Het Boek. Serie 3. Jaargang 36

[p. 210]

Henk Voorn
Leven in een papiermolen
Kleine bibliografie van vreugd en leed in het dagelijks leven van papiermakers en gezellen

De papiermolens, waar het papier met de hand werd geschept uit lompenstof, zijn na 1800 eerst langzaam, dan spoedig in steeds sneller tempo verdwenen. In 1830 was het aantal papiermachines nog gering, maar reeds omstreeks 1870 voerden de laatste papiermolens een bij voorbaat verloren strijd tegen de voortschrijdende mechanisering. In 1900 waren er nog maar weinig molens over en na de eerste wereldoorlog trof men het oude handbedrijf slechts in enkele landen, vooral Frankrijk, Spanje en Italië, aan. De vraag naar echt handgeschept papier, voornamelijk voor luxe edities, verdween echter nooit geheel. Met moderner materiaal, maar geheel volgens de oude regelen van de kunst, bleef in ons land Van Gelder Zonen handgeschept papier maken tot de tweede wereldoorlog; in Engeland maakt Barcham Green nog dagelijks het oude handprodukt in de Hayle-Mill; in Italië werken de molens van Amalfi nog voort terwijl in Frankrijk het papiermolen-museum Richard de Bas bij Ambert de oude tradities tot nieuw leven heeft gewekt.

Het oude vak leeft dus hier en daar nog voort, maar verdwenen is het patriarchale papiermakersbestaan. In die oude papierwatermolens, in Gelderland, Frankrijk en Duitsland, was het gebruikelijk dat het personeel bij de baas in de molen woonde en aan zijn tafel zat. Zij vormden samen een groot gezin en hun samenleving werd beheerst door het ritme van de in elkaar grijpende werkzaamheden aan hamerbak, schepkuip en pers. De baas en zijn volk - meester, gezellen en leerlingen, zoals men elders zei - vormden een gemeenschap, die men ook in het boerenbedrijf kende. Meestal waren zij ook boeren, die oude papiermakers. Bij de molen weidde het vee en lagen akkers en tuinen. Het inwonend personeel hielp mee, dit land te bewerken.

Het was niet overal hetzelfde: andere omstandigheden, andere

[p. 211]

gewoonten. De Zaanse windmolens hadden het karakter van een moderne fabriek: na gedane arbeid gingen baas en personeel naar hun eigen huis. De vaak eenzaam liggende Zuidduitse papiermolens moesten wel met inwonend personeel werken, maar molens die dichter bij bevolkingscentra lagen volstonden vaak met slechts enkele inwonende krachten. In de Auvergne was het boerenbedrijf een veel belangrijker onderdeel van het papiermakersbestaan dan elders, ten dele omdat de autarkische, zelfgenoegzame gezinssamenleving noodzakelijk was door de geringe mogelijkheden in het ruilverkeer, ten dele ook omdat door waterproblemen de molens vaak stil stonden en de tijd toch nuttig moest worden besteed. Ook in sommige Gelderse molens was het boerenbedrijf van groot, ja zelfs overwegend belang.

Overal was het leven in de papiermolens anders, omdat het gezinsleven geheel werd beheerst door de bedrijfsomstandigheden, die vrijwel nergens gelijk waren. De Zaanse papierfabrikant was een koopman: hij ging een paar keer per week naar de Amsterdamse beurs, waar hij kopers voor zijn produktie vond. Van sommige kleine Gelderse molens weten wij, dat de baas zelf zijn geringe produktie met een wagentje naar de stad bracht. De meeste Zuidduitse papiermakers waren met handen en voeten gebonden aan een ‘Verlagsherr’, die kapitaal en grondstoffen verschafte, en de gehele produktie kocht. Lompen waren in ons land niet zo schaars als elders: men hield een voorraad aan voor een paar maanden, en vulde die regelmatig aan. In de Auvergne kwam ééns per jaar een karavaan van lompenopkopers de oogst van een éénjarige strooptocht door het land bij de molen afleveren. In Duitsland, maar ook in Frankrijk, had men de rondtrekkende gezellen; de ‘Wanderjahre’ behoorden bij de opleiding. Het katholieke Frankrijk kende de broederschappen der schutspatroons - St. Rochus, St. Jan voor de Latijnse Poort, en anderen - en de Duitse molens kenden het ‘Brauchtum’, een ingewikkeld ceremonieel van kleding, spijs en drank, opleiding en handwerksrecht. Al deze dingen hadden niet alleen met het bedrijf te maken: het waren ook de factoren, die het levenspatroon van het papiermakersgezin bepaalden.

De papiermakers en gezellen, die dit alles nog hebben beleefd, zijn nu gestorven. Hun kinderen, wier vage jeugdherinneringen nog gesterkt zijn door de verhalen der ouderen, zullen niet lang meer onder ons verkeren. Bedrijfs- en familiegeschiedenis kunnen we terugvinden in archieven en verzamelingen. Musea bewaren instrumenten, portretten, curiosa. Het vakmanschap van onze papiermakende voorvaderen zullen wij niet vergeten, want het werk hunner handen trotseert de eeuwen in onze archieven. En in de oude papieren sluimert de wondere wereld van het watermerk, een wereld van symboliek, traditie, volkskunst.

_* * _*

[p. 212]

Hoe leefde men in de papiermolens? Eén antwoord is op deze vraag niet mogelijk. Maar wij weten, hoe men in bepaalde molens heeft geleefd, wij weten hoe het in bepaalde landstreken moet zijn toegegaan. Jeugdherinneringen zijn te boek gesteld. Oude tradities, vergeelde brieven, dagboeken en tekeningen, zij hebben geholpen om de vreugd en het leed in het dagelijks leven van papiermakers en gezellen te boekstaven. Over het merkwaardige gezinsleven in de papiermolens kan men vaak iets lezen in de gedenkboeken van nog bestaande papierfabrieken met een lange historie, maar veel meer details zal men vinden in biografische studies zoals b.v. Thomas Balston's boeken over de papiermakers Balston en Whatman¹, of Smith's zeldzame biografie van de Amerikaanse papiermaker Zenas Crane². Zeer waardevol is ook de autobiografie van de Deense papiermaker Drewsen³⁾.

Een echte beschrijving van lief en leed in het dagelijks leven van de papiermaker vindt men echter vooral in Lina Hauck's fascinerende boekje over de papiermolen in de Wasgau⁴. De schrijfster, geboren in 1868, was de dochter van de papiermaker op de molen Sarnstatt bij Annweiler in de zuidelijke Palts. Haar kinder- en jonge meisjesjaren heeft zij in de papiermolen doorgebracht. Gemoedelijk babbelend vertelt zij over haar dagelijks leven in de molen en deze ‘Plauderei’ zonder litteraire aspiraties, in de stijl van Famke's ‘Zaansch Binnenhuisje’, geeft een bijzonder levensecht beeld.

Wat Lina Hauck deed voor Duitsland, werd door een andere papiermakersdochter, Claude Dravaine, voor Frankrijk gedaan. In ‘Nouara’⁵ heeft zij haar jeugdherinneringen aan het leven in een molen in Puyde-Dôme vastgelegd.

Van geheel andere aard is de roman van André Noel over ‘Les Compagnons de la feuille blanche’⁶. Noel heeft tussen de papiermakersfamilies van Ambert in de Auvergne gewoond. Hij heeft hun tradities leren kennen, hun familiepapieren gelezen. Noel neemt ons

1 Thomas Balston, William Balston Paper Maker 1759-1849.
London, Methuen & Co. Ltd., 1954. XII + 172 pag.
Thomas Balston, James Whatman Father & Son.
London, Methuen & Co. Ltd., 1957. XII + 170 pag.

2 J.E.A. Smith, Pioneer paper-making in Berkshire. Life, life work and influence of Zenas Crane. Printed for private circulation, (Holyoke, Mass., z.j.). 55 pag.

3) Johan Christian Drewsen, Standmøllen. Optegnelser af Johan Christian Drewsen.
Deel XXV van Memoirer og breve udgivne af Julius Clausen og P. Fr. Rist.
Gyldendalske Boghandel, København, 1916. Gedrukt in 900 exemplaren. IV + 167 pag. (Er bestaat van dit werk een goedkope herdruk in grote oplage).

4 Lina Hauck, Die Mühle im Wasgau. Jugenderinnerungen einer Pfälzerin. Kleine Pfälzische Bücherei Band I, Hermann Kayser-Verlag, Kaiserslautern, 1948. 120 pag.

5 Claude Dravaine, Nouara. Chroniques d'un antique village papetier. Préface de Pierre de Nolhac. Editions Bossard, Paris 1927. 244 pag., 3 ill. door S. Cornillac.

6 André Noel, Les compagnons de la feuille blanche.
Editions de l'Amitié G.T. Rageot, Paris, 1946. 259 pag., illustr. van Maurice Albe.

[p. 213]

mee terug naar de achttiende eeuw, en vertelt ons over de gruwelijke moord op de papiermaker Sauvade, wiens naam wij nog zo vaak als watermerk in de oude papieren van onze openbare archieven tegenkomen. Het dagelijks leven in de papiermolen Richard de Bas brengt Noel op fascinerende, en historisch verantwoorde, wijze tot leven.

Wie over de Auvergne en papier spreekt, kan de naam Henri Pourrat niet verzwijgen. Pourrat, de enkele jaren geleden overleden dichter van de Auvergne, is buiten zijn geboortestreek slecht bekend. Ten onrechte, want deze romanticus heeft in zijn oeuvre hoogtepunten bereikt, die van groot meesterschap over de taal getuigen. Het leven in de papiermolens bij Ambert beschreef hij in één van zijn aantrekkelijkste werken, ‘Dans l'herbe des trois vallées’¹. Het werkje is nu aan zijn elfde duizendtal toe, en heeft dus een vrij groot lezerspubliek gevonden. Pourrat is ook de auteur van de kleine plaquette onder de titel ‘Le Diable au moulin à papier’², een papiermakerssprookje dat in deze bibliografie van lief en leed niet mag ontbreken. Henri Pourrat heeft veel geschreven; van zijn overige werken noem ik nog ‘Gaspard des Montagnes’³, een zeer omvangrijke levensgeschiedenis uit het land van Puy-de-Dôme, waarin ook de papiermakers een rol vervullen.

Bij enkele van de hier genoemde boeken is werkelijkheid en fantasie nauw verweven. Er zijn ook boeken over het gezinsleven van de papiermaker, die geheel tot het rijk van de fantasie behoren. Het beroemdste voorbeeld hiervan is Balzac's ‘Illusions Perdues⁴. De beschrijving van Balzac getuigt van grote kennis van het toenmalige papiermakersbestaan en het probleem, dat Balzac zijn papiermakers-romanfiguur David Séchard laat behandelen - het zoeken naar nieuwe grondstoffen - is volkomen juist en met grote kennis van technische details beschreven. Balzac's roman heeft de ‘papyrofielen’ verleid tot studies over Balzac en de papierindustrie. Deze mogen hier ‘am Rande’ genoteerd worden: Armin Renker's ‘Anfang eines grossen Sieges’⁵, Henri Lacombe's

1 Henri Pourrat, Dans l'herbe des trois vallées. Editions Albin Michel, Paris, 1927. 11e duizental 1954. 278 pag., met houtsneden van François Angeli.

2 Henri Pourrat, Le diable au moulin à papier. Conte.
La Feuille Blanche, Paris, 1948. 16 pag., gedrukt op handgeschept papier, met houtsneden van François Angeli.

3 Henri Pourrat, Les vaillances, farces, et aventures de Gaspard des Montagnes. Edition définitive. Editions Albin Michel, Paris, 1960. 741 pag., houtsneden van François Angeli.

4 Honoré de Balzac, Scènes de la vie de province. Illusions perdues. (hieruit speciaal het deel ‘Les souffrances de l'inventeur’). Er bestaan verscheidene goede uitgaven, onder andere in de Oeuvres Complètes uitgegeven door de Société d'Editions Littéraires et Artistiques, Paris 1908, met illustraties van Adrien Moreau.

5 Armin Renker, Der Anfang eines groszen Sieges, Balzac über das Papier. Ein dichterischer Beitrag zur Rohstoff- und Leimungsfrage zu Beginn des 19. Jahrhunderts.
Privatdruck Papierfabrik Zerkall, 1938, in 200 exempl., 41 page. Herdruk in gewijzigd formaat in 400 ex. in 1951, en in 400 exempl. voor de Forschungsstelle Papiergeschichte in Mainz, 35 pag.

[p. 214]

studie over ‘Balzac et l'industrie du papier’⁴, en H. Voorn's ‘Honoré de Balzac and the papermaking industry’¹.

Vele beroemde schrijvers hebben hier en daar in hun werk iets over papiermakers gezegd. Deze korte notities gaan wij hier stilzwijgend voorbij. Van iets meer betekenis zijn de paar bladzijden, die Goethe in zijn ‘Philipp Hackert’ aan de papiermolen van Don Stefano Merola wijdt. Armin Renker heeft deze kleine episode als privé-druk uitgegeven².

Geheel in het tijdperk van de moderne papierfabricage speelt de roman van Heinrich Mann, ‘Der Untertan’³. Hij brengt de papierfabrikant Diederich Heszling ten tonele als een zeer Duitse en weinig sympathieke figuur. Modern ook, maar geheel op histotorische feiten berustend, is het boek van Erika von Hornstein, ‘Andere müssen bleiben’⁴. Het behandelt de merkwaardige geschiedenis van een papierfabriek in de Russische bezettingszone van Duitsland. Het betreft hier de papierfabriek Neukaliss, Schoeller & Bausch, hoewel men de fabriek niet onder haar echte naam in deze sleutelroman zal vinden. Dit boek is geen bedrijfsgeschiedenis, maar een vlot geschreven documentaire over het leven onder Russische bezetting, met de papierfabriek als middelpunt.

Dit, zeker niet volledige, overzicht van ‘leven in een papiermolen’ wil ik besluiten met twee boeken, geschreven door de kort geleden gestorven Duitse papierfabrikant en dichter Armin Renker. ‘Vier und einer’⁵ is een toneelstuk, dat in een oude Duitse papiermolen speelt en dat dank zij de grote historische kennis van de auteur een zeer waarheidsgetrouw beeld van het leven in de papiermolens geeft. Het

4 Erika von Hornstein, Andere müssen bleiben. Neu bearbeitete Ausgabe von ‘Andere müssen bleiben’ und ‘Der gestohlene Phönix’.
Kiepenheuer & Witsch, Köln-Berlin 1959. 342 pag.

1 Henri Lacombe, Balzac et l'Industrie du papier.
Ed. Moulin de Puymoyen, 1949, 29 pag. Privé uitgave in 300 genummerde exemplaren.

2 Henk Voorn, Honoré de Balzac and the papermaking industry. In: The Paper Maker, Wilmington (Del.) 1958, Vol. 27, No. 2, pag. 12-16.
Johann Wolfgang Goethe, Die Papiermühle des Don Stefano Merola. Entnommen der biographischen Skizze ‘Philipp Hackert’.
Privatdruck in 150 exemplaren voor Papierfabrik Zerkall, 1930.
Nachwort von Armin Renker. 16 pag., met houtsneden van Ellen Beck. (Een Engelse vertaling, ‘Don Stefano Merola's paper mill. From the biographical sketch of Philip Hackert’ door Dr. Auguste Frischmann werd in 1931 te New York privé uitgegeven door de Japan Paper Company. Er bestaan nog enkele andere privé uitgaven van dit werkje).

3 Heinrich Mann, Der Untertan. Roman. Er bestaan verscheidene uitgaven; de beste naoorlogse uitgave is die van Claassen Verlag, Hamburg 1961.

4 Erika von Hornstein, Andere müssen bleiben. Neu bearbeitete Ausgabe von ‘Andere müssen bleiben’ und ‘Der gestohlene Phönix’.
Kiepenheuer & Witsch, Köln-Berlin 1959. 342 pag.

5 Armin Renker. Vier und einer. Eine Papiermachergeschichte. Tschudy-Verlag, St. Gallen, 1952. 46 pag., houtsneden van Albert Saner.
Bewerking tot toneelstuk onder de titel:
Vier und einer. Ein Papiermacherspiel in sieben Bildern.
Verlag Edgar Jörg, Wiesbaden, 1956. 84 pag. (Van deze uitgave bestaat een Vorzugsausgabe van 300 genummerde exemplaren op Zerkall-Bütten, die niet in de handel kwam).

[p. 215]

tweede werk is een prachtige bibliofiele curiositeit, ‘Die Reise nach Filigranistan’¹, een poëtisch verhaal van het sprookjesland Filigranistan (= watermerkenland), dat op bijzonder aantrekkelijke wijze met watermerken is gïllustreerd.

Dit laatstgenoemde boek is reeds een aanloop tot een geheel andere categorie van papiermakers-literatuur: het papier in de poëzie. Dat is echter een onderwerp, dat afzonderlijke behandeling verdient.

1 Armin Renner, Die Reise nach Filigranistan. Eine Geschichte um die Wasserzeichen für Kinder von zehn bis achtzig Jahren.
Door de Eggebrecht-Presse Mainz gedrukt voor de Forschungsstelle Papiergeschichte te Mainz in een oplage van 1000 exemplaren, 1957. 125 pagina's oblong, talrijke ill.

Summary

LIFE IN A PAPER MILL: bibliography of the daily life in a paper mill.

After 1900, mills where paper is made by hand have disappeared with a few exceptions. The daily life of the master paper-maker, his family and workmen, was influenced largely by local conditions, such as methods of sale, Organization of rag-collecting, folklore, and eventually the combination of the paper making craft with agricultural occupations.

Eye-witnesses have given very lively descriptions of the daily life in paper mills and the most important books dealing with this aspect of paper making history are mentioned in this article, together with some works which, though works of fantasy, contribute largely to our knowledge of daily life in a paper mill.