Het Boek. Serie 2. Jaargang 30

[p. 43]

De plattegronden van de stad Rotterdam in de 16de en 17de eeuw

Opgedragen aan pater dr. Bonaventura Kruitwagen

De wiegedrukken - hoe kan het anders? - hebben mij met pater Kruitwagen in kennis gebracht. In 1929 werd ik bibliothecaris van de Athenaeum-Bibliotheek te Deventer met haar rijke collectie incunabelen. Ik moest op dit voor mij onbekende terrein wat thuis raken. De catalogus van mejuffrouw M.E. Kronenberg, waarin de wiegedrukken van de Athenaeum-Bibliotheek worden beschreven in het gebruikelijke jargon der incunabulisten leerde mij de weg vinden in het labyrinth van de wiegedrukken-litteratuur; Hain, Proctor, Haebler enz. werden mij min of meer bekende namen. IJverig las ik in de gedegen artikelen in ‘Het Boek’, hoewel ik moet bekennen, dat ik vaker greep naar het in de vorm minder geleerde samenvattende artikel van Pater Kruitwagen verschenen in de Handelingen van ‘Letterkunde’¹⁾.

Toen mijn belangstelling voor de wiegedrukken eenmaal gewekt was trof ik in het oud-archief van de Gemeente - in een band met gewone ‘ingekomen brieven’ - enige ‘Einblattdrucke’ aan, waarin keizer Maximiliaan I het stadsbestuur van Deventer opriep tot het bijwonen van Rijksdagen en tot het betalen van bijdragen voor zijn veldtochten. Dit was de aanleiding tot mijn eerste - en naar ik vrees tevens laatste! - artikel over wiegedrukken²⁾. Natuurlijk zond ik een overdruk aan pater Kruitwagen toe. Prompt kreeg ik een brief terug, die na enige vriendelijkheden en loftuitingen een flink aantal terechtwijzingen bevatte. ‘Laat altijd Uw overdrukken dezelfde paginering geven als het oorspronkelijke artikel, haal Uw bronnen altijd aan met begin- en eindbladzijde en jaar van verschijnen’ enz.

1) De uitvinding van de boekdrukkunst en hare eerste voortbrengselen. Handelingen en levensberichten Maatschappij van Letterkunde 1917-1918, p. 17-52.

2) Vroege drukken in Nederlandsche archieven. Nederlandsch Archievenblad 40, (1932-1933), p. 65-72.

[p. 44]

enz. Die brief heb ik altijd zuinig bewaard en de wijze raadgevingen steeds opgevolgd, ook toen mijn studies het terrein van de wiegedrukken verlieten en ik meer op het gebied van de oude kartografie terecht kwam, waar overigens dezelfde eisen van bibliografische nauwkeurigheid gelden.

Na dit eerste schriftelijke contact volgden spoedig bezoeken van mij aan Rotterdam, waar ik de gast was in de pastorie van de - helaas in 1940 verwoeste - St. Rosalia-kerk. Hierbij ontdekten wij een nieuw gemeenschappelijk veld van belangstelling, n.l. de geschiedenis en in het bijzonder de topografische ontwikkeling van ons beider geboortestad Rotterdam. Pater Kruitwagen bleek over moderne verkeersproblemen van Rotterdam zijn eigen denkbeelden te hebben! En nu mijn eigen studie door de loop van de omstandigheden zich met de oude kartografie van onze Nederlandse steden is gaan bezig houden, meende ik als hulde aan Pater Kruitwagen geen beter onderwerp te kunnen kiezen dan de oude kaarten van Rotterdam.

Onze Nederlandse steden, waaronder wij verstaan plaatsen met eigen stadsrecht, van de omgeving afgescheiden door eigen versterkingen, muren, poorten en omwallingen, zijn niet zo erg oud. De oudste bewaard gebleven stadsbrief - echt of onecht! - is die van Zutphen van 1190. De Hollandse steden kregen allen pas na 1200 stadsrecht, Amsterdam pas in 1300, Rotterdam eerst in 1328. Afbeeldingen uit de eerste eeuwen van het bestaan van die steden zijn niet tot ons gekomen. Waarschijnlijk hebben zij niet bestaan. In de middeleeuwse maatschappij had men nog geen behoefte aan kaarten en afbeeldingen en bovendien (het was een wisselwerking!) waren er geen kartografen, schilders of tekenaars, die afbeeldingen van steden maakten. Het ‘Gezicht op de Stad Utrecht in de vijftiende eeuw volgens een gedeeltelijk vergane muurschildering uit dien tijd, ontdekt in de St. Jacobskerk anno MDCCCLXXXII’, waarvan Antoon Derkinderen een copie schilderde¹⁾, is voorzover ik weet, de oudste bewaard gebleven afbeelding van een Noord-Nederlandse stad.

Italië was ons in dit opzicht vooruit. Van Rome, Florence, Venetië, Verona en andere steden bestaan verscheidene afbeeldingen uit de 15de eeuw, waarbij men soms de stad ziet, zoals

1) Verkleinde reproductie in A. van Hulzen, Utrecht. De geschiedenis en de oude bouwwerken. (Amsterdam 1944), p. 16.

[p. 45]

zij zich voor de naderende reiziger vertoont (wij spreken dan van een ‘prospect’), soms als plattegrond, waarbij vaak de gebouwen in ‘opstand’ zijn getekend¹⁾, terwijl de ‘vogelvluchtafbeeldingen’, waar men de stad schuin van boven aanschouwt een tussenvorm zijn.

Het oudste voorbeeld van een Noord-Nederlandse stad in vogelvlucht gezien is de vermaarde afbeelding van Amsterdam door Cornelis Anthonisz²⁾, welk stuk een navolging schijnt te zijn van een vogelvluchtafbeelding van Venetië vervaardigd door Jacopo dei Barbari³⁾. Een enige jaren geleden te voorschijn gekomen houtsnede met afbeelding van de stad Deventer van omstreeks 1550⁴⁾ vertoont gelijkenis met een soortgelijk gezicht op Keulen. Van Keulen bestaan vrij veel afbeeldingen uit de eerste helft van de 16de eeuw⁵⁾, zodat, gezien de commerciële en culturele betrekkingen met het oosten van ons land - Keulen en Deventer waren beide Hanze-steden! - ook langs deze weg de mode om afbeeldingen van steden te maken ons land kan hebben bereikt.

De voornaamste invloed kwam echter uit het zuiden, uit Antwerpen⁶⁾. Toen Guicciardini voor zijn beschrijving der Nederlanden platen van steden verzamelde vond hij voor zijn eerste uitgave in 1567 een groot aantal afbeeldingen van Zuid-Nederlandse steden - Brussel, Brugge, Gent, Mechelen, Antwerpen enz. - maar bitter weinig van het Noorden. Begrijpelijk als wij denken aan de vele connecties van Brugge, later van Antwerpen met Spanje en Italië en aan de vroegere ontwikkeling van de Zuidelijke gewesten. De bevrijding van Holland in 1572, de Spaanse furie in Antwerpen in 1576 en de verovering van die stad in 1585 door Parma, waarna de sluiting van de Schelde volgde, die meer dan twee eeuwen zou duren, verplaatste het

1) Wij wijken hier af van door anderen gebruikte terminologie, waarbij deze plattegronden met gebouwen in opstand getekend vogelvluchtafbeeldingen worden genoemd.

2) Schilderij van 1538, houtsnede van 1544. Talrijk zijn de navolgingen.

3) J.Q. van Regteren Altena. Kaarten, profielen en panorama's van Amsterdam. 2de tentoonstelling Museum Fodor 1932. (Amsterdam 1932), p. 6-7.

4) Gereproduceerd in S.J. Fockema Andreae en E.H. ter Kuile. Duizend jaren bouwen. (Amsterdam 1948), p. 126 en in Gerh. J. Lugard jr. Deventer, de stad van Geert Groote (Amsterdam 1949), p. 6.

5) Gereproduceerd in Fr. Bachmann. Die alte deutsche Stadt, Ein Bilderatlas der Städte-ansichten bis zum Ende des 30-jährigen Krieges. Band I, Teil II, Die Rheinlande (Leipzig 1941).

6) A.J.J. Delen, Iconographie van Antwerpen. Brussel 1930.

[p. 46]

overwicht naar de Noordelijke gewesten, in het bijzonder naar Holland. Amsterdam werd het centrum van de Hollandse kartografie, dat niet alleen voor de Nederlanden, maar voor de gehele wereld kaarten en atlassen leverde. Alle factoren werkten samen om het maken van kaarten en afbeeldingen van onze steden te bevorderen. Amsterdam, maar eveneens Rotterdam, 's Gravenhage, Leiden, Haarlem, Groningen en Harlingen, om geen andere steden te noemen, gingen een bloeiperiode tegemoet. De bevolking nam toe, de steden werden uitgebreid, nieuwe havens werden gegraven. De stedentrots, aangewakkerd door onderlinge wedijver, deed elke stad naar een mooie afbeelding in kaart en prent verlangen. Uit Brabant en Vlaanderen, vooral uit Antwerpen, waren vele kaartmakers (landmeters, graveurs, tekenaars) naar het noorden gekomen, die ertoe bijdroegen de kartografie tot bloei te brengen.

Bij dit alles stond Amsterdam aan de spits. Over de plattegronden van die stad alleen is een boek geschreven¹⁾. Hoogtepunt was na de afbeelding van Cornelis Anthonisz, die de stad uit de dagen van Karel V weergeeft, de kaart van Balthasar Florisz. van Berckenrode (1625) uit de periode, toen de grote stadsuitbreidingen in volle gang waren.

Rotterdam neemt een meer bescheiden plaats in. Toch loont het de moeite de Maasstad als voorbeeld voor de ontwikkeling van de Hollandse stadskartografie in beschouwing te nemen. Een overzicht met beschrijving van de kaarten uit de 16de en 17de eeuw stelt ons in staat de groei van de stad te volgen. Het is dan echter nodig op de juiste wijze de datering van de kaarten te bepalen.

Daarnaast kunnen wij de kaarten als cultuurhistorische monumenten zien. Zo is de kaart van Rotterdam van Jacob van Deventer één uit de grote reeks van ongeveer 300 op gelijke schaal en met gelijke oriëntatie getekende strategische kaarten, die aan het centraal gezag de overheersing van de steden van de 17 Nederlandse gewesten moest vergemakkelijken. Voor dit doel hebben zij geen dienst gedaan. Maar óns geven zij een uitstekend beeld van onze steden in de jaren vóór de opstand (vóór 1572!)

De kaart van Jan Potter (1567) is een voorbeeld van een landmeterskaart, waar de waterstaatkundige problemen op de voorgrond staan. De afbeeldingen in de verschillende uitgaven van

1) A.E. d'Ailly. Catalogus van Amsterdamsche plattegronden. Amsterdam 1934.

[p. *17]

afb. 1. Centrum van Rotterdam kort vóór 1940

[p. 47]

Guicciardini's beschrijving der Nederlanden (sinds 1582) en in het stedenboek van Braun en Hogenberg, die voor het grote publiek bestemd waren, trachtten een aantrekkelijk beeld van de stad te geven. Graag zouden wij weten, welke vroegere afbeeldingen, die wij nu niet kennen, voor het maken van die platen hebben dienst gedaan.

De aanleiding tot het maken van de kaart van Henryck Haestens (1599) zal wel zoeken zijn in de stadsuitbreiding aan de Maaszijde. Het bijschrift, dat met welbehagen melding maakt van de opbloei van de stad, ‘die door Godes Gratie van een cleyn ende onbekent, een groote en vermaerde Coop stadt is geworden’, versterkt ons vermoeden, dat wij hier met een vroege vorm van stadspropaganda te doen hebben. De kaart van Huys en Versyden (1623) geeft voor het eerst een gedetailleerd portret van de stad met de later meest gevolgde oriëntatie, die overeenkomt met de prospecten van de stad gezien vanuit de Maas.

Het hoogtepunt van de oude kartografie van Rotterdam vormt de prachtig uitgevoerde en nauwkeurige kaart van Balthasar Florisz. van Berckenrode (1626), die grondslag en uitgangspunt voor de meeste latere kaarten werd. Die latere kaarten stellen ons vaak voor bibliografische puzzles. Blaeu en andere samenstellers van atlassen gaven n.l. niet zelfstandig opdracht tot het maken van een nieuwe kaart, maar zij maakten van bestaande kaarten gebruik, die binnen de grenzen van het mogelijke werden aangevuld en verbeterd. Voor het critisch gebruik van deze kaarten moeten dus alle kaarten zelf nauwkeurig beschreven worden met opgaven van bestaande litteratuur en bereikbare reproducties.

Het sluitstuk, tevens de apotheose van de kaarten van Rotterdam uit de 16de en 17de eeuw is de kaart van de Vou-Romyn de Hooge (1695), die men als wandkaart en in atlasvorm kan bewonderen. Treffend is de gelijkenis van de moderne luchtfoto's van het centrum van het moderne Rotterdam met de oude plattegronden¹⁾. Hoewel de meeste huizen, die in 1700 overeind stonden, in 1940 niet meer in wezen waren, was het stratenplan en de vorm van de oude havens hetzelfde gebleven. Aan ons, voor wie het Rotterdam van vóór 1940 nog levend voor de geest staat, de taak om het beeld van de stad vast te leggen voor onze

1) Vergelijk b.v. het stratennet op de bij dit artikel gereproduceerde luchtfoto (afb. 1) met afb. 3.

[p. 48]

nakomelingen, die het oude Rotterdam alleen uit boeken en verhalen zullen kennen¹⁾.

1) In het Gemeentearchief te Rotterdam heeft men een vrij volledige verzameling van de oude plattegronden van Rotterdam. Een woord van dank aan de Gemeentearchivaris Mr. H.C. Hazewinkel voor zijn medewerking bij het samenstellen van dit artikel is hier op zijn plaats.

I. Kaart van Jacob van Deventer, vóór 1563

41 × 51²⁾ Noord boven. Gekleurde tekening, waarop de stad met de omgeving is weergegeven. In het bijzonder zijn de stad zelve met haar straten en kanalen en de belangrijkste gebouwen, alsmede de poorten en versterkingen, en buiten de stad de toegangswegen te land en te water duidelijk getekend. Het buitendijkse land is donkergroen, het overige weideland lichtgroen gekleurd. In de stad zijn de huizenrijen rood en de daken van de belangrijkste gebouwen blauw gekleurd. De schaal is ongeveer 1:7.500. Volgens Unger is de kaart getekend vóór de brand van 10 Juli 1563. Bijgevoegd is een op dezelfde schaal en gelijk-georiënteerde bijkaart (‘carton’), waarop alleen de stad zélf is weergegeven. De straten zijn als stippellijn getekend. Bij de kerken en kloosters is in het latijn de naam vermeld, bij de poorten staat: ‘porta’.

N.B. Jacob van Deventer, geograaf in dienst van keizer Karel V en koning Filips II, had in de jaren 1536-1547 kaarten van Brabant, Holland, Friesland, Gelderland en Zeeland vervaardigd³⁾. Later kreeg hij opdracht om alle steden van de zeventien Nederlandse gewesten in kaart te brengen. In 1572, toen zijn woonplaats Mechelen door de Spaanse troepen geplunderd werd, week hij met zijn kaartenmateriaal uit naar Keulen, waar hij in 1575 overleed. Het ‘net-exemplaar’ van zijn atlas, gebonden in drie delen, werd door de magistraat van Keulen toegezonden aan Viglius van Aytta, voorzitter van de Raad van State in Brussel, die de banden doorzond aan koning Filips in Madrid, waar in de 19de eeuw deel II en III in de Koninklijke Bibliotheek werden teruggevonden. Rotterdam komt voor in deel III als no. 25. Dit deel werd in 1891 in Nederland gedeponeerd. De toen gemaakte aftekening van de kaart van Rotterdam, nog aanwezig in het Gemeente-archief te Rotterdam, werd gebruikt voor de reproductie-uitgave van Unger (1895).

Op een in 1859 bij Martinus Nijhoff te 's Gravenhage gehouden veiling werden 152 ‘minuutkaarten’ van van Deventer's plattegronden voor f 50. - verkocht. Deze ‘minuut-kaarten’ bleken gelijkwaardig met het ‘net-exemplaar’ te zijn. Aldus zijn in de beide series samen c. 200 van de c. 300 kaarten, die bestaan moeten hebben, teruggevonden. Rotterdam ontbreekt bij de ‘minuut-kaarten’, die wat Noord-Nederland betreft in de Rijksarchieven worden bewaard. Voor de reproductie-uitgave Fruin-Nijhoff zijn de kaarten, die in de reeks ‘minuut-kaarten’ ontbreken, in Madrid door de Heer Rotteveel afgetekend.

2) De maten, hoogte × breedte, zijn in centimeters gegeven.

3) De kaarten van de Nederlandsche provinciën in de zestiende eeuw, door Jacob van Deventer, afgebeeld op ware grootte. 's-Gravenhage, Martinus Nijhoff, 1941.

[p. 49]

Litteratuur:

J.H.W. Unger. De oudste plattegrondkaart van Rotterdam. Rotterdamsch Jaarboekje 3 (1892), p. 200-220.

Plattegronden van Rotterdam uit de 16de en 17de eeuwen, gereproduceerd en uitgegeven op last van het Gemeentebestuur van Rotterdam, met een voorwoord van J.H.W. Unger. 1895^1).

F.C. Wieder. Nederlandsche historisch-geographische documenten in Spanje. Tijdschrift Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap, 2de serie, deel 31 (1914), p. 693-724, 32 (1915), p. 1-34, 145-187, 285, 318 en extra-aflevering p. 1-158. Ook afzonderlijk uitgegeven (Leiden 1915), 348 pp. (zie aldaar p. 67-97).

Nederlandsche steden in de 16de eeuw. Plattegronden van Jacobus van Deventer. Facsmile-uitgave met inleiding van R. Fruin. 's Gravenhage, Martinus Nijhoff, 1917-1923.

B. van 't Hoff. De Nederlandsche gewestelijke kaarten en stedeplattegronden vervaardigd door Jacobus van Deventer. Nederlandsch Archievenblad 47 (1939-1940), p. 19-32.

B. van 't Hoff. Bijdrage tot de dateering van de oudere Nederlandsche stadsplattegronden. Nederlandsch Archievenblad 49 (1941-1942), p. 29-68 en 97-150, met dezelfde paginering als overdruk verspreid ('s Gravenhage 1942)^2).

1) Verder aangehaald als: Unger (1895).

2) Verder aangehaald als: Bijdrage (1942).

Reproducties

Unger (1895), no. I.

L.J.C.J. van Ravesteyn. Rotterdam tot het einde van de achttiende eeuw (Rotterdam 1933), bijlage I:

Fruin-Nijhoff (hierboven vermeld) (1917-1923), nos. 84 en cartons A 2.

2. Kaart van Jan Potter, 1567

Kaart van de rivier de Rotte met een plattegrond van de stad Rotterdam, groot met de rand (van 1.5 cm.) 53 × 243. Oostzuid-oost (iets ten zuiden) boven. Deze getekende kaart bestaat uit vier aan elkaar geplakte vellen perkament. De hoofdkleuren zijn blauw, groen, geel en bruin. Op het tweede vel van rechts een fraaie 16-delige kompasroos.

De plattegrond van Rotterdam komt voor op het meest rechtse blad perkament (c. 50 × 50, zonder rand). Vooral de waterwegen en de sluizen tussen de Rotte en de Oude Haven zijn duidelijk getekend³⁾. In de rivier-staat: ‘De Merwen die men oick noemt de Mase’. Rechts onder de stad staat: ‘Rotterdam’.

3) Wij drukken hier af het begin van de toelichting, die Potter bij deze kaart geeft: Ghedaen Anno 1566 in de Maent December.
Ic Jan Jansz Potter, Ghezworen Landmeter van Rijnlant, Delflant, Schielant ende de landen van Putten, sertificere bij de waerheijt als lantmeter voersz., dat ick doer bevel van mijnen heere den commissarys Jan van Dam, rekenmeester des C.M. over Hollant, soe in presentie als absentie van hem hebbe ontworpen, gheconterfeijt ende ghesteken up de kleyne voet na de const van geographia dese caerte van den watere ghenaemt de Rotte, lopende doer vijff sluyssen binnen de stede van Rotterdam tot in der Meruwen ofte Masen ende dat doer anwijsen van de nagheschreven persoenen ende andere meer hier te veel om te schrijven.
In den eersten soe heb ick begonnen binnen de stede van Rotterdam, alwaer ick ghesien heb ter presentie van Dammis Jansz ende Saer Florisz Visschers aldaer woenachtich, de vijff sluysen leggende onder de Hoechstraet, waerdoer de Rotte is lopende in der Meruwen ofte Masen. Voerts hebbe ick ghesien een waterken, comende van buyten uut de Rotte bij de Hoffpoort in de stadt doer 't nieuwe verlaet, lopende alzoe zuyt up after an de westzijde van den Uppert tot an 't kerckhoff, koemende langhes daer 't noerden van 't kerckhoff in de grote wijde Rotte, welcke waterken sij visschers mij noemden d'oude Rotte te wesen, dewelcke Rotte soude ghelopen hebben doer de Hoechstraet daer nu de kercktoren staet, comende zoe uut daer nu 't martvelt ghemaeck(t) is als 't oick metter warheijt bleeck an de veelheijt van de houten palen, die uut de gront ghehaelt worden doe men 't martvelt maeckte, als zij mij seyden.

[p. 50]

In de stad en dicht bij de omwalling worden met name genoemd: ‘de oude Rotte, t oude verlaet, t nieu verlaet, den Uppert, de nieuwe Rotte, Lommerts brugge, de Lommert straet, de butter sloot, de hoech straet, de hooft straet, t mart velt, de waghen straet, de Ramen, de schiedamse poort, de Loeven, de hooft poort, Blauwe stene hooft, de Oost poort, de Ghoutse poort, de Rotte, de Hoff poort, de Delffsche poort’. De Grote Kerk, de kraan, de poorten, muren en muurtorens en de lakenramen zijn duidelijk getekend. Het slot Bulgerstein komt niet op de kaart voor. Het stratennet is minder nauwkeurig weergegeven dan bij van Deventer. Meer aandacht is geschonken aan de waterwegen, verklaarbaar, omdat de kaart werd getekend in opdracht van Filips II met het oog op de onenigheid, die deze met de familie van Zwieten had over het visrecht in de Rotte.

De oorspronkelijke kaart berust in het Algemeen Rijksarchief te 's Gravenhage. Inventaris der verzameling kaarten berustende in het Rijksarchief, II (samengesteld door J.H. Hingman) ('s Gravenhage 1871), p. 123, no. 1094. Een getekende copie op ware grootte van het origineel is aanwezig in het Gemeentearchief te Rotterdam.

Jan Potter was een bekwame landmeter en tekenaar van kaarten. Sinds 1562 was hij landmeter van het Hoogheemraadschap Delfland, terwijl hij ook voor Schieland werkzaam was. Daarnaast was hij notaris. Zijn geboorte- en sterfjaar staan niet vast. Omstreeks 1587 moet hij overleden zijn. Wij hebben aan hem o.a. een fraai uitgevoerd wapenboek (1560), verder vele met zorg en nauwkeurigheid getekende kaarten en kaartboeken te danken. Dr. Wiersum heeft in een tweetal zeer lezenswaardige artikelen een overzicht van zijn werk gegeven met een lijst van de door hem vervaardigde kaartboeken en kaarten.

Litteratuur:

E. Wiersum. De 16de eeuwsche landmeter Jan Potter en zijn werken. Tijdschrift Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap, 2de serie, deel 28 (1911), p. 602-627 (zie vooral p. 622) en deel 51 (1934), p. 207-215.

Reproducties:

Unger (1895) (in rol).

H.C. Hazewinkel. Geschiedenis van Rotterdam, deel I (Amsterdam 1940), p. 41 (de kleuren van het origineel zijn levendiger!)

[p. 51]

3. Kaart in twee uitgaven van Plantijn van Guicciardini's beschrijving van de Nederlanden (1582 en 1588)

25 × 34. Kopergravure¹⁾. Noord boven. Midden boven: ROTTERDAM, naast wapen van Rotterdam. Rechts boven: vignet (blank).

Vgl. Roterodamum illustratum I (1868), p. 68 no. 9.

Volgens Unger (1895) is de stad afgebeeld betrekkelijk kort na de brand van 1563. Wat de juistheid der hoofdlijnen betreft staat deze kaart achter bij die van van Deventer. Zo wordt de Oostvest ten onrechte naar buiten uitgebogen, terwijl van Deventer terecht de bocht naar binnen ombuigt. Een nauwkeurige vergelijking geeft meer verschilpunten. Het is aannemelijk, dat de graveur (Frans Hogenberg, zie hieronder no. 5) de beschikking heeft gehad over van Deventer's kaart. Maar daarnaast moet hij gebruik hebben gemaakt van een andere afbeelding, waarschijnlijk een prospect van de stad gezien van de rivierzijde, waarvan tot heden geen exemplaar bekend is, maar dat misschien nog eens te voorschijn komt. Misschien gebruikte hij ook Jan Potters kaarten. De lakenramen en het slot Bulgerstein komen wél voor op Guicciardini's kaart en zijn niet door van Deventer afgebeeld, zodat de graveur zeker een of meer andere afbeeldingen moet hebben gebruikt²⁾.

Ludovico Guicciardini geboren te Florence in 1521, overleden te Antwerpen in 1589, was een vermogend en zeer ontwikkelde koopman in Antwerpen. Aan hem danken wij de eerste beschrijving van de Nederlanden, die vele malen herdrukt werd. De eerste uitgaven van Guicciardini's ‘Descrittione’ verschenen in 1567 en 1568 bij Willem Sylvius te Antwerpen. In 1581, 1582 en 1588 zagen drie zeer verbeterde en uitgebreide folio-uitgaven, resp. met Italiaanse, Franse en Italiaanse tekst het licht bij Christoffel Plantijn in Antwerpen. Terwijl in de uitgave van 1581, waarin Rotterdam nog niet is opgenomen, een deel van de tekst op de achterzijde van de kaarten is afgedrukt, zijn in de uitgaven van 1582 en 1588 de platen op losse bladen gedrukt, die dus blank van achteren zijn en buiten de paginatuur vallen. De platen zijn in de uitgave van 1582, de eerste uitgave, waarin Rotterdam voorkomt, ongenummerd, in die van 1588 genummerd. Rotterdam heeft daar no. 36.

1) Waar niet anders is vermeld zijn alle genoemde kaarten kopergravures.

2) Bij deze aantekeningen maakte ik dankbaar gebruik van opmerkingen van de Heer L.J.C.J. van Ravesteyn.

Litteratuur:

P.A.M. Boele van Hensbroek. Ludovico Guicciardini. Descrittione di tutti i Paesi Bassi. De oudste beschrijving der Nederlanden in hare verschillende uitgaven en vertalingen beschouwd. Bibliographische studie. Bijdragen en mededeelingen van het Historisch Genootschap, deel I (1878), p. 199-287.

Unger (1895).

Bijdrage (1942), p. 42-48 en 57-68. Hier worden de uitgaven, met de chronologische nummering van Boele van Hensbroek systematisch gerangschikt met het oog op de afbeeldingen van de steden, met opgave van de afbeeldingen van de Noord-Nederlandse steden in elke uitgave.

Reproducties:

Unger (1895), no. II.

[p. 52]

4. Kaart in de Noord-Nederlandse folio-uitgaven van Guicciardini's beschrijving der Nederlanden (1609-1648)

Copie van no. 3, slechts in minieme details daarvan verschillend. Zo is het getal van huizen in elk vak der straten soms ongelijk. De laatste letter van het woord ROTTERDAM midden boven raakt nu het wapen van Rotterdam, terwijl bij no. 3 nog enige tussenruimte aanwezig is.

Roterodamum illustratum I (1868), p. 68, no. 9. In 1588 verscheen de laatste uitgave van Guicciardini's werk bij Plantijn in Antwerpen. De voor die uitgave gebruikte koperplaten bleven onder Plantijn berusten en maken nog deel uit van de verzamelingen van het Museum Plantijn-Moretus¹⁾.

Van 1609 tot 1648 verschenen een reeks folio-uitgaven van Guicciardini's beschrijving der Nederlanden in Amsterdam. Wat tekst en platen betreft werden vele wijzigingen en aanvullingen aangebracht. Een flink aantal platen werd echter in 1609 getrouwelijk naar de Plantijn-afbeeldingen gecopieerd en vele koperplaten werden sindsdien tot 1648 ongewijzigd afgedrukt ondanks de ondertussen plaats vindende stadsuitbreidingen en topografische veranderingen. Rotterdam met zijn havenaanleg en grote uitbreiding aan de Maaszijde is hiervan een treffend voorbeeld!

De kaart van Rotterdam heeft in de uitgaven IX en X (beide van 1609) geen nummer, terwijl de stad in de uitgaven XI (1612), XII (1613), XVI (1625), XX (1646) en XXI (1648) het nummer 57 heeft.

1) Het Museum Plantijn werd in de laatste wereldoorlog door een vliegende bom zwaar beschadigd. De collecties bleven echter behouden.

Litteratuur:

Als no. 3.

Reproductie:

Unger (1895), no. III.

5. Kaart in het stedenboek van Braun en Hogenberg (1588) en in de stedenatlas van Janssonius (1657)

29 × 39. Noord boven. Midden boven: ROTTERDAM, naast het wapen van Rotterdam. Rechts boven in vignet bijschrift in drie regels: ROTERODAMUM Hollandiae // in ostio Roteri flu. Opp. Magni il // lius Desiderii Erasmi Patria. Links onder: man en vrouw. Schepen op de rivier en in de havens.

Vgl. Roterodamum illustratum I (1868), p. 68-69, nos. 10-12.

Het kaartbeeld is geheel overeenkomstig de sub 3 en 4 beschreven kaarten, alleen zijn de afmetingen groter. Het stedenboek van Braun en Hogenberg dankt zijn ontstaan aan de samenwerking van de geleerde Keulse kanunnik George Braun, de graveur Frans Hogenberg en anderen. De stedenboeken werden niet alleen in Keulen, maar ook in Antwerpen

[p. *19]

afb. 2. Kaart in het Stedenboek van Braun en Hogenberg (no. 5)

[p. 53]

verkocht. Er was samenwerking met de geograaf Abraham Ortelius, de drukker Plantijn en anderen in Antwerpen. De toen in Keulen verblijfhoudende, zeer productieve graveur Frans Hogenberg (ook bekend door zijn historieplaten), was uit Mechelen afkomstig, terwijl in de jaren 1572-1575 Jacob van Deventer, die ook lange tijd in Mechelen gewoond had, eveneens in Keulen verblijf hield en er dus gelegenheid bestond voor het stedenboek gebruik te maken van zijn stadsplattegronden. Aldus is verklaarbaar, dat zowel in het 3de en 4de deel van het stedenboek van Braun en Hogenberg, alsook in de sinds 1581 verschenen Plantijn-uitgaven van Guicciardini een groot aantal Nederlandse steden voorkomen, die alleen door een ander formaat en andere versieringen afwijkingen vertonen, maar overigens volkomen gelijksoortig zijn.

Een volledig exemplaar van het stedenboek bestaat uit zes delen (gebonden in twee, drie of zes banden), die resp. in 1572, 1575, 1581, 1588, 1597 en 1617 het licht zagen. Echter komen vaak latere jaartallen voor op exemplaren, die later verkocht werden. De tekst (met zeer veel varianten!) is meestal latijn, terwijl er ook exemplaren met Franse en Duitse tekst zijn gedrukt. De kaarten van elk der zes delen zijn opnieuw genummerd. De kaart van Rotterdam, die in het vierde deel (1588) voorkomt, heeft het nummer 13. Er komen ook kaarten blank aan de achterzijde voor.

In het in 1581 verschenen derde deel van het stedenboek komt als no. 31 een zeer fantastische vogelvlucht-afbeelding van Rotterdam voor, waarop men de stad ziet liggen aan alle zijden door water omringd en slechts door een dam met de vaste wal verbonden, als Lindau aan de Bodensee! Verkleinde reproductie in C. te Lintum. Rotterdam in den loop der eeuwen. Deel I (Rotterdam 1909), p. 141. Midden boven staat in een vignet: ROTTERDAM, links en rechts boven de wapens resp. van Holland en Rotterdam. Onder deze afbeelding van Rotterdam komt op hetzelfde dubbel-folio-blad een soortgelijk prospect van Gouda, gezien van de rivierzijde voor. Deze platen doen eveneens vermoeden, dat er - nu verloren gegane - vroege afbeeldingen van deze steden hebben bestaan¹⁾.

De koperplaten van het stedenboek kwamen later in handen van de Amsterdamse drukker en uitgever Joannes Janssonius. Deze heeft in 1657 een - nu zeer zeldzame²⁾ - stedenatlas van niet minder dan zes delen uitgegeven, waarvan 2 banden de afbeeldingen van de Noord- en Zuid-Nederlandse steden bevatten. Men vindt hier naast elkaar late afdrukken van de koperplaten van Braun en Hogenberg en copieën (nieuwe koperplaten!) van de in 1649 verschenen twee-delige stedenatlas van de Nederlanden van Joan Blaeu (vgl. hieronder no. 15). In Janssonius' atlas is de tekst op de keerzijde van de kaarten in twee kolommen gedrukt. De kaart van Rotterdam heeft de signatuur P.

1) Vgl. het enkele jaren geleden te voorschijn gekomen stadsgezicht van c. 1550 van de stad Deventer, vermeld op p. 45.

2) De Universiteits-Bibliotheek te Leiden en de bibliotheek van de Vereniging voor de boekhandel te Amsterdam bezitten elk een volledig exemplaar van acht delen in zes banden. Zie verder hieronder no. 15. (p. 61).

Litteratuur:

J. Denucé. Oud-Nederlandse kaartmakers in betrekking met Plantijn. Deel I (Antwerpen - 's Gravenhage 1912), p. 261-298.

Fr. Bachmann. Die alten Städtebilder. Ein Verzeichnis der graphischen Ortsansichten von Schedel bis Merian. (Leipzig 1939), p. 7-12.

Bijdrage (1942). p. 36-42, 49, 51-56, 122 en 137-139.

Reproductie:

Unger (1895), no. IV.

[p. 54]

6. Kaart in Valeggio's ‘Raccolta’ (c. 1600)

8.5 × 13. Noord boven. Midden boven: ROTTERDAM. Rechts boven in vignet: Roterdam // holandie civitat. // opp.

N.B. In vele topografische collecties treft men plattegrondjes van steden aan, die, zeker wat de Noord-Nederlandse steden betreft, grove navolgingen op zeer klein formaat zijn van de afbeeldingen uit het stedenboek van Braun en Hogenberg. Op sommige kaartjes staat gegraveerd: F. Valegio. Deze kaartjes zijn omstreeks 1600 in Italië gegraveerd. Een lijst van de afgebeelde steden vindt men in het onder de litteratuur vermelde werk van Bachmann. Hoogst zeldzaam zijn de boekjes in klein oblong formaat, waarin men deze kaartjes verzameld vindt. Mij is slechts een exemplaar bekend in de Universiteits-Bibliotheek te Amsterdam (428 F 38). Het titelblad vermeldt: ‘Raccolta di le piu illustri et famose citta di tutto il mondo.’ Een tweetal exemplaren van dit zeldzame boekje werd verkocht te.... Rotterdam. Vente de beaux livres anciens, estampes et dessins, le 26, 27, 28 octobre 1926 dans la salle de M.H. Berkelouw, Pompenburgsingel 25; nos. 30 en 31 (met resp. 303 en 305 afbeeldingen) werden verkocht voor resp. f 85. - en f 51. -! Een kostbaar boekje voor verzamelaars van zeldzaamheden, maar voor de topografie zal men er geen enkel nieuw gegeven in vinden. Zoals de grote atlassen van Ortelius, Mercator enz. als door een schaduw door atlasjes van klein formaat werden gevolgd, zo is Valeggio's ‘Raccolta’ als het ware een exemplaar in zakformaat van het stedenboek van Braun en Hogenberg. Het jaartal 1572, dat op enkele kaartjes voorkomt, heeft Unger (1893) er toe verleid in zijn inleiding dit kaartje het oudst-gegraveerde kaartje van Rotterdam te noemen en op zijn voetspoor zegt Berkelouws catalogus, dat ‘la carte la plus ancienne de Rotterdam’ zich in dit zeldzame boekje bevindt. Fama crescit eundo! Juister is Ungers opmerking, dat het kaartje ‘ofschoon zeer onjuist van vorm en details’ een navolging schijnt te zijn van de kaart, die Guicciardini en Braun-Hogenberg ten dienste stonden (lees van de kaart van Braun en Hogenberg zélve)!

Litteratuur:

Fr. Bachmann. Die alten Städtebilder. Ein Verzeichnis der graphischen Ortsansichten von Schedel bis Merian (Leipzig 1939), p. 12-13.

Reproductie:

Unger (1895), no. XVI.

7. Kaart van Henryck Haestens (1599)

42 × 51. Zuid-oost ten zuiden boven. Rechts onder in een vignet onder de wapens van Rotterdam en de Admiraliteit van de Maze: Opdracht in 13 regels aan het stadsbestuur van Rotterdam en de Heren van de Admiraliteit van de Maze aldaar ‘.... Door U.E. onderdanigen¹⁾ dienaar // Henryck Haestens tot Leyden // A(nn)o 1599’. Links onder in vignet, geflankeerd

1) De letters “der” zijn boven de regel gedrukt.

[p. 55]

door de wapens van Holland (links) en prins Maurits (rechts): ‘DE PRINCIPAELSTE PLAETSEN DESER // STADT,’ waaronder: aanwijzing 1-48 in 2 kolommen. Daaronder bijschrift in 5 regels: ‘Hier hebt ghij Leser het rechte affbeltsel (sic!) soo van boven in ende ter sijden // te sien, die Stadt ROTTERDAM, die door Godes Gratie van een cleyn ende // onbekent, een groote ende vermaerde Coop Stadt is geworden, ende nu in // diversche Landen ende Eylanden haren handel is drijvende ende dagelycx // meerder is florerende.’ Links boven: 32-delige kompasroos. Verder zijn in de rivier (‘MOSA // FLUVIUS’) een aantal schepen, ‘Oost ende West Indi vaerders’ getekend.

Roterodamum illustratum I (1868), p. 69-71, no. 13.

Voor het eerst sinds Jacob van Deventer zijn de verhoudingen van de driehoek meer overeenkomstig de bestaande toestand getekend. De kaart, die wij als een prospectus voor het zich uitbreidende Rotterdam kunnen beschouwen, is vooral belangrijk, omdat de nieuwe uitbreidingen aan de stadszijde (zij het met vestingwerken, die nooit zijn uitgevoerd!) in kaart gebracht zijn. Bij deze plattegrond behoort een prospect van Rotterdam, gezien van de rivierzijde. Roterodamum illustratum (1868), p. 126, no. 101¹⁾. Hier volgt een beschrijving: 25 × 50. Midden boven: portret van Erasmus met ovaal omschrift; links boven: wapen van Holland, rechts boven: wapen van Rotterdam. Boven de stad: ROTTERODAMUM. Onder langs de rand: OLIM FOSSA MEROVEA NUNC MOSA FLUVIUS. Rechts onder (op het exemplaar in het Gemeente-archief te Rotterdam met inkt geschreven): Vicheri(?) excud. Op de rivier: ‘Oost ende West Indivaerders’. Onderaan: gedicht in het Duits, 4 × 17 regels, daaronder: ZU LEYDEN Amtag geben durch HENRJCHEN VON HAESIENS. Er is niets bekend over de aanleiding tot het maken van deze kaart en dit prospect. Henryck van Haesten was een boekverkoper en uitgever te Leiden. Uit het met inkt bijgeschreven monogram zou men kunnen opmaken, dat de afbeeldingen gegraveerd zijn door de bekende Amsterdamse graveur Claes Jansz. Visscher. De samensteller van Roterodamum illustratum leest echter: C. van Sichem.

Kaart en prospect, beide aanwezig in het Gemeentearchief te Rotterdam, zijn zeer zeldzaam.

1) Een verkleinde reproductie in H.C. Hazewinkel. Geschiedenis van Rotterdam, II (Amsterdam 1940), p. 113.

Litteratuur:

Unger (1895).

Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek VII (1927), p. 515 en 1262.

Reproductie:

Unger (1895), no. V.

8. Kaart van François Huys en Dirck Davidsz. Versyden (1623)

40 × 52. Noord-west ten noorden boven. Links boven in ovaalvormig vignet: Latijnse opdracht aan het stadsbestuur van Rot-

[p. 56]

terdam, eindigende ‘.... hanc Urbis // Roterodami veram delineationem a se summa // qua fieri potuet deligentia accuratissime elaboratam // L.M.Q. Dat Dicat Dedicat // Theodorus Davidsonius. R. // Franciscus husen scul. // 1623’. Daaronder wapen van Rotterdam door twee leeuwen vastgehouden. Rechts boven in vignet: ‘Namen // Der Straten ende Edifitien der Stadt’, waaronder aanwijzing 1-134 in 3 kolommen. Rechts onder: gevleugelde engel met landmeterinstrumenten, daaronder schaal: 80 ‘Schijelansche Roeden’ = 69 m.m. Links onder: fragment van een 32-delige kompasroos.

Roterodamum illustratum I (1868), p. 72-76, no. 16 en 17.

Blijkens de opdracht heeft Frans Huys de kaart gegraveerd. Huys was, behalve plaatsnijder, werkzaam te Leiden en later te Rotterdam, ook nog makelaar in tabak. Hij overleed in 1661 te Amsterdam. Deze kaart is zeer zeldzaam. In het Gemeente-archief te Rotterdam is een gekleurd en een ongekleurd exemplaar, terwijl ook in de verzameling Bodel Nijenhuis in de Universiteits-Bibliotheek te Leiden een exemplaar aanwezig is. Bij de kaart behoort een prospect van Rotterdam gezien van de Maaszijde, ook van 1623, waarvan de helft onder no. 104 in Roterodamum illustratum (1868) is beschreven. Verder behoort bij de kaart een beschrijving van de stad Rotterdam opgesteld door Dirck Davidsz. Versyden, welke beschrijving in Ungers reproductie-uitgave opnieuw is afgedrukt evenals een ‘verklaring der cijfers op den plattegrond van 1623 door F. Huys’. Voor bestudering van topografische details is aldus goed gezorgd.

Het is duidelijk, dat plattegrond en prospect, onder elkaar geplakt met ernaast de kolommen van de ‘Beschryvinghe der Stadt Rotterdam’ en de lijsten van magistraatsleden en Gecommiteerde Raden en het ‘Lof-dicht Op de wijt-vermaerde Koop-stadt // Rotterdam’ samen een fraai geheel voor een wandversiering kunnen vormen. Zulk een volledig exemplaar van dit tafereel is, voor zover mij bekend, nergens bewaard gebleven. De fragmenten vindt men in het Gemeentearchief te Rotterdam.

Litteratuur:

Unger (1895).

F.G. Waller. Biographisch woordenboek van Noord-Nederlandsche graveurs ('s Gravenhage 1938), p. 158.

Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek V (1921), p. 1015.

Reproductie:

Unger (1895), nos. VI-VIII.

9. Kaart van Balthasar Florisz. van Berckenrode (1626)

72 × 91. Noord-noord-west boven. Op vier koperplaten gedrukt. Rechts onder in vignet: latijnse opdracht aan het stadsbestuur van Rotterdam in 10 regels, eindigende ‘.... hanc.... // delineationem // offerunt et dedicant, // Balthazarus Florentii à Berckenrode, // et // Everhardus Simonides Hamersveldius’.

[p. 57]

Daaronder in ovaalvormig vignet: ‘T'AMSTERDAM // Gesneden ende Gedruckt bij // Balthasar Floris Berckenrode, // ende Evert Symonszoon Hamersveldt //op de Egelentiers Graft. // An[n]o 1626’. Boven het eerste inschrift schaal: ‘Veertich Rhijnlantsche Roeden’ = 59 m.m. Links van vignet aan benedenrand: 16-delige kompasroos. Links boven in rijkversierd vignet (figuren en voorwerpen betreffende de landbouw en visserij) onder het wapen van Schieland een bijkaart van Schieland, 13.5 × 21.5, noord-west boven; links onder 4-delige kompasroos en schaal: ‘Darthien-hondert Rhijnlantsche Roeden’ = 42 m.m. Links boven ‘Warachtige Afbeelding van 't Heem // -raetschap van Schielandt, gemeten // en op de maet gestelt, door Balthasar // Floris, gesworen Landt-meeter.’ Onder deze bijkaart: ‘Extract uyt de Previlegie’ (sic!), n.l. het privilege van de Staten-Generaal van 11 November 1626 voor: ‘Balthazar Florisz. Landmeter, ende Evert Sijmonsz. Hamersvelt Plaetsnyder,’ om voor 7 jaar alleen in de Verenigde Nederlanden te mogen drukken en uitgeven de ‘Caerte van Rotterdam’. Links daarvan aan linkerrand: wapen van Holland. Rechts boven in rijk-versierd vignet (figuren en voorwerpen betreffende landbouw en portret van Erasmus midden boven): ‘NAMEN DER STRATEN EN EDIFITIEN DER STADT ROTTERDAM’, waaronder aanwijzing 1-178 in 5 kolommen. Onder dit vignet langs rechterrand: wapen van Rotterdam.

Roterodamum illustratum I (1868), p. 77-83, no. 20.

Terecht schrijft Unger (1895), dat de gravure zeer fraai en duidelijk van tekening is en dat de huizen er zó nauwkeurig op zijn aangegeven, als ware het een kadastrale kaart. Ook als topografisch monument staat deze kaart aan de spits van alle oude plattegronden van Rotterdam. De meeste volgende kaarten zijn op de grondslag van van Berckenrode's kaart gemaakt. Ungers reproductie-uitgave (plaat XIII) geeft een verklaring der cijfers op de plattegrond, n.l. een lijst met vermelding van de naam of bestemming der straten en gebouwen in 1626 en in 1895. Aldus is dit pronkstuk van de oud-nederlandse kartografie voor de topografische geschiedenis van Rotterdam gemakkelijk te gebruiken.

Balthasar Florisz. van Berckenrode, geboren te Delft c. 1591 en overleden c. 1644, is een van de meest bekwame en vruchtbare kaartmakers van Holland in de bloeitijd geweest. Nog steeds geeft het hieronder genoemde en reeds in 1845 verschenen opstel van Bodel Nijenhuis het beste overzicht van 's mans leven en werken. Bodel Nijenhuis kende echter toen nog geen exemplaar van de kaart van Rotterdam, die ook nu nog hoogst zeldzaam is. Nu vindt men exemplaren in het Gemeente-archief te Rotterdam en in de collectie Bodel-Nijenhuis in de Universiteits-Bibliotheek te Leiden.

In de jaren 1610-1615 had Balthasar Florisz. van Berckenrode, gedeeltelijk samen met zijn vader Floris Balthasarsz. de hoogheemraadschappen Schieland, Delfland en Rijnland in kaart gebracht. Deze

[p. 58]

voor die tijd zeer moderne, en bovendien bijzonder mooi uitgevoerde kaarten zijn in de vorm van wandkaarten en in kaartboeken bewaard gebleven. Later volgden verkleinde uitgaven in de atlassen en ook op onze kaart van Rotterdam vindt men een verkleining van de kaart van Schieland. Met gebruikmaking van de bewaard gebleven koperplaten heeft mr. S.J. Fockema Andreae een reproductie-uitgave van de kaart van Rijnland verzorgd ('s Gravenhage, Martinus Nijhoff, 1929). Op deze kaarten zijn de steden op vrij grote schaal als kleine plattegrondjes getekend¹⁾. Van Berckenrode heeft vervolgens een grote kaart van Holland (nu zeer zeldzaam!) vervaardigd, die tot laat in de 18de eeuw de grondslag voor andere kaarten van dat gewest bleef.

Een jaar vroeger dan de kaart van Rotterdam zag zijn grote kaart van Amsterdam, gedrukt op 9 koperplaten (140 × 160)²⁾, het licht. Dit nu eveneens hoogstzeldzame stuk, is het hoogtepunt van de kartografie van Amsterdam.

De graveur Evert Simonsz. Hamersvelt, wiens naam naast die van van Berckenrode aan de kaart van Rotterdam is verbonden, was c. 1591 geboren en in de jaren 1616-1643 te Amsterdam werkzaam. Bodel Nijenhuis noemt hem een Utrechtenaar.

1) Zie voor Rotterdam de reproductie bij H.C. Hazewinkel. Geschiedenis van Rotterdam, deel I (Amsterdam 1940), p. 16 of in L.J.C.J. van Ravesteyn. Rotterdam tot het einde van de achttiende eeuw (Rotterdam 1933) p. 25 of in S.J. Fockema Andreae en E.H. ter Kuile, Duizend jaar bouwen in Nederland (Amsterdam 1948), afb. 4 (na p. 386).

2) A.E. d'Ailly, Catalogus van Amsterdamsche plattegronden (Amsterdam 1934), p. 33, no. 117.

Litteratuur:

J.T. Bodel Nijenhuis. Over de Nederlandsche landmeters en kaartgraveurs Floris Balthasar en zijn drie zoons. Het Instituut. (Amsterdam 1845), p. 316-367.

Roterodamum illustratum, Bijlagen A en B, p. 1-13 (Rotterdam 1874), behorende bij deel I.

S.J. Fockema Andreae. Inleiding bij de uitgave kaart van Rijnland door Floris Balthasar 1610-1615. 's Gravenhage, Martinus Nijhoff, 1929.

S.J. Fockema Andreae. Naar aanleiding van Floris Balthasars groote kaart van Rijnland, uitgegeven in 1615, opnieuw uitgegeven in 1929. Tijdschrift Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap 2de serie, deel 46 (1929), p. 372-379.

A.E. d'Ailly. Balthasar Florisz. plattegrond van Amsterdam. Jaarboek Amstelodamum 29 (1932), p. 103-130.

La. J. Ruys. De oude kaarten van het Hoogheemraadschap Delfland. Het Boek, deel 23 (1935-1936), p. 195-209.

Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, deel II (1912), p. 82 en 129-130.

Bijdrage (1942), p. 107-112.

Reproducties:

Unger (1895) nos. IX-XIII.

Gedenkboek Rotterdam 1328-1928 onder redactie van E.O.H.M. Ruempol (Rotterdam 1928), achterin.

[p. 59]

10. Kaartje van M.Z. Boxhorn (1632 en 1634)

15 × 23. Noord-noord-west boven. Rechts boven: wapen van Rotterdam. Links boven in vignet: ROTTERDAM, waaronder aanwijzing 1-8 in 9 regels. Links midden: schaal 1: 1200 Pedes Geometrici (= 24 m.m.)¹⁾. In de rivier: ‘DE MERWE’.

Vgl. Roterodamum illustratum I (1868), p. 83 no. 22.

Dit kaartje komt voor in het Theatrum sive Hollandiae comitatis et urbium nova descriptio, verschenen in 1632 te Amsterdam bij Hendrik Hondius (p. 282), en in 1634 door een Hollandse uitgave gevolgd (aldaar p. 264). De tekst (een compilatie uit oudere werken) werd geschreven door de twintigjarige Leidse professor Marcus Zuerus Boxhorn. Het kaartbeeld van de stadsplattegrond van Rotterdam zal zijn getekend naar de kaart van van Berckenrode.

1) Op een vroegere staat ontbreekt deze schaal.

Litteratuur:

Bijdrage (1942), p. 110-112.

Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, deel VI (1924), p. 178.

11. Kaartje in de 12^o-uitgaven van Guicciardini (1634-1660)

11 × 13. Noord-noord-west boven. Rechts onder: ROTTERDAM. Rechts boven: wapen van Rotterdam. Links boven: aanwijzing 1-8.

N.B. Dit kaartje komt voor in de sinds 1634 verschenen uitgaven in zakformaat verlucht met stadsplattegrondjes van Guicciardini's beschrijving der Nederlanden. Zelfstandig werk moet men hier niet verwachten. Soortgelijke kaartjes komen in andere boekwerken voor. Vgl. Roterodamum illustratum I (1868), p. 83-84, no. 23.

Litteratuur:

Bijdrage (1942), p. 48 en 66-68.

12. Kaart van Gottfried (1646 en 1649)

28 × 34. Noord-west boven. Links boven: ROTTERDAM. Rechts boven: wapen van Rotterdam. Links boven: aanwijzing 1-20. Boven in het water: DE ROTTE.

Roterodamum illustratum I (1868), p. 77 no. 19.

Deze plattegrond komt voor (resp. met het nummer 78 en 173) in de uitgaven 1649 en 1694/1695, resp. met latijnse en Duitse tekst (en niet in de vroegere uitgaven!) van J.L. Gottfried's Archontologia Cosmica.

Litteratuur:

Fr. Bachmann. Die alten Städtebilder. Ein Verzeichnis der graphischen Ortsansichten von Schedel bis Merian (Leipzig 1939), p. 29-30.

[p. 60]

13. Kaart in de stedenatlas van Joan Blaeu (1649)

41.5 × 52.5. Noord-noord-west boven. Links boven: ROTTERDAM. Daaronder wapens van Holland en Rotterdam. Rechts onder in eenvoudig vignet: latijnse opdracht van I. Blaeu aan het stadsbestuur. Langs de linkerrand midden boven en midden onder en rechts boven: aanwijzing 1-180 in resp. 2,1 en 3 kolommen.

Roterodamum illustratum I (1868), p. 84, no. 26.

Deze kaart komt voor met de signatuur 11 G op de achterzijde in Blaeu's stedenatlas der Verenigde Nederlanden met Latijnse en Nederlandse tekst, beide verschenen in 1649. Kennelijk is de kaart van van Berckenrode de grondslag van Blaeu's plattegrond, die echter aangevuld en verbeterd is in overeenstemming met de wijzigingen in het stadsbeeld.

Litteratuur:

Bijdrage (1942), p. 114-121 en 132-136.

B. van 't Hoff. Blaeu's stedenatlas van de Verenigde Nederlanden.

Tijdschrift voor geschiedenis 60 (1947-1948), p. 406-410 en aldaar p. 410 vermelde bronnen.

Reproductie:

Unger (1895), no. XIV.

14. Kaart in Merians Topographia Germaniae Inferioris (1655 en later)

21 × 31. Noord-noord-west boven. Links boven: ROTTERDAM. Daaronder: aanwijzing 1-20 in 2 kolommen. Rechts boven: wapen van Rotterdam. In de rivier: Maas Flu. en ‘scala von 50 Ruhten’ = 27 m.m.

Roterodamum illustratum I (1868), p. 76, no. 24.

Zelfstandige waarde heeft deze kaart, waarop de straten met stippellijnen zijn getekend, niet. De kaart komt voor in het in 1655 en later verspreide deel van Merians Topographia Germaniae, n.l. Topographia Germaniae Inferioris, waarbij M. Zeiller de tekst schreef.

Litteratuur:

H. Eckhardt. Mattheus Merian. Skizze seines Lebens und ausführliche Beschreibung seiner Topographia Germaniae nebst Verzeichnisz der darin erhaltenen Kupferstiche. Eine kulturhistorische Studie. Basel 1887 (Utrecht, Universiteits-Bibliotheek 225 E 8).

Fr. Bachmann. Die alten Städtebilder. Ein Verzeichnis der graphischen Ortsansichten von Schedel bis Merian (Leipzig 1939), p. 23-41.

[p. 61]

15. Kaart in de stedenatlassen van Janssonius (1657) en Janssonius van Waesberge (1682)

39.5 × 50. Noord-noord-west boven. Links boven en rechts boven wapens resp. van Holland en Rotterdam. Onder het wapen van Holland: ‘Namen der Straeten en Edifitie (sic!) der Stadt // Rotterdam’, waaronder aanwijzing 1-46 in 2 kolommen. In de rivieren en havens zijn de namen gegraveerd.

Vgl. Roterodamum illustratum I (1868), p. 83 no. 21, waar deze kaart ten onrechte op 1634 gesteld wordt.

Terwijl Blaeu er niet in geslaagd is zijn voornemen om naast zijn wereldatlas van landkaarten een veel-delige stedenatlas van alle steden der wereld uit te geven, lukte dit wel aan Janssonius. Deze zeer zeldzame atlas - ik ken slechts exemplaren in de Leidse Universiteits-Bibliotheek en in de bibliotheek van de Vereniging van de boekhandel te Amsterdam - bestaat uit niet minder dan zes delen, waarvan twee delen elk twee banden vormen, dus samen 8 banden. De beide delen, waarin de steden der Nederlanden zijn afgebeeld, hebben de titel: ‘Theatrum urbium.... Belgii sive Germaniae Inferioris’ en het jaartal 1657. In deze atlassen vindt men naast elkaar late afdrukken van de koperplaten van het stedenboek van Braun en Hogenberg (zie hierboven no. 5) en meer contemporaine plattegronden, die wat Nederland betreft meestal getrouwe copieën zijn van de kaarten uit Blaeu's altas. Alleen opdracht, versieringen en ander bijwerk verschillen. Rotterdam is een van de weinige kaarten, waar de aandachtige beschouwer verschillen met Blaeu's kaart zal aantreffen. De kaart van Rotterdam heeft in Janssonius' atlas de signatuur Q en op de keerzijde tekst in 2 kolommen.

Van dezelfde koperplaat is wederom gebruik gemaakt voor het tweedelige stedenboek in 1682 te Amsterdam verschenen bij ‘de Erfgenamen van Sal. Joannes Janssonius van Waesberge, Boekverkoopers’, waarvan de titel luidt: ‘Tooneel der Vermaarste Koop-Steden en Handel-plaatsen van de geheele Wereld’. De achterzijde van de kaarten in dit stedenboek is blank gelaten. Exemplaren zijn o.a. in de Koninklijke Bibliotheek te 's Gravenhage en in de Universiteits-Bibliotheek te Leiden aanwezig.

Litteratuur:

Fr. Bachmann. Die alten Städtebilder. Ein Verzeichnis der graphischen Ortsansichten von Schedel bis Merian. (Leipzig 1939), p. 9-11.

Bijdrage (1942), p. 122-123 en 137-139.

15bis. Kaart in de stedenatlas van Fr. de Wit (c. 1700)

39.5 × 50. Noord-noord-west boven. Geheel als Janssonius (hierboven no. 15), maar sterk gewijzigde koperplaat. De aanwijzing is uitgebreid tot 1-51, de nummers 47-51 zijn later bijgevoegd en meer in elkaar gedrukt. Het kaartbeeld is bijgewerkt in het westen (Zalmhaven etc.) en ook in het oosten, waar o.a. de ‘Nieuwe Haven’ op de kaart vòòrkomt. Bijgevoegd is

[p. 62]

rechts van de aanwijzing een 4 delige kompasroos. Boven het wapen van Rotterdam: Schaal 50 Schilantse Roede = 40 m.m. Nieuwe gravure van het stadsdeel tussen Blaak, Leuvehaven en Maas. Rechts onder: F. de Wit excudit cum privilegio.

Vgl. Roterodamum illustratum I (1868), p. 92, no. 38.

De stedenatlas van Frederik de Wit is hoogst zeldzaam. De Heer Wouter Nijhoff heeft een exemplaar, dat toen onder zijn berusting was, bestudeerd, waarvan hij in zijn hieronder vermelde studie een overzicht heeft gegeven. De catalogus van de Library of Congress te Washington (vol. III Washington 1914), beschrijft onder no. 4045 een exemplaar met 124 platen. De Duitse antiquaar Fr. Bachmann, die zich tientallen jaren met de bestudering van oude stadsgezichten bezig hield, kreeg, ondanks aanvraag bij de ‘Auskunftstelle der deutschen Bibliotheken’ in Berlijn nooit een exemplaar onder ogen, wel een los titelblad met titel in het latijn, Nederlands en Frans: ‘Afbeeldinge van de voornaamste steden van Europa in plattegronden en in profil. t'Amsterdam, by Frederick de Wit, Konst en Kaart verkoper in de Kalverstraat in de witte Pascaart’. Zèlf ken ik de visu slechts het exemplaar in het Scheepvaart-Museum te Amsterdam, een enorm-zware foliant, waarin men door elkaar heen ongevouwen de afdrukken van koperplaten van Blaeu en Janssonius aantreft. De Wit was n.l. in het bezit gekomen van een groot aantal koperplaten van Blaeu en Janssonius afkomstig en drukte deze, soms met eigen naam voorzien, opnieuw af.

Litteratuur:

W. Nijhoff. Het stedeboek van F. de Wit. Het Boek, deel 23 (1935-1936), p. 353-366.

Fr. Bachmann. Die alten Städtebilder. Ein Verzeichnis der graphischen Ortsansichten von Schedel bis Merian. Leipzig 1939, p. 11-12.

Bijdrage (1942), p. 122.

16. Kaart van Schoonebeek, Allard en Covens-Mortier van 1689 en later

47 × 56.5. Noord-noord-west boven. Midden onder in vignet: TABULA // ROTERODAMI // NOVISSIMA. Langs de onderrand en de Maas en links en rechts langs de aanwijzing welige randen van figuren in de trant van Romijn de Hooghe. Links boven: AANWYSINGE // Der Straten en Stegen // Der Stadt // ROTTERDAM. Daaronder en rechts boven: aanwijzing 1-185 in 4 kolommen, waaronder (a) Amstelodami // Adriaen Schoonebeek excudit, of (b): Editore Carolo Allard of (c): Jacobus Allard excudit of (d): Apud Covens et Mortier. Amstelo-Batavo, cum privilegio.

Vgl. Roterodamum Illustratum I (1868), p. 58-87, nos. 27, 32, 35 en 36. Voor zover mij bekend komt deze kaart niet in een atlas of plaatwerk voor¹⁾, maar zijn de exemplaren slechts los verspreid. Volgens

1) Wieder vermeldt in zijn Spaans Verslag, dat hij in Madrid een exemplaar van een atlas van Covens en Mortier (midden 18de eeuw) aantrof. Ik weet niet of de kaart van Rotterdam zich in die atlas bevindt.

[p. *21]

afb. 3. Kaart van Allard (no. 16)

[p. *22]

afb. 4. Kaart van J. de Vou en Romeyn de Hoge (no. 17)

[p. 63]

Roterodamum Illustratum (1868), nos. 31 en 34 behoren bij de plattegrond een zeer fraai gegraveerde bovenrand en een veertiental kleine gravures van ‘les principaux edifices et vues de la ville de Rotterdam’. Op een der exemplaren van het Gemeente-archief zijn op de achterzijde de stambomen van de koningen van Engeland, van de koningen van Schotland en van de prinsen van Oranje gedrukt. Dit is een aanwijzing, dat de kaart omstreeks het jaar 1689, toen stadhouder Willem III tot koning van Engeland werd gekroond, is gedrukt, hetgeen met de stijl van de versieringen overeenstemt. Blijkbaar is de kaart eerst door Adriaen Schoonebeek, daarna door Carel en Jacob Allard en tenslotte door Covens en Mortier verspreid. De koperplaat werd door Allard gewijzigd. In de beschrijvingen van Roterodamum Illustratum I (1868) vindt men de voor de topografie van Rotterdam belangrijke gegevens.

Adriaen Schoonebeek, geboren te Rotterdam in 1661, plaatsnijder en boekverkoper te Amsterdam, trad aldaar in 1689 in het boekverkopersgilde, waar hij tot 1698 werkzaam was. In 1696 werd hij benoemd tot bibliothecaris van Peter de Groote. Hij overleed in 1705 te Moskou. Carel Allard, gedoopt in 1648 te Amsterdam, wordt reeds in 1673 boekverkoper genoemd. Hij overleed in 1709. De samenwerking van Joannes Covens junior en Cornelis Mortier dateert van 20 November 1721.

Litteratuur:

M.M. Kleerkooper en W.P. van Stockum. De boekhandel te Amsterdam voornamelijk in de 17de eeuw, deel I (Amsterdam 1914-1916), p. 3, 443 en 714.

F.G. Waller. Biographisch Woordenboek van Noord-Nederlandsche Graveurs. ('s Gravenhage 1938), p. 3 en 292.

17. Kaart van J. de Vou en Romeyn de Hooge (1695 en later)

108 × 120 gegraveerd op 6 bladen. Noord-noord-west ten westen boven. Rechts boven in vignet:

ROTTERDAM // MET AL SYN GEBOUWEN // NET OP HAER MAET GETEEKENT EN GESNEDEN // ALS BURGERMEESTEREN WAREN // DE HEEREN // MR ISAAC VETHUYSEN // IOHAN VAN HEEL // IOHAN STEENLACK // MR GROENINCX // A(nn)o 1694 // Door // IOANNES DE VOU //. Daaronder 16-delige kompasroos en ‘Mate van 50 roeden en Roeden van 12 voeten en Voeten van 12 Duymen’ = 105 m.m. Rechts onder met kleine letters: ‘Romanus De Hooghe I.U.D. Com. R. auctor 1694’. Links onder: ‘Aanwijsingen in de Platte Grond’, waaronder aanwijzing 1-46, A-Z, a-z in 5 kolommen. Langs de rand onder (in de Maas!) rijke groep van allegorische personen.

Roterodamum illustratum I (1868), p. 92 e.v. no. 39.

Wij geven hier slechts de beschrijving van de plattegrond, die soms afzonderlijk voorkomt, maar eveneens als onderdeel van een groot wandtafereel, waarvan bijgaande afbeelding enige indruk geeft. Onder de plattegrond aanschouwt men onder het opschrift ROTTERODAMUM een prospect van de stad gezien van de Maaszijde. Links en rechts van

[p. 64]

de kaart zijn 12 stadsgezichten aangebracht en boven de kaart, alsmede in verschillende horizontale en verticale randen een groot aantal wapens n.l. van de stad, van de heerlijkheden, die aan Rotterdam toebehoorden, van de pensionaris en de secretaris van de stad, van de burgemeesters en van de leden van de vroedschap. Dit alles samen vormt een pronkstuk, dat wij gerust de apotheose van de kartografie van het oude Rotterdam uit de gouden eeuw mogen noemen.

Voor een beschrijving in details zij verwezen naar Roterodamum illustratum I (1868), p. 92-107, nos. 39-40 en bijlage D, p. 20-26 en Ungers reproductie-uitgave, waar men ook de topografische details kan vinden, die te vergelijken zijn met de kaarten, hierboven onder nos. 13, 15 en 16 beschreven.

Als no. 40 wordt in Roterodamum illustratum beschreven de z.g. ‘atlas de Vou’, te beschouwen als de tweede druk van bovenstaande wandkaart. De plattegrond is ongewijzigd gebleven, maar het prospect is veranderd¹⁾ terwijl de wapens van de vroedschapsleden van 1573 tot 1780 zijn toegevoegd. Van de wandkaart werden in 1695 niet minder dan 600 exemplaren gedrukt, maar toch is dit stuk, dat vanwege de grote afmetingen (c. 2.25 × 7.75!) moeilijk goed te bewaren is, zeldzaam geworden. Het zou de moeite lonen eens een lijst samen te stellen van de nog overgebleven exemplaren.

Ook de atlas is nu een kostbaar stuk geworden, waar men de details echter gemakkelijker kan beschouwen. Wij zien hier dus, dat evenals in het begin van de 17de eeuw de prachtkaarten van Delfland, Schieland en Rijnland door van Berckenrode in de vorm van grote wandkaarten en van kaartboeken waren gemaakt, terwijl later soortgelijke wandtaferelen van de steden Amsterdam, Haarlem, Leiden, 's Gravenhage en Delft werden vervaardigd, dat Rotterdam niet achter wilde blijven om van de trotse Maasstad op het hoogtepunt van haar roem een afbeelding te geven, die met die van die steden kon wedijveren.

Mr. Romeyn de Hooge was een zeer begaafd en veelzijdig man, schrijver van een bekend boek, maar vooral zeer productief tekenaar en graveur in de welige barokstijl van het einde van de 17de eeuw. Hij was in 1645 te Amsterdam geboren en was een zeer rumoerig man, die met velen onenigheid had en daarom Amsterdam verliet en zich in Haarlem vestigde, waar hij in 1703 overleed. Over Johan de Vou is weinig bekend.

1) Er zijn trouwens ook wandkaarten met het gewijzigde prospect!

Litteratuur:

Roterodamum illustratum I (1868), p. 92-107 en bijlage D, p. 20-26.

A.C. de Neeve. De kaart van de Vou. Een Rotterdamsch monument van cartographie en prentkunst. Nieuwe Rotterdamsche Courant 31 December 1939 (naar aanleiding van de Kersttentoonstelling van de Volks-Universiteit).

Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, deel VI (1924), p. 798.

F.C. Waller. Biographisch woordenboek van Noord-Nederlandsche graveurs ('s Gravenhage 1938), p. 149 en 350.

Reproducties (alleen van de plattegrond en allen verkleind!):

Unger (1895), no. XV.

L.J.C.J. van Ravesteyn. Rotterdam tot het einde van de achttiende eeuw (Rotterdam 1933), bijlage II.

Joost van den Vondel, Amsterdam. Afzonderlijk uitgegeven gekleurde reproductie (c. 1938).

B. van 't Hoff