Logo DBNL
Het Boek. Serie 3. Jaargang 35 (1961-1962)

Het Boek. Serie 3. Jaargang 35

(1961-1962)– [tijdschrift] Boek, Het–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

B. en M.E. de Graaf
De Noord-Nederlandse bibliografie
1541-1600

Door een eervolle opdracht van het Frederik Muller-Fonds en een subsidie van Z.W.O. zijn ondergetekenden in staat gesteld de bewerking van de Noord-Nederlandse bibliografie van 1541-1600 op zich te nemen. Nu zij sedert 1 Februari 1961 regelmatig aan dit object werken, lijkt het wenselijk en nuttig iets over de aard van deze onderneming en de gemaakte vorderingen aan de lezers van ‘Het Boek’ mede te delen:

1. Opdracht: Doel, begrenzing en omvang van het werk

Onze opdracht luidt: Een bibliografie samen te stellen van Noord-Nederlandse drukken en uitgaven vanaf 1 Januari 1541 tot en met 31 December 1600.

Deze periode nu vormt een der ‘ontbrekende schakels’ in onze nationale bibliografie, zoals uit onderstaand overzicht moge blijken:

- 31 Dec. 1500: Campbell1, onlangs aanzienlijk verbeterd en aangevuld door Kronenberg2.
1 Jan. 1500-31 Dec. 1540: Nijhoff-Kronenberg3.
1 Jan. 1541-31 Dec. 1600: voor dit tijdperk bestaat geen nationale bibliografie.
1600-1787: Abkoude-Arrenberg4.
1788-1789: Voor deze beide jaren bestaat geen nationale bibliografie.
1790-1832: De Jong1.
1833-1849: Brinkman, Alphabetische naamlijst2.
1850 - heden: Brinkman's Catalogus3.

 

Aan deze ketting van onze nationale bibliografie ontbreken dus twee schakels: De perioden 1540-1600 en 1788-1789. Hierbij past uiteraard de corrigerende opmerking, dat alleen Mej. Kronenberg's levenswerk beantwoordt aan alle eisen, die men in onze eeuw aan de beschrijving van vroege drukken stelt. M.a.w. het tijdvak 1541-1600 moet nog worden bewerkt; het tijdvak 1601-1849 moet stelselmatig overgedaan worden. Het staat er dus met onze nationale bibliografie bepaald niet zo rooskleurig voor als een oppervlakkig toeschouwer zou kunnen vermoeden.

Campbell en Nijhoff-Kronenberg beschrijven zowel de Noord- als de Zuid-Nederlandse boekenproductie in overeenstemming met de historisch-politieke en geografische grenzen van de jaren ca. 1470-1540. Voor de overige zestig jaar der zestiende eeuw, die goeddeels in het teken staan van de onafhankelijkheidsstrijd en de geboorte der Republiek ligt de zaak natuurlijk anders. Niettemin is er van 1541 tot 1579 (Unie van Utrecht) en nog vrij lang daarna nog een duidelijke band tussen Noord en Zuid.

In het licht van deze historische feiten zou het derhalve logisch zijn ook de Noord- en Zuid-Nederlandse nationale bibliografie althans voor een deel van het tijdvak 1541-1600 in samenhang te behandelen.

Dit nu is er om verschillende practische redenen niet van gekomen. Een Belgische zusteronderneming bewerkt nu de Belgische drukken van 1541-16004 en beperkt zich daarbij tot de tegenwoordige nationale landsgrenzen. Dit werk, dat eveneens met rijkssubsidie geschiedt, is reeds in 1958 in het stadium van practische uitvoering gekomen, toen een begin werd gemaakt met de beschrijving van de drukken aanwezig in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel.

Nu Nederland - vooral dank zij het initiatief van Prof. Mr. H. de

la Fontaine Verwey - thans ook de bibliografie van 1541-1600 ter hand neemt, is het logisch, dat ook wij ons tot de huidige landsgrenzen beperken.

Dat deze wijze van aanvatten wel degelijk zijn bezwaren heeft - dit gezien los van het feit, dat men voor een goed deel van het tijdperk eigenlijk onhistorisch te werk gaat - is zonder meer duidelijk: Beide ondernemingen zullen blijven zitten met een massa anoniem drukwerk dat plaatselijk niet te localiseren valt en dat problemen stelt (waarover wij later nog zullen spreken), die alleen in samenwerking tussen Noord en Zuid kunnen worden opgelost. Voorts zijn er de verschillende Zuid-Noord en (in mindere mate) Noord-Zuid verbindingen tussen drukkers en uitgevers. De uit deze contacten ontstane groep drukwerken interesseert natuurlijk zowel de Belgische als de Nederlandse bewerkers en er zal zo onvermijdelijk enig dubbel werk worden gedaan. Tenslotte is het de vraag welke van beide partijen het Nederlandse drukwerk dat in het buitenland verscheen (Emden, Keulen, Londen, enz.) zal behandelen.

Deze en dergelijke bezwaren zijn evenwel niet van dien aard, dat zij niet in samenwerking zijn op te lossen. Aan Nederlandse zijde1 denkt men voor de nog verre toekomst aan een derde deel van de bibliographie (deel I: Zuid-Nederlandse drukken; deel II: Noord-Nederlandse drukken), waaraan de bewerkers van de eerste beide delen gezamenlijk hun krachten zouden moeten geven. In dit deel zouden - naast het buiten de beide Nederlanden geproduceerde drukwerk - de geografisch onopgeloste problemen en wellicht ook de ‘Noord-Zuid combinaties’ een plaats moeten vinden. Dàt er reeds in een vroeg stadium een vorm van samenwerking zal worden gevonden staat uiteraard vast.

Zijn er dus wel degelijk bezwaren tegen de geschetste gescheiden wijze van werken aan te voeren, de hieruit voortvloeiende voordelen voor de bewerkers van de Noord-Nederlandse boekenproductie zijn evident: Met het afvallen van drukplaatsen als Antwerpen en Leuven (om maar twee van de grootste te noemen) blijft voor Noord-Nederland althans een overzienbaar geheel over. Het aantal Zuid-Nederlandse drukken (1541-1600) wordt door de Belgische Commissie voor bibliografie begroot op 30.0002. Een voorzichtige en voorlopige schatting van het aantal Noord-Nederlandse drukken voor dezelfde periode ligt rond de 3.000. Dat later zeker zal blijken dat beide ramingen er wel wat naastschieten, is buiten kijf. Dat de verhouding onge-

veer één op tien zal blijven lijkt - in het licht van de tot dusver aan de dag gekomen gegevens - evenwel niet onwaarschijnlijk.

Nu moet men er aan de andere kant weer voor waken dit Nederlandse ‘voordeel’ te overschatten. Uiteindelijk blijven beide bewerkers op het laatst zitten met hun portie problematisch drukwerk, hun ‘zoekgeraakte’ (bijvoorbeeld ergens zonder vindplaats vermelde) uitgaven en wat dies meer zij. Elkeen die wel een bibliografisch werkzaam is geweest, weet, dat het bij een werk van lange adem als het onderhavige niet aankomt op de eerste honderden (die zich overdrachtelijk gesproken, spontaan aanbieden), doch op de laatste tientallen, die zich in verborgen hoeken schuilhouden.

En dit geldt a fortiori voor de Noord-Nederlandse drukken van die alleszins rumoerige tijd, die maar al te dikwijls onder anoniemen of pseudoniemen verschenen.

2. Methode en middelen

Hierbij dient te worden opgemerkt, dat zowel België als Nederland er naar streven eerst een ‘short-title-catalogue’ te vervaardigen en deze te publiceren. De vorm van deze S.T.C. wordt voor beide landen nagenoeg dezelfde1 en sluit nauw aan bij de bekende Angel-Saksische voorbeelden: Pollard-Redgrave2 en Wing3. Kort gezegd vinden de volgende bibliografische elementen er een plaats in: Auteursnaam, tot het essentiële verkorte titel (die echter significatief moet blijven en met aanduiding, der weggelaten passages), drukplaats, drukker en/of uitgever, drukjaar, getal der delen (bij een meerdelig werk), formaat (alleen voor België: naar de zethoogte), vindplaats(en), opgave van de literatuur waar het werk vermeld wordt (alleen voor Nederland).

Beide bewerkers beogen tenslotte uitvoerige indices te geven van drukkers, uitgevers, etc.

Is dus voor beide landen het voorlopig einddoel de short-title-catalogus (het definitieve einddoel is uiteraard voor beide landen een volledige bibliografie met complete titelbeschrijvingen, collaties, enz.), de methode die men in België volgt verschilt van de onze: Ginds is de bewerkster (‘deductief’) begonnen aan de omvangrijke taak de Belgische Koninklijke Bibliotheek te doorzoeken op Zuid-Nederlandse

drukken van 1541-1600. Wij zoeken daartegenover (‘inductief’) de reeds bestaande literatuur na om pas daarna - met steun van de aldus verzamelde gegevens - de bibliotheken te bewerken. Om misverstand te voorkomen: Ook in de uiteindelijke Nederlandse S.T.C. zullen slechts die boeken verschijnen welke ‘de visu’ zijn beschreven. Het principe van de autopsie staat dus in beide landen voorop.

De voor- en nadelen van deze verschillende werkwijzen zijn te evident om er uitvoerig op in te gaan. Het meest in het oog springende voordeel van de Nederlandse methode is wel, dat men, bij het eigenlijke bibliotheekwerk beland, al goeddeels weet wàt men zoekt. Dit is een geenzins te verwaarlozen kant van de zaak, aangezien het in principe nodig is alle titel-catalogi van alle bestaande bibliotheken van voor naar achter door te werken, voorzover geen gedrukte catalogus in boekvorm ter beschikking staat. Dit nu is, met name als het grote bibliotheken betreft, een ondoenlijke zaak, tenzij er een typografische catalogus bestaat (zoals nu ten dele in de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek het geval is) of indien de zestiende-eeuwse boeken in het magazijn bijeengehouden zijn (zoals in de Utrechtse Universiteitsbibliotheek).

Bij het verzamelen van het materiaal uit de bestaande literatuur moet uiteraard een duidelijk onderscheid worden gemaakt tussen titels die met en titels die zonder vermelding van vindplaats(en) beschreven zijn.

Tot de eerste categorie behoren titels die aangetroffen worden in (hieronder nog nader te bespreken) bibliografieën van bijvoorbeeld de Amsterdamse-, Haarlemse-, Goudse- en Maastrichtse drukkers; verspreide titels uit de Bibliotheca Belgica; titels voorkomend in de gedrukte catalogi van (nog bestaande) openbare en particuliere bibliotheken, waartoe mede - een belangrijke groep! - behoren de meeste pamfletten-catalogi.

Tot de tweede categorie moeten worden gerekend de titels die zonder vermelding van vindplaats geciteerd worden in bio-bibliografische lexica, in algemene ‘subject-bibliographies’, in veiling-, antiquariaats- en Messe-catalogi. Daar de ondervinding leert, dat de betrouwbaarheid van deze gegevens (vooral bij de oudere bronnen) minder groot is, past bij deze groep een critisch voorbehoud en moet men de aldus te verzamelen titels streng scheiden van die der eerstgenoemde categorie. In de praktijk wordt dit opgelost door fiches van verschillende kleur te gebruiken. Alle fiches worden in tweevoud getypt en in twee alphabetten geordend: Eén alphabet op schrijversnaam (of - zo geen schrijver bekend is - op het eerste zelfstandige naamwoord van de titel) en één alphabet op drukkers. Voor het geval drukker en uitgever verschillende personen zijn, is voorzien in een systeem van verwijzingen.

3. Specifieke moeilijkheden

Naast de al aangeduide problemen, waarvoor de bibliograaf van dit tijdvak een oplossing dient te vinden, zijn er nog een aantal specifieke moeilijkheden inhaerent aan dit werk. Hiertoe behoren allereerst het grote aantal ongedateerde stukken, dat men vooral onder de pamfletten ontmoet. In de bestaande pamflettencatalogi zijn de opeenvolgende bibliografen deze moeilijkheid op vernuftige wijze uit de weg gegaan door chronologische ordening volgens de in deze vlugschriften beschreven gebeurtenissen (in het geval van ordonnanties, placcaten, e.d. volgens de datering van de overheid, c.q. de datum van afkondiging). De in bewerking zijnde bibliografie kan hier uiteraard niet mee volstaan. Het is bij ongedateerde ordonnanties en de vele dergelijke geschriften uitgaande van de landelijke of stedelijke overheid een hachelijke zaak het jaar van druk zonder meer te ontlenen aan het jaar van afkondiging: Men kan weliswaar stellen, dat de verschijning in druk vaak viel op het tijdstip van - of kort na de afkondiging (zelfs dat is niet altijd waar), maar dan dient men wel degelijk te rekenen met de soms talrijke herdrukken die vaak niet of nauwelijks van de originele druk te onderscheiden zijn. Hetzelfde geldt bijvoorbeeld voor ongedateerde politieke vlugschriften (bijvoorbeeld die verschenen ter gelegenheid van de Unie van Utrecht of bij de nederlaag van de Spaanse Armada), die nog jaren na de beschreven gebeurtenis in kwestie werden herdrukt.

Het beste wat men in eerste instantie van ongedateerde pamfletten en soortgelijk ephemeer drukwerk kan zeggen, is dat men bijna altijd wèl beschikt over een terminus post quem: Van een ongedateerd pamflet bevattende een geratificeerde text van de Unie van Utrecht kan men stellen, dat het niet vóór 29 Januari 1579 (datum van ondertekening) verschenen kan zijn.

Op het eerste gezicht lijkt dit een magere winst, maar een begrenzing naar tenminste één kant is in de samenhang van de uiteindelijke bibliografie soms al heel wat.

Het zou overbodig zijn geweest zoveel nadruk te leggen op deze voor de hand liggende zaak, ware het niet dat ons reeds nu is gebleken, dat zelfs gerenommeerde bibliografen gezwicht zijn voor de verleiding van het emenderen van een ‘jaartal tussen haakjes’ waar hoogstens ‘circa...’ of veel liever nog ‘niet vóór’ of ‘niet na’ op zijn plaats ware geweest.

Een tweede groot struikelblok vormen de al kort aangeduide drukwerken met een onvolledig-, in het geheel niet aanwezig-, of gefingeerd drukadres en -jaar. De volgende combinaties zijn hier mogelijk:

 

a.Zonder plaats, zonder drukker, zonder jaar.
b.Zonder plaats, zonder drukker, met jaar.
c.Zonder plaats, met drukker, met jaar.
d.Zonder plaats, met drukker, zonder jaar.
e.Met plaats, met drukker, zonder jaar.
f.Met plaats, zonder drukker, zonder jaar.
g.Met plaats, zonder drukker, met jaar.

Anders gezegd: Men mist van de voor de volledige localisering van de druk bepalende elementen er drie (geval a), twee (b, d, f) of één (c, e, g).

Als men deze zeven mogelijkheden achtereenvolgens overziet blijkt, dat de gevallen a. en b. niet zijn op te lossen zonder dat men beschikt over een typografische inventaris. Deze moet worden samengesteld aan de hand van de beschreven drukken en moet een zo volledig mogelijk beeld geven van het door iedere drukker gebruikte typografische materiaal. De onmisbaarheid van een dergelijke inventaris in de trant van Nijhoff's ‘Art typographique’ springt des te meer in het oog, aangezien juist de specimina van het type a. - b. onder de onvolledige drukadressen het veelvuldigst voorkomen.

De gevallen onder c. en d. genoemd komen in de praktijk weinig voor en indien men ze ontmoet zijn de moeilijkheden doorgaans spoedig uit de weg geruimd. Kent men zowel drukker als jaar (c), dan is de drukplaats nagenoeg altijd direct in te vullen. Kent men alleen de drukker (d), dan is in negen van de tien gevallen ook de plaats waar hij werkte bekend, al zal bij de drukkers die in meer dan één plaats hebben gearbeid of die in de loop van hun werkzaamheid zijn verhuisd het gemis van het jaartal een spoedige oplossing in de weg staan.

In geval e blijft alleen de moeilijkheid van de datering. Voor zover de inhoud van de druk zelf geen uitsluitsel geeft over het mogelijk tijdstip van uitgave, is de datum tenminste aan twee kanten begrensd door de werkzaamheid van de betrokken drukker.

De gevallen f. en g. vragen weer om een typografisch onderzoek, tenzij (dit geldt alleen voor g.) onomstotelijk is komen vast te staan, dat in één bepaalde plaats op één bepaald tijdstip slechts één drukker werkzaam was.

Hieruit blijkt dus wel overduidelijk hoe belangrijk de typografische methode van het aanvullen van onvolledige drukadressen is. De kous is echter met de geschetste mogelijkheden nog allerminst af. Juist in de tweede helft van de zestiende eeuw krijgt men vaak te maken met gefingeerde drukplaatsen, schuiladressen, verzonnen drukkersnamen, antedateringen en wat dies meer zij. Ook kunnen ‘Wahrheit’ en ‘Dichtung’ (op soms geraffineerde wijze) vermengd zijn, wat de scala van mogelijkheden natuurlijk aanzienlijk uitbreidt. Dit nu is een argument te meer voor een grondig typenonderzoek1.

Dit zijn in het kort enkele van de specifieke moeilijkheden waarvoor een bibliograaf van dit tijdvak zich gesteld ziet. De talrijke andere problemen die het bibliografisch werk als zodanig aankleven (bijvoorbeeld het vaststellen der auteurs bij anonieme of pseudonieme geschriften, één dier gevallen die om een literair-historisch onderzoek vragen) zijn hier uiteraard buiten beschouwing gelaten.

4. Reeds bestaande bibliografieën

De bibliografie van de Noord-Nederlandse drukken 1541-1600 is niet helemaal terra incognita, al is de reeds verrichte arbeid van zeer ongelijksoortige kwaliteit. Wij kunnen hierbij de volgende groepen onderscheiden:

a. ‘Stedelijke’ bibliografieën

Moes-Burger's werk over de Amsterdamse boekdrukkers en uitgevers in de zestiende eeuw1 dwingt ruim een halve eeuw na verschijning nog altijd bewondering af. Het boek beperkt zich niet tot de opgave van titels, doch gaat (soms zeer diep) in op de levensgeschiedenis en de werkzaamheid van de drukkers en uitgevers. Dat vooral Burger zich hierbij nu en dan liet meeslepen door zijn geestdrift en zich wel eens op zijpaden begaf, kan als een ‘défaut de ses qualités’ gelden. Dat de opzet van het werk niet zeer systematisch is (ongetwijfeld een gevolg van de samenwerking tussen onderzoekers met een verschillende belangstelling2) is evenmin een onoverkomelijk bezwaar. Het enige wezenlijke gebrek van het werk is, dat een typografische determinatie van het onderzochte drukwerk achterwege is gebleven en dat - goeddeels een voor de hand liggend gevolg hiervan - hier en daar geen of een te vaag onderscheid wordt gemaakt tussen boekdrukkers en uitgevers. Nu kan men de beide bewerkers hiervan moeilijk een verwijt maken: Rond de eeuwwisseling toen het werk werd opgezet, was een typografische aanvatting van bibliografische problemen nog in het geheel niet aan de orde gesteld. De hedendaagse bibliograaf moet dit critisch voorbehoud bij de raadpleging van het boek echter wel maken.

Hiertegenover staat zeer veel goeds: De bewerkers zijn het tijdrovende archiefwerk niet uit de weg gegaan, waarvan vooral het biografische deel van het boek heeft geprofiteerd. De beschrijving van de titelpagina's wordt volledig gegeven, evenals de collatie van de text

(onder opgave van signaturen, aantal bladen per vel, illustraties, e.d.). Grote bewondering mag men hebben voor de speurzin van de bewerkers, waar het gold Amsterdamse drukken tot ver buiten de grenzen te traceren: Bij de vermelde vindplaatsen treft men bibliotheken aan uit heel Europa en zelfs uit Amerika, niet alleen openbare-, doch ook particuliere boekerijen. Het was kennelijk vooral Burger die zelfs tot in werkelijk obscure plaatsen is doorgedrongen bij zijn jacht op Amsterdams drukwerk. Het boek is hierdoor een hechte basis om op verder te bouwen.

Van Laceulle-Van de Kerk's voorbeeldig werk over de Haarlemse drukkers en boekverkopers van 1540 tot 16001 kan men zich hoogstens voorstellen, dat hier en daar de vindplaatsen nog wat zouden kunnen worden aangevuld, zoals de schrijfster trouwens zelf reeds vaststelt2. Het enig bezwaar, dat men mogelijk tegen dit werk zou mogen koesteren ligt in de vermenging van primaire- (door autopsie gemaakte titelbeschrijvingen) en secundaire gegevens (opgaven van titels uit thesauriersrekeningen, sententiën, etc.). Dit onderscheid blijkt echter onmiddellijk zonneklaar uit de beschrijvingen zelf.

De grote waarde van dit bibliografisch werk ligt voornamelijk op het terrein van het typenonderzoek, dat bijzonder breed is opgezet. Een der dingen, die treft bij het doornemen van het boek is de overheersende positie, die de drukker Gillis Rooman in het Haarlem van de tweede helft der zestiende eeuw heeft ingenomen.

Voor de Goudse drukkers uit deze periode heeft pater Dalmatius van Heel3 zich verdienstelijk gemaakt. Zijn boek vermeldt voor onze periode Jasper Tournay, met drukken van 1585 tot 1600, Jan Zas Hoensz met drukken van 1586 tot 1597 en Petrus Simonsz Kies met drukken van 1590 tot 1597.

Onder de Maastrichtse drukken, die door Heynen4 zijn behandeld bevinden zich slechts weinige zestiende-eeuwse uitgaven: Welgeteld zeven drukken van de pers van Jacques Bathen gedurende 1552-1554 en twee drukken van Jan van Geelen van 1598 en 1600.

Een vroege poging tot een bibliografie van Leeuwarder drukken leverde W. Eekhoff5. In zijn werk komen enkele drukken voor van

de Leeuwardense prototypograaf Isebrant Ter Steghe (werkzaam gedurende 1573-1578) en van Peter Hendricksz van Campen (1579-1592).

Het boekje van J. Oomkens1 over de Groningse boekdrukkers vermeldt voor onze periode alleen Gerhard Ketel, werkzaam van 1597-1602.

Bij deze groep ‘stedelijke’ bibliografieën sluiten nauw aan de werken van Kleerkooper-Van Stockum2 en Kossmann3, respectievelijk over de boekhandel te Amsterdam en te 's-Gravenhage.

Alhoewel de klemtoon van het eerste werk op de zeventiende eeuw valt, zijn er niettemin talrijke uit archivalia opgetekende gegevens in het boek te vinden, handelende over de Amsterdamse drukkers en uitgevers van de zestiende eeuw; deze vormen een kostbare aanvulling op Moes-Burger.

Ook het tweede werk - alhoewel een biografisch woordenboek in engere zin - geeft waardevolle feiten over de zestiende eeuwse Haagse drukkers en uitgevers.

Archivalische onderzoekingen betreffende enkele zestiende eeuwse Utrechtse drukkers treft men aan in de artikelenreeks van G.A. Evers4

Over de veelbewogen geschiedenis van de drukkers, die te Vianen waren gevestigd zijn wij ingelicht door de artikelen van H. de la Fontaine Verwey5. In een korte tijdsspanne (1563 tot ca. 1566) zijn in deze plaats vier drukkers gevestigd geweest: Dirck Buyter, Albert Christiaensz, Goris Hendriksz en Augustijn van Hasselt.

Deze opsomming van plaatselijke bibliografieën is hiermede wellicht nog niet compleet. Vooral in de tijdschriften, her en der verspreid, zal wellicht nog meer materiaal te vinden zijn6.

b. Bibliografieën van drukkers

Bibliografieën aan zestiende eeuwse drukkers gewijd, zijn in Nederland helaas niet dik gezaaid. De beide bekendste zijn wel de werken van A. Willems over de Elseviers1 en het boek van A.M. Ledeboer over de Waesberghe's2. Bij beide boeken ligt de klemtoon op de werkzaamheid, die deze drukkersgeslachten gedurende de zeventiende eeuw hebben ontplooid. De activiteit van Lodewijk Elsevier I en van Gillis (Aegidius) Elsevier valt echter nog juist binnen de zestiende eeuw. Hetzelfde geldt voor Jan van Waesberghe, waarvan een aanzienlijk getal Rotterdamse drukken vanaf 1589 tot het eind van de zestiende eeuw tot ons zijn gekomen.

Over de Bossche drukkersfamilie Scheffer handelt het nog steeds bruikbare boek van Verreyt3. De auteur signaleert drukken van Jan Scheffer I van 1541 tot 1555 en van Jan Scheffer II (de Jonghe) van 1574-1600.

F.K.H. Kossmann4 heeft zich verdienstelijk gemaakt door het aanwijzen van 24 drukken van de Rotterdamse drukker Dierick Mullem van ca. 1573 tot ca. 1599; gedurende de jaren 1583 tot ca. 1586 was Mullem te Vianen gevestigd.

Over de beide Kampense drukkers Peter Warnersen en Steven Joessen schreef Mej. G.H.A. Krans5. Peter Warnersen werkte van ca. 1540 tot 1566; Steven Joessen van ca. 1550 tot 1581.

De waardevolle jongste aanwinst van deze kleine groep van drukkersbibliografieën is het boek van J.A. van Dorsten over Thomas Basson te Leiden6. Van 1586 t/m 1600 kan de schrijver het aanzienlijke aantal van negentig drukken van de pers van Basson aanwijzen.

c. De Bibliotheca Belgica

De Bibliotheca Belgica7 bevat veel minder Noord-Nederlansde drukken der zestiende eeuw, dan men wellicht zou vermoeden. Bij de raad-

pleging van dit omvangrijk bibliografisch werk vindt men de hierboven vermelde schatting van één Noord-Nederlandse druk op tien Zuid-Nederlandse wel zo ongeveer bevestigd. Dat de beschrijvingen van de Bibliotheca Belgica (met haar uitputtende opgave van vindplaatsen) aan hoge eisen van bibliografische volledigheid voldoen, mag bekend worden verondersteld. Een critisch voorbehoud dient hier eigenlijk alleen te worden gemaakt voor de toeschrijvingen aan drukkers, opnieuw een gevolg van het niet toepassen van typografisch onderzoek.

d. De Pamflettencatalogi

Een uiterst belangrijke bron voor Noord-Nederlandse zestiende eeuwse drukken zijn de pamflettencatalogi. Reeds nu is komen vast te staan, dat in Noord-Nederland deze groep ephemeer drukwerk gedurende de jaren 1541-1600 kwantitatief verre uitsteekt boven de overige boekenproductie. Over de specifieke moeilijkheden bij het bibliografisch thuisbrengen van pamfletten is al iets gezegd. Een niet te onderschatten winstpunt is echter dat er verhoudingsgewijs aan de catalogisering van het Nederlandse pamflettenbezit zeer veel is gedaan1. De beschrijvingen zullen weliswaar t.z.t. in hun geheel moeten worden overgemaakt, maar men weet van vele honderden pamfletten reeds de verblijfplaatsen en dit gebied is dus - in tegenstelling tot vele andere op het terrein der Nederlandse bibliografie - geen terra incognita meer.

e. De ‘Catalogus van Stockum’

Dit korte overzicht zou intussen niet compleet zijn als hier tenslotte niet gewezen werd op de zogenaamde ‘Catalogus van Stockum’, een verzameling van tienduizenden fiches van oude Nederlandse boeken

(tot 1800), aanwezig in de Bibliotheek van de Vereeniging van de Boekhandel te Amsterdam. Deze collectie is even rijk aan materiaal als willekeurig van opzet: Men vindt er catalogi-uitknipsels, op fiches gebrachte beschrijvingen uit bestaande bibliografieën, excerpten in handschrift, e.d. broederlijk bijeen. Men kan niet anders dan de grootste bewondering hebben voor de vlijt waarmede dit alles is verricht, maar bij raadpleging past uiteraard een even grote behoedzaamheid. Nochtans hebben wij inmiddels al kunnen vaststellen, dat hierin veel materiaal verscholen ligt, dat ook voor ons van belang is.

5. Een register van drukkers en uitgevers gewenst

Gezien de korte tijd, dat wij ons met dit werk bezighouden zou het uiterst voorbarig zijn nu reeds met ‘resultaten’ te komen. Wij zijn thans zo ver gevorderd, dat de onder 4) opgesomde ‘primaire’ bronnen doorgewerkt zijn en de gegevens van belang voor de Noord-Nederlandse bibliographie 1541-1600 in kaart gebracht. Vooral in het register van drukkers beginnen zich thans reeds contouren af te tekenen en langzamerhand verschijnt een nog vaag, maar in omtrekken toch al vrij duidelijk beeld van een rijkgeschakeerd panorama van zestiende eeuwse drukkersactiviteit. Bij gebrek aan een betere term noemen wij dit hier ‘voorlopige resultaten’; de fotografische term ‘opkomend beeld’ geeft misschien beter aan wat wij bedoelen.

Nu zou er nog geen aanleiding zijn deze voorlopige gegevens, die immers nog op tal van plaatsen aangevuld en gecorrigeerd zullen moeten worden, wereldkundig te maken, ware het niet, dat er op het terrein van Noord-Nederlandse drukkerswerkzaamheid van 1541-1600 eigenlijk nauwelijks enige gegevens ter beschikking staan. Men valt hier nog altijd terug op het voor zijn tijd zeer verdienstelijke, maar inmiddels verouderde werk van A.M. Ledeboer1, dat wel als grootste bezwaar heeft, dat geen bronnen zijn aangegeven. Een tweede argument om hier enig licht (al is dat nog vaag) te laten schijnen, ligt in de overweging, dat het stellig nog een aantal jaren zal duren vóór de Noord-Nederlandse short-title-catalogue in een stadium van publicatie is gekomen, waarbij dan een (min of meer) definitief beeld van drukkerswerkzaamheid kan worden vertoond. Dit klemt te meer, daar men in België intussen goed vordert met een tweede bibliografisch project, dat beoogt een biografisch lexicon te geven van Belgische drukkers van ca. 1470 tot 18002: Een onderneming, die de Belgische bibliografie van 1541-1600 ontegenzeggelijk zeer zal kunnen steunen.

Benzing heeft voor de Duitse drukkers der zestiende eeuw hetzelfde gedaan1 en in verschillende andere landen is men op dit punt al ver gevorderd.

Het ligt in de bedoeling op de hierna volgende lijst van drukkers en uitgevers periodiek aanvullingen en verbeteringen te geven.

6. Voorlopige lijst van Noord-Nederlandse drukkers en uitgevers 1541-1600

a. Systeem

De lijst is alphabetisch geordend naar plaatsnamen en binnen dezelfde plaats opnieuw alphabetisch naar de namen van drukkers en uitgevers. Zijn twee jaartallen vermeld, dan duidt dit op resp. vroegste en laatste gedateerde drukken, die zijn aangetroffen. (Is het laatste jaartal 1600 dan betekent dit natuurlijk in de meeste gevallen, dat de activiteit van de betreffende drukker/uitgever zich tot in de zeventiende eeuw uitstrekt). Eén jaartal duidt op voorkomen van één of meerdere drukken in slechts één en hetzelfde jaar.

b. Bronnen

De lijst is een uittreksel uit ons register van drukkers en uitgevers. De gegevens die bij het excerperen van de in paragraaf 4 sub a t.e.m. d vermelde ‘primaire bronnen’ naar voren kwamen zijn er dus alle in verwerkt.

Daarnevens werd geraadpleegd het register van drukkers en uitgevers in fiche-vorm aanwezig in de Universiteitsbibliotheek te Amsterdam. Dit typografisch register is thans gevorderd tot in de letter M, dus ongeveer halverwege. Nochtans is het reeds nu een waardevol hulpmiddel, waaruit wij enkele aanvullende gegevens voor de lijst hebben kunnen putten.

Ten overvloede wordt er nog eens op gewezen, dat het bij het totale van het in aanmerking genomen boekenmateriaal dus gaat om in bibliotheken nawijsbare drukken met vermelding van drukker en/of uitgever en jaar.

Vooralsnog zijn toeschrijvingen dus evenzeer buiten beschouwing gelaten als bibliografische verwijzingen zonder vermelding van vindplaats.

c. Ledeboer's alfabetische lijst2

Ter vergelijking hebben wij de gegevens, die Ledeboer aan de hand doet over de activiteit van de in ons register voorkomende drukkers en uitgevers in een afzonderlijke kolom ingevoegd.

d. Nederlandse drukkers en uitgevers in het buitenland werkzaam

Deze zijn buiten beschouwing gelaten.

Naam drukker/uitgever Ledeboer de Graaf Opmerkingen
 
  alkmaar  
Duecht, Aris Adriaensz - ca. 1588 Eén ongedateerde druk bij Van der Wulp 701.
Duyt, Joost Willemsz 1587 1587  
Meester, Jacob de 1595-1611 1594-1597  
Paets, Jacob Willemsz - 1584 Alleen als boekverkoper.
 
  amsterdam  
Adriaensz, Barent 1588-1611 1588-1600 Ledeboer p. 3; verbeterd p. 9 met opgave van een druk van 1591.
Adriaensz, Egbert 1614-1621 1598  
Aelbertsz, Hendrik 155.-1571 1565-1571  
Allertsz, Harmen 1597-1615 1598-1599  
Barentsz, Adriaen 1560 1587-1588  
Biestkens Sr., Nicolaes 1578-1626 1579-1584  
Biestkens Jr., Nicolaes 1596 1590-1599  
Buck, Herman de 1599-1602 1599-1600  
Buys, Willem Jansz (alias Gijse) 1582-1597 1579-1595 Ledeboer p. 88: 1594-1614.
Campen, Willem Jansz van (alias van de Veen) 1590-1600 1590-1600 Zie ook onder Arnhem.
Claesz, Cornelis (van Nes) 1582-1609 1582-1600 Oók Nicolas, Nicolai.
Cloppenburgh, Jan Evertsz 1589-1636 1589-1599 Zie ook onder Deventer.
Commelin, Jan 1599-1611 1597-1600  
Ewoutz, Jan om 1540-1560 1550-1560  
Ewoutz, Weduwe Jan 1568 1565-1566  
Gerritsz, Claes - 1600 Eén druk bij Moes-Burger 711.
Gevaerts, Peeter 1597-1602 1597-1600 Zie ook onder Gouda en Woerden.
Gijse: Zie Buys  
Heyns, Zacharius 1595-1616 1594-1600  
Jacobsz, Bartholomeus 1537-1547 1537-1543  
Jacobsz, Jan 1540-1541 1540-1541  
Jacobsz, Laurens 1584-1616 1585-1600  
Jacobsz, Willem om 1533-1572 1548-1568  
Jansz, Willem: Zie Buys en Campen  
Karelsen, Cornelis - 1551-1552 Alleen als boekverkoper; Zie Steven Joessen te Kampen.
Muller, Ewout Cornelisz 1589-1596 1593-1600  
Muller, Harmen Jansz 1570-1615 1572-1600  

Naam drukker/uitgever Ledeboer de Graaf Opmerkingen
Robbertsz le Canu, Robbert - 1593-1597 Eigenlijk alleen als uitgever van zijn eigen werken.
Veen, van de: Zie Campen  
Veer, Ellert de 1591-1596 1587-1598  
 
  arnhem  
Campen, Willem Jansz van (alias van de Veen) 1582-1587 1582-1587 Zie ook onder Amsterdam.
Jansz, Jan (Janssonius, Johan) 1640 1598  
 
  delft  
Andriesz, Jan (Cloeting) 1594-1627 1596 Ledeboer p. 6. Op p. 36 (Cloeting): 1594-1632. Wij hebben nog 15 ongedateerde drukken ca. 1594-ca. 1600.
Hendricksz, Aelbrecht 1570-1590 1579-1591 Vanaf 1591 te 's-Gravenhage; zie aldaar.
Hendricksz, Cornelis (Lettersnijder) 1518-1541 1541  
Jansz, Cornelis 1579-1588 1581-1590 Zie ook onder Dordrecht.
Jansz, Simon 1540-1569 1543-1569 Zie ook Simons, Maritgen.
Schinckel, Harmen 1563-1568 1563-1565 Harmen Schinckel werd in 1568 terechtgesteld.
Schinckel, Weduwe Harmen 1574 1574  
Schinckel, Bruyn Harmensz 1588-1621 1588-1600  
Simons, Maritgen 1576-1582 1576-1579 In een druk van 1579 (Tiele, Pamfl. no. 193) staat: ‘ten huyse van Symon Janszoon’.
Sonderdanck, Frans Evertsz - ca. 1542  
Tournay, Jasper 1583-1584 1583-1584 Zie ook onder Gouda. Ledeboer 171 vermeldt hem 1583/1584 te Deventer, waarschijnlijk een verschrijving.
Vennecool, Jacob Cornelisz 1596-1604 1596-1600  
Willemsz, Willem 1569 ca. 1569 Eén ongedateerde druk bij Tiele, Pamfl. no. 91 = Van der Wulp 197.

Naam drukker/uitgever Ledeboer de Graaf Opmerkingen
  deventer  
Ach, Johan von 1579 ca. 1579 Twee ongedateerde pamfletten in het Duits bij Knuttel no. 478 en 482. ‘is het geen pseudoniem?’ (Ledeboer p. 3).
Borne, Dirk van der Jr. (Theodorus de-, Thierry de-) 1507-1555 1555  
Cloppenburgh, Jan Evertsz 1573-1603 1599-1600 Zie ook onder Amsterdam.
Pafraet, Albert 1505-1548 1545  
Pafraet, Richard 1558-1565 ca. 1559 Toeschrijving van Moes-Burger no. 714 op grond van het drukkersmerk.
Steenberghen, Simon 1550-1594 1557-1594 Ledeboer p. 163 kent nog een Simon Steenberghen Jr., welks werkzaamheid hij op 1596 stelt.
 
  dordrecht  
 
Boot, Jacob de 1585 1580-1583  
Canin, Abraham - 1597-1598 In deze periode zelfstandig. Bovendien gedurende 1595-1596 tezamen met Isaac Jansz Canin en in 1599 tezamen met Peter Verhagen.
Canin, Isaac Jansz - 1598-1599 Bovendien gedurende 1595-1596 tezamen met Abraham Canin.
Canin, Jan 1570-1636 1570-1598 Ledeboer p. 31 citeert Tiele die veronderstelt dat hij tot 1596 of 1598 werkte. Het laatste is waarschijnlijk juist.
Jansz, Cornelis 1578 1578 Zie ook onder Delft. Eén druk tezamen met Peter Verhagen.
Troyen, Jasper 1591-1636 1591-1597  
Verhagen, Peter 1578-1625 1582-1597 Bovendien in 1578 tezamen met Cornelis Jansz en in 1599 met Abraham Canin.

Naam drukker/uitgever Ledeboer de Graaf Opmerkingen
  enkhuizen  
Linschoten, Jan Huygen van - 1599 Alleen als uitgever van zijn eigen werken.
Lenaertsz (Meyn), Jacob 1588-1614 1589-1597 Alleen als boekverkoper. Ledeboer p. 108 en p. 118.
  franeker  
Ketel, Gerard 1597-1601 1600  
Rade, Gillis van den (Aegidius Radaeus) 1585-1611 1596-1600 Voordien als drukker te Antwerpen werkzaam.
Wybes, Abbe (Abelus Vibienus) 1597 1597  
  gorinchem  
Asperen, Willem van - 1600  
Haensberch, Jan 1607-1617 1590-ca. 1598  
 
  gouda  
Gevaerts, Peter 1597-1602 1591 Petit 559. Moes-Burger 675. Mogelijk niet te Gouda gedrukt. Zie ook Amsterdam en Woerden.
Kies, Petrus Simonsz 1590-1591 1590-1597  
Tournay, Jasper 1585-1624 1585-1600 Zie ook onder Delft.
Zas, Jan Hoenz (Zassenius, Hoenius) 1589-1597 1586-1597 Ledeboer p. 78. - Op p. 197: 1572.
 
  's-gravenhage  
Duyck, Frans Pietersz - 1544-1546  
Hendricksz, Aelbrecht 1591-1600 1591-1600 Zie ook onder Delft.
Jacobsz, Hillebrant (van Wouw) 1588-1629 1600  
Jansz, Claes 1541-1544 1541-1544  
Joosten, Harper 1582 1582 Alleen als boekverkoper.
 
  groningen  
Ketel, Gerard 1597-1602 - Zie Oomkens p. 73.
 
  haarlem  
Bijbel, Simon Claesz 1546 1539-1558 } Op gezag van Laceulle-Van der Kerk, pp. 16, e.v., die echter geen drukken heeft kunnen aanwijzen.
Bijbel, Claes Simonsz - 1554-1558 } Op gezag van Laceulle-Van der Kerk, pp. 16, e.v., die echter geen drukken heeft kunnen aanwijzen.

Naam drukker/uitgever Ledeboer de Graaf Opmerkingen
Ketel, Antonis 1581-1583 1581-1583  
Ketel, Weduwe Antonis - 1583-1584 Laceulle-Van der Kerk no. 35, doch geen ex. bekend.
Rooman, Gillis 1585-1606 1584-1600  
Zuren, Jan van 1560-1562 1561-1564  
 
  harlingen  
Jansz, Peter - 1588 Misschien identiek met van Putte.
Putte, Peter van 1570-1586 1579-1582  
Sebastiaensz, Peter 1598-1599 1599  
 
  's-hertogenbosch  
Scheffer, Jan Jansz I 1540-1565 1541-1555 } Zie noot 3 op p. 184.
Scheffer, Weduwe Jan Jansz I - 1568 } Zie noot 3 op p. 184.
Scheffer, Jan Jansz II (de Jonghe) 1574-1614 1574-1600 } Zie noot 3 op p. 184.
Turnhout, Jan van 1570-1630 1583-1587 Ledeboer p. 172 noemt drie Jan van Turnhout's: 1541-1556; 1558-1559 en 1570-1630.
 
  hoorn  
Andriesz, Willem (Gulielmus Andreae) 1598-1618 1599  
 
  kampen  
Bernardsz, Willem - 1599-1600  
Joessen, Steven 1551-1568 ca. 1550-1581 Drukte voor Cornelis Karelsen te Amsterdam - zie aldaar en noot 5 op p. 184.
Warnersen, Peter 1550 (misschien vroeger) - 1566 ca. 1540-1566 Zie noot 5 op p. 184.
Willemsz, Jan 1566-1599 1599 Drukte voor Cornelis Karelsen te Amsterdam.
 
  leeuwarden  
Campen, Peter Hendricksz van 1579-1586 1579-1592  
Jansen, Jacob 1597 1597 Als boekverkoper.

Naam drukker/uitgever Ledeboer de Graaf Opmerkingen
Pijpe, Jeronimus (of Bechel) - ca. 1582 Was drukker voor Peter Hendricksz van Campen.
Ter Steghe, Isebrandt 1573-1578 1573-1578 Zie noot 5 op p. 182.
 
  leiden  
Adriaensz, Claes: Zie Mast  
Adriaensz, Jacob 1579-1596 1590  
Basson, Thomas 1585-1613 1585-1600 Van Engelse nationaliteit. Zie noot 6 op p. 184.
Boulet, Jacques - 1578 Alleen als boekverkoper
Bouwensz, Jan (Baudoin, Balduinus) 1569-1608 1571-1600 Gaf ook veel tezamen met Paets uit gedurende 1581-1599.
Clerck, Nicolaes de 1599-1603 1599-1600 In 1599 tezamen met Hendrick Lodewijksz van Haestens. Volgens Ledeboer p. 36 te Delft gevestigd.
Dorp, Jan Claesz van (Joannes Nicolai Dorpius) 1596-1648 1596-1599  
Elsevier, Gillis (Argidius) 1599 1599  
Elsevier, Lodewijk I 1583-1617 1594-1599 Gaf in 1594-1595 tezamen met Paets uit.
Flamine, Amme - 1598  
Guyot, Christoffel 1598-1602 1598-1600  
Haestens, Hendrik Lodewijksz van 1596-1629 1596-1599 In 1599 tezamen met Nicolaes de Clerck.
Horst, Dirck Gerritsz 1560-1574 1564-1567  
Hout, Jan van 1575 1575 In dat jaar als uitgever van Janus Dousa, Nova poemata. Zie ook onder Raadhuis-pers.
Jansz, Peter 1533-1546 1541-1546  
Jorisz, Jacob 1546 ca. 1546  
Maire, Antonis 1596-1602 1596  
Mast, Claes Adriaesz 1541-1554 1553-1554 Ledeboer p. 3 vermeldt Claes Adriaesz nog afzonderlijk.
Matthijsz, Jan (Joannes Matthiae) 1555-1569 1555-1567  
Moyt, Jan Jacobsz 1573-1582 1573-1582  
Orlers, Jan Jansz 1596-1616 1596-1599  
Paets, Jan Jacobsz (Patius) 1579-1629 1581-1599 Alléén: 1584-1599; gedurende 1581-1599 veel met Jan Bouwensz;

Naam drukker/uitgever Ledeboer de Graaf Opmerkingen
  in 1594-1595 met Lodewijk I Elsevier. - Zie aldaar.
Plantijn, Christoffel 1583-1586 1584-1586 Zie ook onder van Raphelingen.
‘Raadhuis’-pers - 1586-1600 Stond onder leiding van Jan van Hout. - Zie ook aldaar.
Raphelingen, Christoffel van - 1598-1599 Ledeboer p. 140 geeft alleen geboorte- en sterfjaar: 156.-1601.
Schouten, Andries (Andreas Schutenus) 1579-1581 1579-1580  
Silvius (ook: Sylvius), Charles 1580-1582 1580-1582  
Silvius (ook: Sylvius), Willem (Guillaume) 1577-1580 1579-1580 Vroeger te Antwerpen.
Theunisz, Jan 1600-1603 1600  
Verhaech, Jan - 1554  
Verschout, Andries 1573-1587 1577-1587  
 
  maastricht  
Bathen, Jacques (Bathenius of Batius) 1551-1557 1552-1554 Voordien te Leuven. - Zie noot 4 op p. 182.
Geelen, Jan van (van Gheel of van Ghelen) 1597-1603 1598-1600 Voordien te Antwerpen - Zie noot 4 op p. 182.
 
  middelburg  
Langhenes, Barent (Sr.) 1597-1605 1598-1600  
Moulert, Symon 1599-1662 of 1663 1597-1600  
Schilders, Richard 1575-1617 1581-1600  
Willevoortsen, Jeronimus - 1596 Als drukker voor Cornelis Claesz te Amsterdam. - Zie Moes-Burger no. 362.
Wullebrechts, Jeronimus 1589 1589 Alleen als boekverkoper. - Waarschijnlijk wel identiek met de vorige.
 
  nijmegen  
Cornelisz, Aernt 1594-1615 1594  
Elsenius, Petrus - 1561  

Naam drukker/uitgever Ledeboer de Graaf Opmerkingen
  rotterdam  
Batman, Jan 1595-1598 1599  
Mullem, Dirck (de Raeff van) 1576-1593 ca. 1573-1599 Zie noot 4 op p. 184. - Zie ook onder Vianen.
Pietersz, Gillis 1599-1615 1599  
Troterau, Firmin (Firminus Troteraeus) 1595 1595-1598  
Waesberghe, Jan van 1590-1626 1589-1600 Voordien te Antwerpen. - Zie noot 2 op p. 184.
 
  steenwijk  
Dorsten, Caspar van - 1584 Slechts één druk: Knuttel no. 714.
Zangers, Herman 1573-1580 -  
 
  utrecht  
Aertsz, Salomon (de Roy of Rodius) 1589-1591 1589-1600 Zie ook onder Coenraetsz.
Borculo, Hendrik van (Henricus Borculous) 1586-1588 1586  
Borculo, Herman van (De Oude en de Jonge) 1521-1564 (de Oude) 1541-1599 (de Oude en de Jonge) Er werkten minstens twee drukkers met de naam Herman van Borculo te Utrecht in de 16e eeuw.
Coenraetsz, Jan 1589 1589 Ledeboer p. 37: ‘met Salomon Aerts’.
Cornelisz, Jan (van Everdingen) 1587-1588 1586-1589  
Dircksz, Dirck (Geduldich) 1594 1589  
Everdinghen - zie Cornelisz  
Gelre, Jan Goertsz van 1550 1550 Alleen als boekverkoper.
Henricksz, Coenraet (van Oosterhout) 1550-1580 1579-ca. 1583 Alle drukken ongedateerd.
Henricksz, Weduwe Coenraet 1579-1586 1584-ca. 1586  
Henricksz, Jan 1554 1553-1554  
Mateenssche, Johan - ca. 1584 één ongedateerde druk.
Roy, Salomon de - Zie Aertsz  
Wylicks, Reynder (Reinerus Wylichius) 1593-1594 1594-1596 Volgens Ledeboer p. 195 bovendien te Amersfoort in 1599.
 
  vianen  
Buyter, Dirck 1563 1563-1564 Zie noot 5 op p. 183.

Naam drukker/uitgever Ledeboer de Graaf Opmerkingen
Christiaensz, Albert 1566 1565-1566 Zie noot 5 op p. 183.
Hasselt, Augustijn van om 1566 ca. 1566 Zie noot 5 op p. 183.
Hendriksz, Goris 1566 1566 Zie noot 5 op p. 183.
Mullem, Dirck (de Raeff van) - 1583-1586 Zie ook onder Rotterdam en noot 4 op p. 184.
 
  vlissingen  
Papenaer, Jan de 1576 één ongedateerde druk (na 1 Juni 1576) Ledeboer p. 131 veronderstelt waarschijnlijk terecht dat dit wel een pseudoniem zal zijn.
 
  woerden  
Gevaerts, Peter 1597-1602 1587-1588 Zie ook onder Amsterdam en Gouda.
Schouten, Andries (Schutenus) - 1598-1599 Zie ook onder Leiden.

7. Summary

A generous subsidy of the Dutch foundation for Pure Scientific Research has enabled the authors to start a bibliographical study about Dutch imprints 1541-1600. A survey is given of 1. purpose, limitation and extent of the work; 2. method and means; 3. specific difficulties; 4. bibliographies on the subject which are already extant; whereas 5. the desirability of a list of Dutch printers/publishers is demonstrated.

From the data which have hitherto come to light the authors have compiled 6. a provisional list of Dutch printers/publishers 1541-1600, divided into four columns: Name of the printer/publisher - Data about his activity given by Ledeboer (cf. note 1 on p. 186) - Data about his activity gathered by us - Remarks.

Our data have been brought together whilst making excerpts from the primary bibliographies mentioned in paragraph 4 (with very few exceptions only comprising dated imprints which can be localised in existing libraries).

 

Nieuwkoop, December 1961.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs


datums