Het Boek. Serie 2. Jaargang 28

[p. 326]

Boekbespreking

Prof. Dr. Kan. H. de Vocht, Prof. Dr. F.M. Olbrechts, E(erw.) H(eer) L. (J.M.) Philippen & Drs. A. Deheegher, Nicolaus Clenardus. Met een inleiding van Dr. H.F. Bouchery, Antwerpen, Uitgave van het Museum Plantin-Moretus, De Sikkel 1942. Uitgever voor Nederland Martinus Nijhoff, 's-Gravenhage. VII + 108 blzz., 9 afb. 8^o. Gedrukt in 400 exx. - Prijs f 3.65.

Op 5 November 1942 zou te Antwerpen in het Museum Plantijn een academische zitting, samen met een tentoonstelling, zijn gehouden ter herdenking van Nicolaus Clenardus, vier eeuwen geleden in Granada overleden. De tijdsomstandigheden hebben dit plan verhinderd. Maar wel danken wij aan de voorbereidingen tot de viering een goede bundel opstellen over Clenardus, die ons hier te lande in de zomer van 1943 mocht bereiken. Papier, druk, reproducties, ze zijn alle nog van een kwaliteit, waarmee het Museum voor den dag kan komen.

Dat juist in die omgeving de herdenking van Clenardus beraamd was, ligt voor de hand. Immers het is drukker Plantijn geweest, die al in 1566 een uitgave der verzamelde brieven van Clenardus heeft bezorgd, een publicatie, eerst in 1940-1941 achterhaald door de nog vollediger editie van A. Roersch. En vooral de brieven zijn het, die ons nader hebben gebracht tot deze eenigszins ongewone, doch buitengemeen aantrekkelijke figuur onder de Nederlandsche humanisten. Een vrije vogel, die zijn eigen weg heeft gezocht en gevonden.

Theoloog door zijn studie in Leuven en ook tot priester gewijd, werd Clenardus door zijn naturlijke begaafdheid echter vooral tot talenstudie gedreven. Naast het Latijn en Grieksch kreeg weldra het Hebreeuwsch en Chaldeeuwsch zijn belangstelling. Menig taalkundig werk, enkele zelfs vele keeren herdrukt, heeft hij samengesteld. Origineel voor die dagen was zijn onderwijsmethode, geenszins gebaseerd op 't inpompen van grammatische regels, maar op het hooren spreken en, in een later stadium, op het zelf spreken van Latijn door de leerlingen. In zijn boekje De modo docendi pueros analphabeticos, waarvan de heer Philippen de eerste Keulsche uitgave van c. 1550 terug mocht vinden, wordt deze moderne methode uiteengezet. Ook in een zijner brieven aan Rutger Rescius van 28-29 Maart 1535, hier door den heer Deheegher in Nederlandsche vertaling weergegeven, verhaalt hij er aardige concrete resultaten van.

Reeds in Leuven is zijn begeerte ontwaakt, Arabisch te leeren. Was zijn motief, dat alleen wie zelf de Koran kan lezen in staat is een vreedzame kruistocht tegen de Islam te ondernemen, inderdaad het ware? Of diende dit slechts om 't eigen priesterlijk geweten te sussen? En zou niet veeleer het onbedwingbare verlangen, zijn talenhonger te verzadigen, de innerlijke drijfveer zijn geweest? Een drijfveer, die men in een tijd, geheel op nuttigheidsoverwegingen gericht, toen studie met als eenig doel zelfontwikkeling zeker gelijk een zonde beschouwd werd, liever niet uitte.

Op zeer persoonlijke wijze, met taaie energie, heeft Clenardus in Leuven zichzelf de Arabische letters en wat woorden geleerd. Een brief, in deze bundel mede vertaald, vertelt van de worsteling. Dan komt er een oogenblik in zijn leven, dat hij het in Leuven niet langer uithoudt. Hij moet en zal naar Spanje. In October 1531 reist hij daarheen, in het gezel-

[p. 327]

schap van Ferdinandus Columbus, de bekende boekverzamelaar. En terwijl hij zich in Spanje en Portugal met het onderricht van Latijn en Grieksch bezig houdt, verdiept hij zich steeds meer in 't Arabisch, meest onder de leiding van Moorsche slaven. Verder drijft hem zijn studiezucht. Naar Marokko gaat het. Er in April 1540 aangekomen, zal hij hier 15 maanden blijven, hoofdzakelijk te Fez. Het moet een ware voldoening voor hem zijn geweest, reeds dadelijk in staat te zijn zich met de Sultan in 't Arabisch te onderhouden. Veel moeilijkheden heeft hij ondervonden in 't nieuwe land, maar niettemin was het in 1542 zijn vaste plan, voor een tweede verblijf uit Spanje naar Afrika over te steken. De dood heeft het hem belet. Te Granada is hij op 15 November 1542 overleden. Zijn einddoel, aan de Leuvensche academie onderwijs in het Arabisch te geven, heeft hij niet bereikt.

De meeste bizonderheden, die ik hier uit het boeiende leven van deze priesterlijke reiziger aanstip, en nog heel wat meer zal men vinden in het aardige, voortreffelijk gedocumenteerde boekje.

Een korte inleiding geeft H.F. Bouchery, de conservator van het Museum Plantijn. Volgt een doorwrochte studie van H. de Vocht, Nicolaas Beken Clenardus humanist. Iets luchtiger te lezen valt de bijdrage van F.M. Olbrechts, Rond Niklaes Cleynaerts' reis naar Marokko en zijn verblijf te Fes. Aan het slot ervan een goede bibliographie. Had op p. 33 ‘19-29 Mei’ niet in ‘19-29 April’ verbeterd moeten worden? Eenigszins anders van aard zijn de drie opstellen van L.J.M. Philippen, steunend op bibliografische en archief-vondsten en getiteld: 1^o. De eerste druk van Cleynaerts' ‘De modo docendi pueros analphabeticos’; 2^o. De arbitrale-uitspraak van het proces Cleynaerts-Bruegel; 3^o. Cleynaerts' familiebetrekkingen en het testament zijner moeder. En tot slot geeft A. Deheegher, Fragmenten uit de brieven van Clenardus, in Nederlandsche vertaling. Zijn keuze is voortreffelijk en wekt de begeerte op, meer van deze aardige correspondentie te lezen.

Afbeeldingen, ten deele portretten van Clenardus, verder zijn handschrift en reproducties uit zijn werken, versieren het boek. Als geheel een bundel, die in compacte, prettige vorm, veel goede gegevens biedt.

's-Grav., Aug. 1943.

M.E.K.

Gutenberg-Jahrbuch 1942/43. Herausg. von A. Ruppel. Verlag der Gutenberg-Gesellschaft in Mainz. 4^o. 460 blzz. (+ eenige gepag. blzz. met advertenties en toevoegsels), met vele afb. - Prijs: R.M. 45.

Als gevolg van de tijdsomstandigheden werden dit keer de jaarboeken van 1942 en 1943 tot één band, en dus wat lijviger dan de voorafgaande, samengevoegd; 29 Duitsche, 9 Italiaansche en 1 Spaansch opstel zijn er in afgedrukt. De medewerkers stammen uit Duitsche en bevriende landen. Terwijl meestal opstellen over de aanvang van de drukkerstechniek voor wie weinig technisch inzicht heeft zwaar te verteren zijn, moet een uitzondering gemaakt worden voor de bijdrage van O. Hupp, Der Neudruck des Canon missae und der Sandgusz. Vrijwel vernietigend wordt hierin Gustav Mori's herdruk (‘Typenneudruck’) van de Canon missae van 1458 gecritiseerd. In een breedvoerig, maar glashelder betoog wordt met theoretici als deze en zijn voorganger Zedler grondig afgerekend. De veel kortere opstellen van J. Tscholl, Über einen Fund von Spielkarten aus dem 15. Jahrhundert, van F. Eichler, Ein Fehldruck aus dem Doctrinale des Alexander de Villa Dei en A. Dold, Ein neugefundener Kalender-Einblattdruck auf das Jahr 1488 aus der Offizin des Anton Sorg zu Augsburg, brengen alle drie verslag uit over wel aardige vondsten. De vindplaats van de eerste, in een boerenhuis van het Oberinn-dal, achter een Gothisch beschot, waar de kaarten een 500 jaar moeten gelegen hebben, is hoogst merkwaardig. W. Port, Buchdruckerschicksale am Oberrhein brengt ge-

[p. 328]

gevens over de persoonlijke en maatschappelijke omstandigheden van de volgende 15e en 16e e. drukkers: Heinrich Knoblochtzer, Johann Mayer en Hieronymus Commelin te Heidelberg; Peter Drach, Johann en Konrad Hist en Bernhard Albinus of Dalbin te Spiers; Thomas Anshelm te Pforzheim, Tübingen en Hagenau; Matthäus Harnisch en zijn zoons te Neustadt a.d. W. en Jörg Geszler te Zweibrücken. Over rozen is het pad van de meesten dezer drukkers niet gegaan. O. Clemen, Weitere Beiträge zur Geschichte des Buchdrucks und des Buchgewerbes in Wittenberg in der Reformationszeit zijn drie kleine opstellen, in los verband aaneengeregen. Boeiender is de bijdrage van de trouwe Bologneesche medewerker A. Sorbelli, Il testamento di un tipografo vagante del sec. XV. Dat deze zwervende drukker Andrea di Stefano, uit Manta, niet uit weelde rondtrok, blijkt uit zijn testament, 28 Sept. 1484 opgemaakt. Want van zijn drukkersmateriaal en andere bezittingen was er op dat tijdstip heel wat verpand. De eenige Spaansche bijdrage, van L. Cuesta Gutiérrez, La imprenta en Burgos a través de su historia, geeft bij afbeeldingen een overzicht van 't drukken in Burgos van 1485 tot het huidige tijdperk. Basis voor een toekomstige bibliographie van deze stad? Opent dit opstel dus eenige perspectieven, veel meer nog dat van de bekende bibliograaf K. Schottenloher, Widmungsvorreden deutscher Drucker und Verleger des 16. Jahrhunderts, naar schrijver meedeelt een voorstudie, bestemd voor een ‘Gesamtverzeichnis des Schrifttums in Deutschland zur Zeit der Glaubensspaltung’. In alfabetische orde geeft Schottenloher een lijst der drukkers en de voorredes, nos. 1-119, met datum, naam van werk, waarin ze zijn afgedrukt, kort résumé van de inhoud. Kostelijk materiaal, dat misschien onze bibliografen tot een soortgelijke publicatie over Ned. drukkers en uitgevers zal opwekken. Eén opmerking bij deze voortreffelijke bijdrage. Waarom is Christ. Plantin, die noch door afkomst, noch door woonplaats in eenig verband tot Duitschland staat, hier opgenomen? Soms omdat de opdrachtbrief, van 1568, tot een Duitsch vorst is gericht? Een stem uit Weenen hoort men in de studie van Hedwig Gollob, Wiener Titelblätter und Signete der Renaissancezeit, door 18 afbeeldingen mooi geïllustreerd. In de tekst, eer een genoegelijke causerie te noemen, wordt gewezen op Italiaansche invloed. ‘Der Wiener geht nicht unter’, klinkt hoopvol. Iets uitgebreider mededeelingen over het afgebeelde zouden welkom geweest zijn. Namen van drukkers en jaartallen worden door de Weensche kunsthistorica met luchtige gratie verzwegen. Th. Musper schrijft bij twee goede afbeeldingen over Das Original von Dürer's Maximiliansholzschnitt en komt daarbij tot andere conclusies dan indertijd Max Geisberg.

Drie opstellen zijn aan oude boekbanden, één aan een hedendaagsch Weensch boekbinder gewijd. Het laatste, van H. Bohatta, getiteld Ferdinand Bakala. Ein Wiener Buchbinder der Gegenwart, met 5 afbeeldingen, wekt de indruk, dat deze Weensche kunstenaar zich niet vermoeit met het zoeken naar onbetreden paden, maar met smaak oude vormen tot nieuw leven weet te wekken. Wat H. Schreiber schreef over Klösterliche Einbandwerkstätten in Franken is een uitgebreide bespreking van de twee werken door Ernst Kyrisz, over oude Neurenbergsche kloosterbanden en over de banden om handschriften te Erlangen. Meer nieuws bieden de bijdragen van M.J. Husung, Magister cum discipulis- und Magister-Darstellungen auf Lederschnitteinbänden des 15. Jahrhunderts en van Ilse Schunke, Ostdeutsche Inschrifteneinbände vom ausgehenden 15. und beginnenden 16. Jahrhundert, het laatste met 10 afbeeldingen. Daarbij zijn er van banden, waarop uitsluitend met inscripties zeer bizondere en inderdaad artistieke effecten zijn bereikt. Opstellen als deze beide leveren kostbaar materiaal voor een toekomstige geschiedenis der bindkunst. Niet ingedeeld bij de studies over banden, maar bij de ‘Vorstufen der Druckkunst’ is die van E. Kyrisz, Schriftdruck von Gutenberg, met 5 afbeeldingen. Echter sluit ze geheel aan bij die van Ilse Schunke, is er haast een inleiding toe. Besproken worden er de inscripties in losse letters, die

[p. 329]

op vroege banden gebruikt zijn, de eerste al van 't jaar 1433. Misschien dus wegbereiders voor Gutenberg?

Naar latere tijden brengen ons o.a. W. Sičynśkyj, Ukrainische Graveure in Moskau im 17. und 18. Jahrhundert. Een hiervan, Hryhorij Tepčehorśkyj, blijkt leerling te zijn geweest van de Nederlandsche graveur Pieter Picart, die in 1697 naar Moskou kwam. H. Barge, Christoph Sauer der Jüngere und die Einführung des Typengusses in Amerika behandelt leven en werken van de Duitscher Sauer, wiens naam overzee veramerikaniseerd is tot Sower en die omtrent 1771 de eerste lettergieterij in Amerika heeft opgericht. Voor een buitenstaander is het opstel iets te chauvinistisch gekleurd. De hier hooggeroemde ‘sittliche Festigkeit’ harer landgenooten in de nieuwe wereld, schijnt aan de moeder van Chr. Sauer slechts in beperkte mate te zijn toebedeeld; toen het kind negen jaar oud was, ging zij er met een ander van door.

E. von Czakó schrijft over Briefmarkenkunst in Ungarn bij voorbeelden, waarvan er enkele bizonder mooi van compositie zijn. H. Leitmeier geeft in Einige Zukunftswünsche aus den Erfahrungen der Buchkunst unseres Jahrhunderts richtsnoeren aan voor het drukken van fraaie en niet dure boeken. Bij het genoemde materiaal zou men hier graag wat afbeeldingen gezien hebben.

Veel moet verder onbesproken blijven. Al stijgen ook dit jaar de bijdragen van het Gutenberg-Jahrbuch over 't algemeen niet boven een middelmatig peil, aan de doorzetting van samensteller Ruppel, die ze zelfs thans nog bijeen weet te brengen, moet welverdiende hulde gebracht worden.

's-Grav., Juni 1944.

M.E.K.