskundigheid van de geformuleerde desiderata. Veel van de genoemde onderwerpen behoren mede tot de terreinen van UNESCO, of van FID en nog andere instanties. In die gevallen is erop gewezen dat IFLA hierbij samenwerking met die andere organisaties moet trachten te vinden.

Uit het voorbericht van het bestuur van IFLA blijkt, dat naast de heren Francis, Hutchings en Liebaers vooral Dr. Brummel veel heeft bijgedragen tot de samenstelling van deze vooruitziende publicatie.

F. Kossmann