Het Boek. Serie 2. Jaargang 26

[p. 321]

De ars amandi bij de rederijkers van het laatst der 16e eeuw

(Die Conste der Minnen; Den Sleutel der Liefden; TPrieel der Amoreusheyt; DBoeck der Amoreusheyt)

Een viertal rederijkersuitgaven worden hier beschreven en vergeleken. Van twee daarvan, Die Conste der Minnen en Den Sleutel der Liefden, kon ik in een vroeger opstel¹⁾ aantoonen, dat zij het werk zijn van Marius Laurier, een dichtend boekverkoooper in IJperen, die daar in 1560 huwde en die nog 1576 in brieven genoemd wordt. Het Boek der Amoreusheyt is een verzameling rijmwerken van verschillende rederijkers, die voor een groot gedeelte eveneens achter de Conste der Minnen als toevoegsels voorkomen. Een ander gedeelte van de stukken uit het Boeck der Amoreusheyt wordt ook aangetroffen in het Prieel der Amoreusheyt. Een enkel refereyn komt in alle drie voor, evenals een der meyspraken gedeeltelijk. Ook achter den Sleutel der Liefden treffen wij enkele losse stukjes aan, die eveneens in het Boeck der Amoreusheyt zijn opgenomen. Naar den inhoud bestaat er dus tusschen deze vier boeken een duidelijk verband. Het is niet onmogelijk of onwaarschijnlijk, dat Marius Laurier ook de samensteller van het Boeck en het Prieel der Amoreusheyt is geweest, maar ten opzichte van het Boeck kan hiervoor toch alleen een vrij zwakke redeneering en ten opzichte van het Prieel eigenlijk heelemaal geen steekhoudend argument worden aangevoerd.

1) Zie: ‘De Sleutel op de Conste der Minnen en de rederijker Marius Laurier van IJperen’ in Tijdschr. v. Ned. taal- en letterk. 60 (1941), blz. 207-227.

I. Die Conste der Minnen

Marius Laurier, die gebleken is de dichter van deze bewerking van Ovidius' Ars amandi te zijn, toont zich daarin een volgeling

[p. 322]

van Matthijs de Casteleyn en van Cornelis van Ghistele. De Casteleyn gaf in zijn Const van Rhetorijcke, na zijn dood verschenen te Gent in 1555, onderwijs aan de beginnende beoefenaars der rijmkunst. Van Ghistele liet in 1553 te Antwerpen zijn vertaling van Ovidius' Heroides verschijnen¹⁾. Beide voorgangers kleedden hun werk in rijmrijke rederijkersstrophen. Laurier bewerkt Ovidius eveneens in strophen van 15 regels en hij heeft de stof geheel ingericht als een leerboek voor huwelijkskeuze en goede manieren bij het zoeken van toenadering. Van den speelschen overmoed, de toespelingen en de lichtzinnigheid, die wij zoo vaak in de refereynen van zotte minne en op het rederijkerstooneel ontmoeten, is hier niets te vinden. Laurier's minnekunst behoort niet tot de erotische, maar tot de didactische literatuur. Zij is zelfs geheel tot een handleiding voor vrijen en trouwen geworden in de prozabewerking, die ervan nog in de 16e eeuw verscheen en die als volksboekje tot in de 20e eeuw voortleefde.

Wij kennen twee uitgaven van Laurier's dichtwerk, die geheel gelijk van inhoud zijn, de eerste verschenen in 1564 te Doesburg bij Cornelis vander Rivieren, de andere gedrukt te Antwerpen in 1581 bij Jan van Ghelen de Jonghe. Het lijkt niet waarschijnlijk, dat de doesburgsche druk de oorspronkelijke uitgave zou zijn. Het boek is geheel vlaamsch en brabantsch van karakter en er is alle reden om een ouderen antwerpschen druk aan te nemen. In zijn voorbericht aan den amoreusen leser spreekt de dichter over de wijze waarop hij zijn taak heeft opgevat, en wijst daarbij op de groote verschillen in smaak, zeden en gebruiken, die hem hebben genoopt Ovidius verre van letterlijk te volgen²⁾. Allerlei ‘onreyne onnutte propoosten, die hy hier in ghebruyct heeft’ moest Laurier weglaten, bedenkende dat ‘heden sdaechs in dese materie ende conste niet gehandelt en wort als men te dien tijde plach te handelen’. Ook zou een minaar zich met veel van Ovidius' ‘manieren, gesten, seden, habiten, sprake, en contenancen’ nu veeleer bespottelijk maken, dan dat hij er de vrouwen mee zou behagen.

1) Van Ghistele was te Antwerpen factor van de Goudbloem en leefde zeker nog in 1569. In de Verslagen en meded. van de Kon. Vlaamsche Academie voor taal- en letterkunde 1941 blz. 350 e.v. vestigt W. van Eeghem de aandacht op eenige gegevens, die aanleiding geven tot de vereenzelviging van Cornelis van Ghistele met den rederijker die de spreuk ‘Laet wroeten de Mol’ gebruikte, van wien eenige amoreuse spelen bekend zijn en die nog in 1562 voor de antwerpsche Goudbloem op het brusselsche refreynfeest optrad; de Mol zou dan wellicht Van Ghistele's eigenlijke familienaam zijn geweest.

2) Zie hierover ook Kalff, Gesch. d. Ned. Lett. in de 16e eeuw II, 180 e.v.

[p. 323]

Verder bericht hij dat er vroeger ook al eens een fransche vertaling van de Ars amandi is verschenen, maar die lijkt naar niets. Hij zou zijn eigen dichtwerk ‘gheensins hebben int licht laten gaen, en had geweest door de begheerte des druckers die mijn sonderlinge goede vrient is’. Van belang is dan vooral de mededeeling over de toegevoegde gedichten: ‘Achter aen heeft de Printer ghestelt diversche exempelen van Minnebrieven, Refereynen, Balladen, Gheraetselen’ .... En tenslotte geeft hy nog een kleine taalkundige toelichting: ‘Weet goede Leser, dat in dit Boecxken veel Brabantsche woorden sijn diemen in Vlaenderen luttel verstaet, oock sijnder vlaemsche woorden in Brabant weynich bekent, diemen wten sin lichtelijck verstaen can. Vrijen in Brabant, is in Vlaenderen, Minnen, een vrijer, dats een minnaer. &c.’ Laurier zelf, inwoner van het vlaamsche IJperen, was wellicht afkomstig uit het brabantsche Mechelen; zijn vriend Sluperius noemt hem in een latijnsch gedicht op zijn bruiloft ‘malinus’; hij stond in zakelijke briefwisseling met verschillende antwerpsche drukkers en uitgevers. Wij zoeken zijn bijzonderen goeden vriend, die het boekje voor het eerst drukte, dus eerder in Antwerpen dan in het afgelegen geldersche Doesburg. Of het deze drukker was, die ook de bloemlezing van toepasselijke gedichten achter de Conste der minnen bijeenbracht, of dat Laurier zelf die keuze deed, valt uit de bewoordingen niet met zekerheid op te maken. Dat het voorbericht hierover spreekt maakt het echter waarschijnlijk dat Laurier als auteur deze toevoegingen zeker van belang vond voor zijn werk.

Hier volgt een beschrijving van de uitgave van 1564 (Leiden, Mij. d. Ned. Lett. 1198G34), met toevoeging van de overeenkomstige bladzijden in de uitgave van 1581 (Leiden, Lett. 1497F21:2).

		uitg. 1581
A1 r^o.	Die Conste der || Minnen / De Arte Amandi / || ghenaempt. || Int Latijne beschreuen door den vermaerden || Poeet ende Meester der Minnen || Ouidius Naso. || Ende nu eerst in onser duytscher talen ouerghe- || sedt. Allen Jonghers die haer met deser || Consten willen moeyen / seer oor- || baer ende nootsakelijck || ghelesen. || Tot Doesborch || By Cornelis vander Riuieren. || Anno. M.D.LXIIII.	A1 ontbreekt
A2 r^o.	Den Gheleerden || ende spetuloeyende Poeet / M. Jacob Slupe- || rio sijnen bysunderen vrient/ wenscht den || Translateur salicheyt. || 4 × 15 verzen.	A2 r^o

[p. 324]

uitg. 1564		uitg. 1581
A3 r^o.	Den Amoreusen Leser oft Minnaer || Saluyt ende voortganck. ||	A3 r^o
A4 v^o.	Den Autheur tot de Vrouwen. || 13 verzen; Tot den Berispers. || 8 verzen.	A4 r^o
A5 r^o.	Dat Eerste Boeck || van die Conste der Minnen/ ... 67 × 15 verzen.	A4 v^o=blz. 1 A8 ontbreekt
C4 v^o.	Dat tweede boeck || ... 79 × 15 verzen.	C4 r^o = 32
E6 v^o.	Dat derde Boeck || ... 38 × 15 verzen. (blad F1 ontbreekt; een vroeger bezitter heeft dit onduidelijk gemaakt door aan de volgende signaturen te radeeren).	E6 v^o = 69
F7 r^o.	Hier eynden die dry Boecken Ouidij Nasonis van die || Conste der Minnen.	F7 v^o = 87
F7 v^o.	De Translateur || tot den Lesere. || 7 verzen. Hier nae volghen diuersche Minnebrieuen / || Refereynen / Baladen / ende anders || oude ende nieuwe alle die- || nende tot der seluer materien. || (deze gedichten keeren alle terug in het Boeck der Amoreusheyt; het zijn op de daarvan beneden gegeven lijst de nummers 1, 9, 2, 3, 7, 17, 25, 12, 19, 13, 26, 8, 14, 22, 18, 32, 24; bij 11 van deze 17 stukken wordt vermeld dat zij van de Casteleyn's hand zijn; deze 11 komen alle voor in de Conste der Rethorycke.)	F8 r^o = 88
H6 r^o.	Hier naer volghen veel schoon questien oft raetsels der || Minnen met vraghen en antwoorden. De wel- || ke een Joncvrouwe vraecht ende een || Ridder solueert / den Minnaers || seer orbaer te weten. || 53 × 7 verzen.	H6 v^o = 117
J4 v^o.	Hier nae volghen ander questien die de Riddere || vraecht / ende de Jonckvrouwe solueert/ || seer lustich om lesen. || 34 × 7 verzen.	J4 v^o = 129
		uitg. 1581
J8 v^o.	Hier vraecht de Jonckvrouwe wederom / ende || de Ridder soluerende antwoort. || 27 × 7 verzen.	J8 v^o = 137
K4 r^o.	Hier nae vraecht die Riddere wederom | en̄ die Joncvrouwe antwoort. || 21 × 7 verzen.	K3 v^o = 143
K6 v^o.	Finis. || Dese vraghen ende solutien die hier aen dit || boecxken ghevoecht sijn heeft ghecomponeert || die gheleerde ende seer verstandighe Rethorisijn || Marcus van Vaernewijck. || Hier na volcht eenen Brief om te || schryuen aen die Alderliefste. || 37 verzen (gelijk aan Boeck der Amoreusheyt, zie de lijst no. 23).	K6 r^o = 148
K7 r^o.	Een Meye sprake. || 16 verzen (zie ald. no. 27).	K6 v^o = 149
K7 v^o.	By uwen dienaer.. 4 verzen (zie ald. no. 27). Finis.
		uitg. 1581
blad	K8 en wat er mogelijk verder nog volgde ontbreken.	K7 r^o. De Tafel. ||

[p. 325]

	Absentie te lanck is schadelyck		1
	Absentie niet te lanck is somtijts profijtelijck		40.42
K8 r^o.
	Ouders doen dickwils zijns liefs verlies doen		62
	Wijn ende zijn cracht		8
		FINIS
K8 v^o.		Ghedruct Thantwerpen / op de || Cammerpoort Brugghe /in den Schilt van || Basele / by Jan van Ghelen de Jonghe. || Anno. MDLxxxj. || Omnia fert tempus. || [merk: Saturnus met zeis en uurglas en het woord Tempvs].

De Conste der Minnen komt voor onder de Duytsche verboden boecken op den door Plantijn in 1570 uitgegeven Index librorum prohibitorum. Chr. Sepp noemt in zijn Verboden lectuur (Leiden 1889, blz. 224) behalve de beide boven vergeleken uitgaven nog een herdruk Rotterdam 1595. Ik heb dezen druk niet aangetroffen; ook niet in de door W.P. van Stockum jr. voor de bibliografie van het Frederik Mullerfonds bijeengebrachte verzameling titels, thans bewaard in de Bibliotheek van de Vereeniging tot bevordering van de belangen des boekhandels te Amsterdam. Wellicht was de door Sepp bedoelde uitgave een der vele herdrukken van de proza-bewerking De arte amandi oft de Konst der minnen (zie Tijdschr. v. ned. taal- en letterk. 60 blz. 225 e.v.); A. Geerebaert geeft in zijn Lijst van de gedrukte nederlandsche vertalingen der oude grieksche en latijnsche schrijvers (Gent 1924, blz. 140) een 25-tal herdrukken van dit volksboekje; het moet blijkens een approbatie reeds van 1587 dateeren; de oudste door hem aangetroffen druk is van 1599, de jongste van 1922. Ook hij kent noch van de berijmde, noch van de proza-bewerking een rotterdamsche uitgave van 1595.

II. Den Sleutel der Liefden

Dit tweede werk van M. Laurier, dat ons zijn naam en zijn auteurschap van de Conste der Minnen openbaarde, moet oorspronkelijk uitgegeven zijn tusschen 1566 en 1570. Een en ander is in mijn vroeger opstel uiteengezet (zie Tijdschr. v. Ned. taal- en letterk. 60 blz. 224). Behalve de twee daar (blz. 207) genoemde uitgaven, Rotterdam 1594 en Antwerpen z.j., is er nog een oudere

[p. 326]

gedateerde van 1583, aanwezig in de Nationale Bibliotheek te 's-Gravenhage, die mij door de afwijkende spelling van den titel eerst was ontgaan. De heer J. Borms was zoo vriendelijk mij daarop te wijzen. De titel luidt aldus:

Den || Slotel der Liefdē || Profijtelijck voor alle Amoureuse || Gheesten om daer mede tontsluyten tslot vande || Conste der Minnen / nu eerst wten Fransoy- || sche in Nederlantsche Rethorijcke ghe- || stelt / seer vermakelijck om lesen. || Achter aen is geuoecht een tsamensprekinge vā || twee Herders, met diueersche Refereynen, Baladē || en̄ Liedekēs, alle dienēde ten seluē propooste. || [tusschen twee verticale ornamentrandjes drie figuren in houtsnede: man met hond, Venus en Amor.] || Den Slotel der liefden wilt danckelic ontfanghen || Ghy Venus scholieren Amoureus van sinnen. || Ghy sult daer mede openen die wegen en ganghen || Om haest te gheraken tot die Conste der Minnen. || Thantwerpen op die Lombaerde veste inden || gulden Pellicaen / dy(sic) Guilliaem van Parijs. || Anno. D.M.Lxxxjjj. ||
('s-Gravenh. Nat. Bibl. 839F16, oud signatuur Poet. 1653).
Op het laatste blad D4 r^o. onder het woord Finis, de volgende ongewone approbatie: In hac Amatoria claue omnia plena ridicularū || nugarum. Fidei & religionis nulla mentio. || Columna secunda Catholica mentio so-|| lempnitatis nuptiarum. F.C.W. || Typis Mathei Rodij. ||

Hieronder nog in handschrift:

Junckfrouv will ich dijr sagen was ess ist.
Laess dijr minnen dewijll duv jungh bist.
Wenn duv aber bist Altt vnde kaltt:
Soe worst duv gaer hesslich vnde ongestalt
Soe wordenn dich die oogenn rinnen.
Wer duivell scholl dich dan minnen: -

Op blad D4 v^o. alleen een groot uitgeversmerk, voorstellende een pelikaan met zijn jongen op een nest, met randschrift: Verus Pellicanus alit suo sanguine.

De titel van den rotterdamschen herdruk van 1594 wijkt behalve in de spelling slechts in enkele woorden van den bovenstaanden af:

Den || Sleutel der Liefdē || profijtelijc voor alle amoureuse || Gheesten / om daermede 't ontsluyten || tSlot vande Konste der Minnen. Nu eerst wten || Fransoysche in Nederlantsche Rhetorijcke ghe- || stelt / zeer ghenuechlijc om lesen. || Item een Tsamen-sprekinge van tvvee Herders, || met diversche Refereynen, Baladen, ende Liedekens. || [tusschen twee verticale ornamentrandjes een houtsnede, voorstellende Venus met Amor op een wagen, getrokken door twee duiven; de wielen vertoonen in plaats van spaken een dierenkop en een weegschaal.] || Den Sleutel der liefden wilt danckelijc ontfanghen, || Ghy Venus Scholieren amoureus van sinnen: || Ghy zult daer mede openen de weghen end ganghen || Om haest te gheraken tot de Konst der Minnen. || Tot Rotterdam. || By Jan van Waesberghe inde Fame || op de Merct. 1594. ||
(Rotterdam, Gemeentebibliotheek 25F2:2).
Op het laatste blad D4 r^o. onder het woord Finis geen kolophon of approbatie.

[p. 327]

De titel van een ongedateerde uitgave T'Antwerpen, By Jan van Ghele, dus uiterlijk omstr. 1608, komt ook in de spelling geheel met de rotterdamsche overeen. Een exemplaar hiervan is in het Museum Plantijn te Antwerpen; de beschrijving is te vinden onder nr. 1443 in catalogus 443 van Mart. Nijhoff en onder nr. 13240 in R.W.P. de Vries' Bulletin de livres anciens no. XXIV (1919).

Een vergelijking van de exemplaren te 's-Gravenhage en Rotterdam toonde dat de inhoud geheel identiek is, behalve het laatste Liedeken; het antwerpsche kon ik niet inzien. Volgens den rotterdamschen druk, die een beter gecorrigeerden tekst heeft, volgt hier een nader beschrijving:

A1 v^o.	Aen den seer gheleerden en̄ vvijt-vermaerden Poëte || M. Iacobus Sluperius de Ionghe Heerzelare. || Ode Lyrissche veerssen. || 54 × 6 verzen.
A6 r^o.	[onderteekening der ode] In deughden groene. L. || Raptim den 20. Martij. ||
	[volgt] Den Sleutel der Liefden.... 840 verzen, paarrijm.
C2 r^o.	[slotverzen van den Sleutel:]
		Voorts aengaende tschrijven van Minne-brieven Sal ic u beter van als gherieven Van alle secreten in prose en dichte, In een Boecxken dat korts zal komen int lichte.
	[ornamentrand; daarna zonder opschrift:]
		Van Minnen moet ic v noch hier gaen wten Twee Konstighe zaken groot van virtuyten:
	(vgl. hierover de lijst beneden nr. 45).
C2 v^o.	[slotverzen:]
		Dus aenmerct dit wel met neerstighe zinnen/ Eer ghy beghint na myn Konste te Minnen.
	Finis. || Aen den vvijsen en̄ zeer gheleerde... Adriaen de Hooghe... Epigramme. 9 verzen; onderteekend: In deughden groene.
C3 r^o.	Een Ecloga oft tsamenkoutinge / wiens || tijtel is Eucharis. Ghemaect in Latijne door || dē zoetvloeyendē Poete M. Jacobus Sluperius. || Ende nu in Nederlantsche Rethorijcke ghestelt. || door M. Laurier. ||^1).
D2 r^o.	[einde van Eucharis] Finis. ||
	Epigramme. || Een quidam klaeghde syne huysvrouwe.
D2 v^o.	Ander Epigramme. || Een Geldersche quac / ...
	Ander Epigramme. || Een Boer qualijc hoorende / ... (deze epigrammen in de lijst beneden nrs. 46, 47, 48).
D3 r^o.	Een amoureus Liedeken. || Een Vrouken heb ic zoo zeer bemint / ... (in de lijst nr. 57; ontbreekt in uitg. 1583).
D4 r^o.	Finis. || [ornament].

De Sleutel der Liefden is vooral belangrijk om de opdracht, de Ode aan Sluperius, die in Tijdschr. v. Ned. taal- en letterk. 60, blz.

1) De vertaling van Eucharis was eind Sept. 1562 reeds geschreven; zie Tijdschr. v. Ned. taal- en letterk. 60, blz. 213.

[p. 328]

218-223, uitvoerig werd besproken¹⁾. Laurier polemiseert hierin o.a. tegen een moralistisch rijmwerk van G. Gosemius, Het Cieraet der Vrouwe: een lustelijck Tractaetken, dat in 1566 te Antwerpen, waarschijnlijk bij Willem Silvius verschenen moet zijn (zie Tijdschr. t.a.p. blz. 224). Helaas gelukte het mij nog niet een exemplaar van dit boekje onder oogen te krijgen.

1) Men verbetere op blz. 218 t.a.p. twee maal de schrijffout Spiegel der liefden in plaats van Sleutel der liefden.

III. Tprieel der Amoreusheyt

Van dit bundeltje zijn slechts twee rotterdamsche drukken bij Jan van Waesberghe bekend uit de jaren 1596 en 1602. Ook dit zullen herdruken van een zuid-nederlandsche uitgave zijn, zooals deze in die jaren door de uitgeweken antwerpsche drukkers in zoo groot aantal werden verspreid. Het exemplaar van de uitgave 1596, dat thans in de Gemeentebibliotheek te Rotterdam wordt bewaard (onder het nummer 25F2) en dat in één bandje Tprieel der Amoreusheyt en Den Sleutel der Liefden bevat, heeft toebehoord aan A.M. Ledeboer. Blijkens een aanteekening op het schutblad had hij den naam van Laurier als auteur van den Sleutel herkend en hij schreef daarbij ‘ik vermoed hy ook schryver is van het 1e werkje in 1596 gedrukt’. In Ledeboer's boek Het geslacht van Waesberghe (2e uitg. 1869) vindt men bij de beschrijving van beide werkjes op blz. 59 en 60 dezelfde opmerkingen terug. Onder verwijzing naar Ledeboer nam Van Doorninck het Prieel der Amoreusheyt in zijn Vermomde en naamlooze schrijvers op als ‘toegeschreven aan Laurier’ (nr. 2954); evenzoo wordt diens naam erbij genoemd door Scheurleer in zijn Nederlandsche liedboeken (ondanks de aankondiging in het rijmpje op den titel bevat het boekje geen enkel lied). Hoe begrijpelijk Ledeboer's vermoeden op zich zelf ook mag zijn, dat de twee gelijksoortige werkjes in één bandje, die slechts enkele jaren na elkaar bij denzelfden uitgever verschenen, ook wel aan een en denzelfden schrijver konden worden toegeschreven, eenig bewijskrachtig verband is toch tusschen beide werkjes niet te bespeuren.

De uitgave Rotterdam, J. van Waesberghe, 1602 is mij alleen bekend door de titelbeschrijvingen in Nijhoff's catalogus 443 (nr.

[p. 329]

1442) en uit de veiling bij R.W.P. de Vries Juni 1913 (nr. 284). De titel blijkt letterlijk overeen te komen met dien van 1596.

TPrieel || der Amoreusheyt || met d'Epistel der Minnen. || Voor Venus scholieren zeer lustich ghestelt: || Bruyt-spraken, Refereynen voor gheestighe sinnen, || Present-spraken, Liedekens om vreucht ghewinnen, || Ooc Mey-spraken, en Baladen worden hier vertelt: || Noch twee tafel-speelkens hebt ghy voor v ghelt. || [houtsnede: een gekroonde heer spreekt tot een gekroonde vrouw, staande in een landschap, in het midden een boom.] || Tot Rotterdam. || By Jan van Waesberghe inde Fame / || aende Merct. 1596. ||

A1 v^o.	Amoureus Refereyn. || Och lieflyc Lief eloquent van sprake (in de lijst beneden nr. 50).
A2 r^o.	Elegia Amoureus. || Ghelijc de druyve den wijngaert verciert (in de lijst nr. 51).
A3 v^o.	Een ander Refereyn. || O Venus Venus zijn dit uwe zaken,, wreet (in de lijst nr. 52).
A4 r^o.	Elegia oft Refereyn. || Ic zijnde met sware fantasije bevaen (nr. 53).
A5 r^o.	[geen opschrift]. My vindende in eenen strijde bestaen (nr. 54).

Dit laatstgenoemde lange gedicht schijnt het eigenlijke ‘Prieel en epistel der minnen’ te zijn. Het is krachtiger en beter werk dan wij van Laurier kennen en het lijkt uit een ouder en frisscher tijdperk van het rederijkers-minnedicht afkomstig. De eindregels der 39 strophen zijn alle verschillend, maar hieronder zijn talrijke regels te herkennen, die elders als stok van refereynen voorkomen.

Op blad B1 v^o tot C8 v^o bevat het boekje voorts een aantal dichtstukken van verschillenden vorm, die voor een groot gedeelte ook in Dboeck der Amoreusheyt zijn opgenomen. Dit zijn dan de in het rijmpje op het titelblad aangekondigde dichtsoorten.

B1 v^o.	Om de Mey te schencken uwen Lieve bequaem, Leert hier manieren met woorden eersaem. (volgen de 3 meispraken, in de lijst beneden vermeld als nrs. 29, 27 en 31.)
B2 v^o.	Hier na volghen van rechtsinnighe smaken,, goet, Veel schoone diversche Bruyt-spraken,, soet. (de 7 bruidspraken komen in dezelfde volgorde in de lijst beneden voor als nr. 34-40.)
B6 r^o.	Een present ghemaect op een Boone om || den Koninc te schencken. || De Goddelijcke gratie diet al doet groeyen (in de lijst nr. 55).
B6 v^o.	Om een present te gheven zulc alsmen wille. || VVat ou Heer Koninc ghy zijt zeer moy (nr. 56).
B7 r^o.	Eerweerdighe Leser die d'amoureusheyt bemint Weet dat hier beghint een speelken playsant... (dit tafelspel is nr. 41 van de lijst beneden.)

[p. 330]

C4 r^o.	Een Batemēt van twee Personagien / om || over eender Bruyts tafel te spelen.... (nr. 43 van de lijst.)
C7 v^o.	Eenen schoonen Minnebrief. (nr. 25 van de lijst.)
C8 r^o.	Een ander Refereyn int Amoureus. (nr. 12 van de lijst.)
C8 v^o.	Finis.

IV. DBoeck der Amoreusheyt

De meest uitgebreide verzameling uit de tweede helft der 16e eeuw, die bijna al deze verspreide stukken vereenigt, is het Boeck der Amoreusheyt, waarvan vier antwerpsche uitgaven bekend zijn. De oudste van 1580 is in het bezit van de Maatsch. der Nederl. Letterkunde te Leiden (nr. 1497F21:1); haar titel luidt:

Dboeck der amo- || reusheyt, Inhoudende diuer- || sche Minnebrieuen / Refereynen / Baladen / || Meyesprakē / Tafelspelen / Batamenten / Gheraet- || selen / ende meer andere / zeer ghenoeche- || lijck voor den swaermoedi- || ghen Minnaer. || [houtsnede: prieel met musiceerend gezelschap]. || Gheprint tAntwerpen/ || op die Lombaerde veste / indē guldē Pellicaen / || By Guillaem van Parijs. || Anno / M.D. l xxx. ||
A1 v^o. Sommarie vander Priuilegie. || ... [gedateerd] Tantwerpē xxiij Febr. MDLxxx. [geteekend] Boonen en Jac. Blyleven.

Eenige latere drukken, alle uit Antwerpen, hebben woordelijk denzelfden titel met geringe verschillen in spelling; de eenige gedateerde is van 1656. Deze laatste, waarvan o.a. de Nationale Bibliotheek te 's-Gravenhage een exemplaar bezit (onder nr. 843B33), verscheen: T'Hantwerpen, || By Martinus Verhulst / op den hoeck vande || oude Coremerckt inde Croon. || M.DC.LVI. ||; van blad A2 r^o af gepagineerd 1-141; op blz. [142] een ongedateerde approbatie, geteekend P.C.C.A. De inhoud komt geheel overeen met dien van de uitgave 1580; alleen is er één refrein toegevoegd, nr. 29bis van de lijst beneden.

Een uitgave: t'Hantwerpen, Pauwels Stroobant z.j., wordt door Scheurleer, Ned. liedboeken aangehaald volgens Cat. Willems nr. 285; een andere: t'Antwerpen, H. Verdussen z.j. komt voor als nr. 218 in de veiling van R.W.P. de Vries Juni 1913. De Stroobant's werken te Antwerpen in de laatste jaren der 16e en de eerste vier decenniën der 17e eeuw; de Verdussen's van 1585 af door verscheiden geslachten tot het begin der 18e eeuw. Deze beide uitgaven heb ik niet in handen gehad; Geerebaert¹⁾ vermeldt exempla-

1) A. Geerebaert. Lijst van de gedrukte Nederlandsche vertalingen der oude Grieksche en Latijnsche schrijvers (Gent 1924) blz. 140, onder de Heroides van Ovidius, uitgave h, k, l en o.

[p. 331]

ren van beide in de Kon. Bibl. te Brussel, waar hij bovendien nog een druk z.j. T'Hantwerpen, By Anthoni de Ballo aantrof; hij dateert ze alle drie omstr. 1600.

Het Boeck der Amoreusheyt bevat 49 stukken, (de uitgave 1656 één meer); een volledige opgave van deze gedichten volgt in de lijst hierna. Wij vinden daaronder:

11 refereynen van De Casteleyn (nr. 2, 7. 8, 12, 13, 14, 17, 19, 22, 25, 26); deze komen alle ook voor achter de Conste der minnen; zij zijn ontleend aan de Conste van rhetorijcke. twee ervan (12, 25) staan ook in het Prieel der amoreusheyt;

1 clause van De Casteleyn (3), eveneens uit de Const van rhetorijcke, en ook achter de Conste der minnen.

7 refereynen van niet genoemde dichters (4, 9, 23, 24, 28, 30, 33); hiervan 3 ook in Conste der minnen (9, 23, 24); één ervan (24) komt reeds voor in de refreinen van J. van Doesborch;

3 andere strophische gedichten (1, 18, 32); alle drie ook in Conste der minnen;

8 minnebrieven (5, 6, 10, 11, 15, 16, 20, 21); deze blijken te zijn ontleend aan Cornelis van Ghistele's Heroïdum epistolae;

3 batementen of tafelspelen (41, 42, 43); de eerste twee hiervan ook in Prieel der amoreusheyt;

3 meyspraken (27, 29, 31); een daarvan (27) ook gedeeltelijk in Conste der minnen; alle drie ook in Prieel der amoreusheyt;

7 bruytspraken (34, 35, 36, 37, 38, 39, 40); alle zeven ook in Prieel der amoreusheyt;

1 coninc spel (44);

1 nota (45) dezelfde in uitgebreider vorm ook in Sleutel der liefden;

3 epigrammen (46, 47, 48); alle drie ook in Sleutel der liefden;

1 Tot den berispers (49); ook in Conste der minnen.

De Conste der minnen bevat bovendien nog: de Questien van M. v. Vaernewijck en de ‘Conste’ zelf met haar opdracht en voorwerk; de Sleutel der liefden: een liedeken, den ‘Sleutel’ zelf en de Ecloga Eucharis met hun opdrachten; het Prieel der amoreusheyt nog: 4 refreinen, 2 presentdichten en het ‘Prieel’ zelf; de uitgave 1656 van het Boeck der amoreusheyt nog 1 refrein (29bis).

Wij zien dus dat de kleinere stukken uit de vier besproken bundels voor een zeer groot gedeelte overeenkomen, en wel in dien zin,

[p. 332]

dat het Boeck der Amoreusheyt deze met slechts enkele uitzonderingen vereenigt: alle 21 uit de Conste, 4 uit den Sleutel en 12 uit het Prieel. Het maakt den indruk dat de verzamelaar een boek heeft willen samenstellen, dat de Conste der Minnen bij de belangstellende koopers kon vervangen. De Conste zelf immers stond sinds 1570 op den index. Laurier kondigde in de slotverzen van zijn Sleutel der Liefden een nieuw werk aan ‘aengaende tschrijven van minne-brieven’. De voorbeelden van berijmde brieven en liefdesverklaringen uit de Conste zijn in het Boeck der Amoreusheyt vermeerderd, vooral door een keuze uit Corn. van Ghistele. Dezen dichter vereerde Laurier zeker als een van zijn leermeesters in de kunst, zooals hij ook in den Sleutel laat blijken. Het lijkt mij niet onwaarschijnlijk, dat het Boeck der Amoreusheyt door den boekverkooper Laurier voor de uitgave is gereed gemaakt.

Op dergelijke wijze zou Laurier dan ook wel met de uitgave van het Prieel der Amoreusheyt verbonden kunnen zijn; in dat geval zouden wij deze heele groep van amoreuze handleidingen aan de liefhebberij van denzelfden boekverkooper te danken hebben.

V. De inhoud van het Boeck der Amoreusheyt

In de onderstaande lijst zijn de gedichten opgenomen volgens de uitgave 1580 van DBoeck der Amoreusheyt, de nummers zijn door mij toegevoegd. Vermeld wordt allereerst de beginregel; daar onder bij refereynen de stokregel. Voorts: het aantal verzen en de bladzijden waarop het voorkomt in de beide vergeleken uitgaven van het Boeck der Amoreusheyt (BA 1580 en BA 1656), de beide uitgaven van de Const der Minnen (CM 1564 en CM 1581), den Sleutel der Liefden (SL 1583 en SL 1594), het Prieel der Amoreusheyt (P 1596); de afkorting Casteleyn beduidt Matthys de Casteleyn's Konst van Rhetorijcke, v Ghistele met een romeinsch cijfer het nummer in Corn. van Ghistele's Heroidum Epistolae oft der Griecscher Princessen ende Joncvrouwen klachtighe Zeyntbrieven.

1.	Ick N. ben wederom [lees verwonnen] sonder reden oft recht 5 × 12 verzen; opschrift Een Epistel oft minnebrief, die een Jonckman soude moghen senden aen eene die hy bemint, sonder nochtans eenighe kennis aen heur te hebben, om heur hier deur

[p. 333]

	zijne liefde te openbaren. Het opschrift des Briefs. [4 verzen]; onderschrift [2 verzen]. BA 1580 A2 r^o; BA 1656 1; CM 1564 F8 r^o; CM 1581 88.
2.	Bloeme boven alle bloemen mignoot stok Eeuwelyck wech met u leuen en steruen 3 × 9 + 8 verzen; opschrift Een Episte(sic) oft minnebrief baladewys, voor een yeghelyck om te schrijuen aen de liefste. BA 1580 A3 r^o; BA 1656 3; CM 1564 G2 r^o; CM 1581 92. Opschrift in CM: Een Epistele oft Minnebrief Baladewys, by Casteleyn; ook in CM ontbreekt vers 6 van strophe 4. Zie Casteleyn: Baladen van IX. Minnebrief; 4 × 9 verzen.
3.	Ghelyck de Tortelduyue druckich lamenteert 10 verzen; opschrift Amoreuse clause. BA 1580 A3 v^o; BA 1656 4; CM 1564 G2 v^o; CM 1581 93. Opschrift CM: Amoureuse clause by Casteleyn. Zie Casteleyn: Ander snede van thienen. Een clause.
4.	Segt lief sullen u sinnekens niet eens verkeeren stok Ke secht toch eens Jae salt altijt neen zijn. slotregel Ende secht eens Jae tcan altijt qualyck neen zijn. 15 + 14 + 15 + 14 verzen; opschrift Hier volcht een Refereyn voor den minnaer die geenen troost van zijnen lieue ontfanghen en can eylaes. BA 1568 A3 v^o; BA 1656 4.
5.	Een groete sende ick Leander, [die] ick lieuer brengende waer 19 × 15 verzen; opschrift Een minne brief. Die Leander eē Jongelinck zijnde, in eē stadt woonde gheheetē Abydos, ... BA 1580 A4 v^o; BA 1656 6; vGhistele XXXI.
6.	Den troost die ghy my o lief hebt ghesonden 20 × 15 verzen; opschrift Eenen minne brief. Die Hero als sy Leanders brief ontfanghen hadde, soo heeft sy hem terstont gheantwoort, ... BA 1580 A8 v^o; BA 1656 14; vGhistele XXXII.
7.	Mijn liefste, mijn schoonste, mijn triumphantste stok Ick wilt voor (deur) u lijden, ghy sydes my weert. 4 × 12 verzen; opschrift Refereyn voor den minnaer die om de liefste begheert te lijden. BA 1580 B5 r^o; BA 1656 23; CM 1564 G2 v^o; CM 1581 93. Opschrift CM: Refereyn voor den Minnaer die om de Liefste gheerne lijdt. by Casteleyn. Zie Casteleyn: Referein van twaleven Simpele.
8.	O schoonste daer den dach op mach daghen stok Die u bemint lief, weest hem ghenadich.

[p. 334]

	3 × 16 + 5 verzen; opschrift Eenen brief des minnaers, biddende om troost en ghenade. BA 1580 B5 v^o; BA 1656 24; CM 1564 G8 v^o; CM 1581 106. Opschrift CM: Eenen brief... by Casteleyn. Zie Casteleyn: Referein van XV. Ander snede. Amoureus.
9.	Die doncker wolcke is nu verkeert in claerheyt stok Int herte die liefste, want liever noyt gheene. 14 + 15 + 14 + 5 verzen; opschrift Hier volcht een Refereyn voor den Minnaer, die troost van zijn lief ontfangen heeft. BA 1580 B6 v^o; BA 1656 26; CM 1564 G1 r^o; CM 1581 90. In CM 2 × 15 + 14 + 5 verzen; opschrift CM: Hier volcht... van Lieue ontfanghen heeft, sprekende met vreuchden aldus.
10.	Ducht niet, ghy en sult niet meer sweren nu 21 × 15 + 16 + 4 verzen; opschrift Eenen minnebrief. Die Acrontius schrijft tot Cydippe, alsoo Acontio ghereyst is nae Delos... BA 1580 B7 r^o; BA 1656 27; vGhistele XXXIII.
11.	Uwen brief heb ick ghelesen binnen smonts met vreese 22 × 15 + 4 verzen; opschrift Eenen minnebrief. Als Cydippe Acontius brief ontfanghen hadde... BA 1580 C4 r^o; BA 1656 37; vGhistele XXXIV.
12.	Eene alleene, gheen soo fier leeft stok Wient spijt oft benyt, dit sal eeuwich dueren. 3 × 13 + 12 verzen; opschrift Refereyn voor den minnaers. BA 1580 D1 r^o; BA 1656 46; CM 1564 G5 r^o; CM 1381 98; P 1596 C8 r^o. In CM 2 × 13 + 12 + 13 verzen, in strophe 3 ontbreekt vers 4; in BA ontbreekt hetzelfde vers maar strophe 3 en 4 zijn omgezet. Opschrift CM: Een ander Refereyn, des selfs. Zie Casteleyn: Ander dicht van derthienen. Int Amoureus. 4 × 13 verzen. Ook P 1596 heeft het gedicht volledig en in de juiste volgorde, met opschrift: Een ander Refereyn int Amoureus.
13.	O blakende liefde, hoe quelt ghy mijn sinnen stok Wat suldy daer aen winnen mijn hertelyck lief. 15 + 13 + 2 × 16 verzen; opschrift Eenen minne brief des minnaers, om troost ende gratie, tenderende te houwelycken state. BA 1580 D1 v^o; BA 1656 48; CM 1564 G6 v^o; CM 1581 102. Opschrift CM: Eenen brief des Minnaers biddende om troost... Casteleyn. Zie Casteleyn: Ander snede van XIV. Int Amoureus. In deze strophen komen 4 als half getelde korte verzen voor, zoodat de snede van 14 eigenlijk 16 regels telt. In CM en BA ontbreken aan strophe 1 regel 6 en aan strophe 2 regel 4-6.
14.	Wie sal my bystaen met medicynen stok Sulck ghepeys lief doet den penseen groyen.

[p. 335]

	slotregel Soo mochtmen [lees mochten] die groyende penseen bloeyen. 4 × 16 verzen; opschrift Een amoureus Refereyn. BA 1580 D2 v^o; BA 1656 49; CM 1564 H1 v^o; CM 1581 107. Opschrift CM: Een schoon amoreus Refereyn. per Casteleyn. Zie Casteleyn: Referein van XVI. voor d'hant ghemaect.
15.	Soo saen ghy desen brief saecht clerckelyck geschreuen 18 × 15 + 19 verzen; opschrift Declaratie van desen naervolghende minnebrief. Sappho was een ionghe maecht, de welcke zeer geleert was... Hier begint den minnebrief die Sappho schrijft tot Phaon, en begint aldus. BA 1580 D3 v^o; BA 1656 51; vGhistele XXXV. Bij vGhistele staat in vers 1 kleerlijc i. pl. v. clerckelyck.
16.	Soo saen en was ick niet in Sicilien ghecomen 5 × 15 + 14 + 15 + 14 verzen; opschrift Eenen minne brief. Hier beghint die antwoorde die Phaon schrijft tot Sappho en̄ begint aldus. BA 1580 D7 v^o; BA 1656 60; vGhistele XXXVI. In beide uitgaven van BA ontbreken strophe 6 vers 12 en strophe 8 vers 3.
17.	Wat ist van vrou Venus diet al perturbeert stok Haer byzyn prijsick } voor alle saken (Dus) Prijsick haer byzijn } voor alle saken 4 × 12 verzen; opschrift Een amoreus Refereyn. BA 1580 E1 v^o; BA 1656 63; CM 1564 G3 v^o; CM 1581 95. Opschrift CM: Refereyn, by den selven. Zie Casteleyn: Referein van twaleven. Amoureus.
18.	Met oorlof mijn vrient en discrete heere stok Dat ghy met maechden geckt dat is my leet. 3 × 16 + 7 verzen; opschrift Eenen minne brief die een maecht soude mogen schryven aen een mans persoone, die haer aensoeckt van minnen, om heur te excuseren, want men seyt, weygeren staet de vroukens wel, oock volghende Ouidius leere, soo moetmen int eerste wat straffelyck schryven ende antwoorden. BA 1580 E2 r^o; BA 1656 64; CM 1564 H3 v^o; CM 1581 112. Opschrift CM: Eenen brief die een Maecht soude moghen schrijven...
19.	Helpe cracht van liefden vol felheyts deurknocht stok Oorlof schoon lief, ghy die eens waert mijne. slotregel Oorlof schoon lief ghy waert eens mijne. 4 × 16 verzen; opschrift Een Refereyn des minnaers die om des nyders toghen(sic) van zijnen lieue scheyt. BA 1580 E3 r^o; BA 1656 66; CM 1564 G5 v^o; CM 1581 99. Opschrift CM: ... die om der nijders tonghen... Zie Casteleyn:

[p. 336]

	Refereinen van veerthienen. Snede van XIV. Int Amoureus. In BA 1656 is het laatste vers weggevallen.
20.	Noch leve ick, o Theseu, vol oneerlycke malitien 12 × 15 verzen; opschrift Declaratie van dese naervolghende Epistel. Minos de sone van Jupiter ende Europa... Hier beghint die minnebrief, die Ariadne schrijft tot Theseus, ende begint aldus. BA 1580 E4 r^o; BA 1656 68; vGhistele XIX.
21.	Al ben ick secretelyck u ontgaen. 15 + 14 × 5 + 15 verzen; opschrift Hier begint die antwoorde die Theseus schrijft tot Ariadne ende begint aldus. BA 1580 E6 v^o; BA 1656 73; vGhistele XX. Bij vGhistele 7 × 15 verzen; in BA ontbreekt strophe 2 vers 5.
22.	O doloreus herte, bedruckt, vol allenden stok Midts patientie, verwinninghe der swaerheyt. slotregel Midts patientie, want sy verwint alle swaerheyt. 4 × 18 verzen; opschrift Een amoreus Refereyn. BA 1580 E8 r^o; BA 1656 76; CM 1564 H2 v^o; CM 1581 109. Opschrift CM: Een ander Refereyn by den selven. Zie Casteleyn: Referein van achthienen. Stok: Midts pacientien verwinsterigghe der swaerheit.
23.	O lieflyck lief, mijns herten vergier stok Wilt my toch helpen mijn lyden draghen. slotregel En wilt mijn lyden helpen draghen. 11 + 2 × 10 + 6 verzen; opschrift Eenen brief der minnaren om te schrijven aen die alderliefste. Dopschrift: Aen mijn schoon lief, mijn shertsen gherief, Boven al verheven, Sy desen brief, het secretelyck lief(sic), Inde handt ghegheven. BA 1580 F1 v^o; BA 1656 78; CM 1564 K 6v^o; CM 1581 148. Opschrift CM: Hier na volcht een Brief om te schryven aen die Alderliefste. Die superschriptie.... secreet als een dief, In de hant ghegheven.
24.	O lieflyck engien, schoon bloeme vercoren soet stok Der secreten liefden { (en) is gheen } soo volmaeckt. stok Der secreten liefden { noyt } soo volmaeckt. 4 × 15 verzen; opschrift Een seer amoreus Refereyn. BA 1580 F 2r^o; BA 1656 79; CM 1564 H 5r^o; CM 1581 115. Ook reeds in den Refreinbundel van Jan van Doesborch, uitg. Kruyskamp nr. L blz. 98, waar in strofe 3 vers 13 ontbreekt. Kruyskamp zet stippen i. pl. v. vers 4; het korte vers 8 staat daar echter niet op zijn plaats; dit zal vers 4 moeten zijn en vers 13 kan uit CM worden aangevuld.
25.	O Goddinne van der minne die Venus heet stok Wie hertelyck mint moet dickwils trueren. slotregel Voor al dat ghy my dies dickwils trueren doet.

[p. 337]

	3 × 13 + 5 verzen; opschrift Een schoonen amoreusen minnebrief. BA 1580 F 2v^o; BA 1656 81; CM 1564 G 4r^o; CM 1581 96; P 1596 C 7v^o. Opschrift CM: Een schoon Amoreus Refereyn, by den selven. Zie Casteleyn: Referein vna derthienen. Int Amoureus. In P 1596 ontbreekt vers 4 van de derde strophe.
26.	O herte bedruckt, beclaecht den dach stok Oft hy die aldus mijn vreucht heeft versleten, My al heeft vergheten. 4 × 17 verzen; Een Refereyn ende daghe eens minnaressen claghende over dongetrouwicheit van heur minnaer oft vryer. BA 1580 F 3v^o; BA 1656 82; CM 1564 G 7v^o; CM 1581 103. Opschrift CM: Een Refereyn... oft vrijer. Per Casteleyn. Zie Casteleyn: Van XIV. Met eenen steerte.
27.	Ontwaect, ontwaect schoon lief mijn roose blome (2 +) 16 + 9 (+ 4) verzen; opschrift Een Meye sprake. [gevolgd door 2 verzen:] Om den Mey te schencken uwen lieve bequame, Leert hier manieren met woorden eersame. [onderschrift van 4 verzen:] By uwen dienaer ghetrouwe en eerbaer, Die ghy wel kent, Maeckt hem ghewaer ws troosts eenpaer, Lief excelent. BA 1580 F 4v^o; BA 1656 84; CM 1564 K 7r^o; CM 1581 149; P 1596 B 2r^o. In CM alleen de strophe van 16 verzen en het onderschrift van 4 verzen; in P 1596 alleen de 16 + 9 verzen. De strophe van 9 verzen is een rondeel.
28.	Ghy amoreuse herten nu int saeysoene stok Haddick (ende) mocht ick, dorst ick soo sou ick. 14 + 11 + 2 × 15 verzen; opschrift Een amoreus Refereyn. BA 1580 F 5r^o; BA 1656 85. Dezelfde stokregel in Jan van Stijevoorts Refereinenbundel uitg. F. Lyna en W. v. Eeghem I 131 nr. LXIX, 5 × 17 verzen, beginnende: Een religieus die in syn orden gehecht is.
29.	Ryst wten slape mijns hertsen lief. stok Mijn ooghen noyt liever lief en saghen. 17 + 9 verzen; opschrift Een Mey sprake. BA 1580 F 5v^o; BA 1656 87; P 1596 B 1v^o. In P 1596 hierboven de 2 verzen die bij nr. 27 na het opschrift zijn vermeld. De 9 verzen vormen geen rondeel.
29bis.	In den Mey ginck ick eens buyten passeren stok Wie soude dus doende den tijt verdrieten. 4 × 13 verzen; opschrift Een Lustich Refereyn. Alleen in BA 1656 88.
30.	O Venus Juno hoe sal ickt ontganghen stok Dus geeft my een troostelyck woort voor (een) medecyne. 13 + 2 × 15 + 11 verzen; opschrift Een amoreus Refereyn. BA 1580 F 6r^o; BA 1656 89.

[p. 338]

31.	Hoort en̄ ontwaect metten tresoor der minnen 7 + 9 verzen; opschrift Een Mey sprake. BA 1580 F 7r^o; BA 1656 91; P 7596 B 2v^o. De strophe van 9 verzen is een rondeel.
32.	Een schoon vrou moet wesen in dry steden lanck 4 + 3 × 10 verzen; opschrift Hier nae volcht die propieteyt van een schoon vrouwe. BA 1580 F 7r^o; BA 1656 91; CM 1564 H 4v^o; CM 1581 114. Opschrift in CM: Nota. De proprieteyten van een schoone vrouwe.
33.	Onlancx soo ginck ick buyten spaceren stok. Hy weet waer hem de schoen wrinckt dien aen heeft. 4 × 16 verzen; opschrift Een Refereyn vanden minnaer, beclaghende ghecust te hebben zijn lief, welck hem leet was naederhandt. BA 1580 F 7v^o; BA 1656 92.
34.	Die Enghelycke groete hooghe ghepresen 4 × 8 verzen; opschrift Hier nae volghen van rechtsinnige smaken goet, Veel schoone diversche bruytspraken soet. BA 1580 F 8v^o; BA 1656 94; P 1596 B 2v^o. In BA 1656 ontbreekt een vers in de 4e strophe.
35.	Jonstighe groeten wy u vroubruyt bieden. 2 × 9 verzen; opschrift Een ander bruytsprake. BA 1580 G 1r^o; BA 1656 95; P1596 B 3r^o. Beide strophen zijn rondeelen.
36.	Christus die Adams schuit betaelt heeft 5 × 9 verzen; opschrift Een ander bruytsprake. BA 1580 G 1v^o; BA 1656 96; P 1596 B 3v^o. De strophen vormen geen rondeelen; in BA 1656 ontbreekt een vers in de 4e strophe.
37.	Maria die Joseph troude tot eenen manne. 4 × 9 verzen; opschrift Een ander bruytsprake. BA 1580 G 2r^o; BA 1656 97; P 1596 B 4r^o. De strophen vormen geen rondeelen.
38.	Wel an sult ghy hier noch langhe blyven gapen. 30 verzen; opschrift Een ander bruytsprake, Een man ghecleet ghelyck een dwaes, Met een ander man ghecleet wyselyck. BA 1580 G 2v^o; BA 1656 98; P 1596 B 4v^o.
39.	Godt groet u vrou bruyt, en al u gheselschap mede 6 + 3 × 9 verzen; opschrift Een ander bruytsprake. BA 1580 G 3r^o; BA 1656 99; P 1596 B 5r^o. De strophen 2 tot 4 zijn rondeelen; ook de 1e strophe heeft een terugkeerenden beginregel.

[p. 339]

40.	Christus Passie ende zijn lyden swaer. 5 × 7 verzen; opschrift Een ander bruytsprake. BA 1380 G 3v^o; BA 1636 100; P 1596 B 5v^o.
41.	Och wat vreucht moeste Paris int herte sincken 12 bladzijden; opschrift [4 verzen] Seer eerweerdighe leser die damoreusheyt bemint, Weet dat hier beghint een speeleken plaisant, Thien excelentien des houwelycx ghy daer in vint, Dus leser onthoutse present in u verstant. [er treden 3 personen op:] Eendrachtighe wille een jonghelinck, Gheduerighe liefde een maecht, Plomp sonder arch een sot. BA 1580 G 4r^o - H 1v^o; BA 1636 101-112; P 1596 B 7r^o-C 3v^o. In P 1596 staat boven de 4 inleidende verzen: Auteur. In BA volgen deze verzen zonder eenige afscheiding op het vorige nummer.
42.	Beyt sietme doch ditte. Jae waeromme? 9 bladzijden; opschrift Een seer schoon Tafelspeelken van drye personagien, seer ghenuechelijck om lesen. [de 3 personen zijn:] Ongherustich sin, Gheveynst herte, Redene een vrouwe. BA 1580 H 2r^o-H 6r^o; BA 1636 113-121.
43.	Boy lien aldus roemptmen tonselere 7 bladzijden; opschrift Een Batement van twee personagien, om over een Bruyts tafel te spelen. Deene ghecleet gelyck een Sot, ende heet Gouweloos wtslach. Dander is ghecleet ghelyck een gestadich man, ende heet deuchdelyck ingheven. BA 1580 H 6v^o-J 1v^o; BA 1656 122-128; P 1596 C 4r^o-C 7v^o. In P 1596 is het opschrift uitgebreider: ... ende sy brenghen der Bruyt presenten teghen dat tkint ghemaect is, te weten, luyers, pappe ende een wieghe. In BA 1656 begint de 1e regel: Goy lien...
44.	O herte verheucht ende baert nu ioyheusheyt 13 bladzijden; opschrift Hier nae volcht een schoon Coninc Spel voor den minnaers, waerinne vele schoone gheraetselen wt ghegheven worden, zeer nuechelyck. [er wordt een koningin gekozen en deze stelt haar vragen aan alle jongelingen; als het ‘hof’ uit is volgt een beschrijving hoe er verder werd banket gehouden en feest gevierd, in 7 × 10 + 11 verzen, met opschrift: dAucteur.] BA 1580 J 1v^o-J 7v^o (J 6v^o begint dAucteur); BA 1656 128-139 (137 D'Aucteur). In BA 1656 begint vers 1: O Heere verheucht...
45.	Van minnen moet ick u noch hier gaen wten Een constighe sake groot van virtuyten. 16 verzen; opschrift Nota. BA 1580 J 7v^o; BA 1656 139; SL 1583 C 3r^o; SL 1594 C 2r^o. In SL 16 + 14 verzen; opschrift vs. 2 kondigt daar aan: twee constighe saken...; blijkbaar verzen van Laurier.

[p. 340]

46.	Een quidam claechde zijne huysvrouwe 16 verzen; opschrift Epigramma. BA 1580 J 8r^o; BA 1656 140; SL 1583 D 3r^o; SL 1594 D 2r^o.
47.	Een Geldersche quack die stout inde kaken was 24 verzen; opschrift Een ander Epigramma. BA 1580 J 8r^o; BA 1656 140; SL 1583 D 3v^o; SL 1594 D 2v^o.
48.	Een boer qualyck hoorende, jae schier heel verdooft 11 verzen; opschrift Een ander Epigrmma (sic). BA 1580 J 8v^o; BA 1656 141; SL 1583 D 4r^o; SL 1594 D 2v^o.
49.	Ghy achterclappers fenyninghe(sic) slanghen 8 verzen; opschrift Tot den berispers. BA 1580 J 8v^o; BA 1656 141; CM 1564 A 4v^o; CM 1581 A 4r^o. Deze verzen van Laurier vóór zijn Conste der minnen besluiten het Boeck der Amoreusheyt. Voor de verhouding der drukken is van belang dat ontbrekende regels in de nummers 2, 12, 13 en 16 overeenkomstig voorkomen in CM en BA, terwijl P in nr. 12 dezelfde fout niet heeft. Om dit overzicht volledig te maken volgt hier een soortgelijke beschrijving van de losse stukken die nog in P en SL voorkomen, doch niet in BA zijn opgenomen.
50.	Och lieflyc Lief eloquent van sprake stok Noyt derven van Lieve (en) ghinc my zoo naer. 4 × 13 verzen; opschrift Amoureus Refereyn. P 1596 A 1v^o.
51.	Ghelijc de druyve den wijngaert verciert stok Want na(er) haer (u) (alleen) staet (al) myn verlanghen. slotregel Want dan zoude gheblust zijn alle myn verlanghen. 5 × 15 verzen; opschrift Elegia amoureus. P 1596 A 2r^o.
52.	O Venus Venus zijn dit uwe zaken ‘wreet stok Mocht icse spreken, ic ware ghenesen 3 × 16 verzen; opschrift Een ander Refereyn. P 1596 A 3r^o.
53.	Ic zijnde met sware fantasije bevaen stok Door } tderven van { haer } { twelc my dede } pijne Maer } tderven van { u Lief } { dede my } pijne Och } tderven van { dat doet my } pijne 4 × 15 verzen; opschrift Elegia oft Refereyn. P 1596 A 4r^o.

[p. 341]

54.	My vindende in eenen strijde bestaen 39 × 8 verzen; geen opschrift; onderschrift Hier eyndt tPrieel ende Epistel der Minnen, Vol Amoreusheyt, voor tverscherpen der sinnen. P 1596 A 5r^o-B 1v^o.
55.	De Goddelijcke gratie diet al doet groeyen 4 × 8 verzen; opschrift Een present ghemaect op een Boone om den Koninc te schencken. P 1596 B 6r^o.
56.	Wat ou Heer Koninc ghy zijt zeer moy 12 verzen; opschrift Om een present te gheven zulc alsmen wille. P 1596 B 6v^o.
57.	Een Vrouken heb ic zoo zeer bemint 9 × 8 verzen; opschrift Een amoureus Liedeken. Alleen in SL 1594 D 3r^o. (niet in SL 1583).

Register naar de beginregels

	nr.
Al ben ick secretelyck u ontgaen	21
Beyt sietme doch ditte. Jae waeromme	42
Bloeme boven alle bloemen mignoot	2
Boy lien aldus roeptmen t'onselere	43
Christus die Adams schuit betaelt heeft	36
Christus Passie ende zijn lyden swaer	40
De Goddelijcke gratie diet al doet groeyen	55
Den troost die ghy my o lief hebt ghesonden	6
Die doncker wolcke is nu verkeert in claerheyt	9
Die Enghelycke groete hooghe ghepresen	34
Ducht niet ghy en sult niet meer sweren nu	10
Een boer qualyck hoorende, jae schier heel verdooft	48
Een Geldersche quack die stout inde kaken was	47
Een groete sende ick Leander, die ick liever brengende waer	5
Een quidam claechde zijne huysvrouwe	46
Een schoon vrou moet wesen in dry steden lanck	32
Een vrouken heb ic zoo zeer bemint	57
Eene alleene, gheen soo fier leeft	12
Ghelijc de druyve den wijngaert verciert	51
Ghelyck de Tortelduyve druckich lamenteert	3
Ghy achterclappers fenynighe slanghen	49
Ghy amoreuse herten nu int saeysoene	28
Godt groet u vrou bruyt en al u gheselschap mede	39
Helpe cracht van liefden vol felheyts deurknocht	19
Hoort ende ontwaect metten tresoor der minnen	31
Ich N. ben verwonnen sonder reden oft recht	1
Ic zijnde met sware fantasije bevaen	53
Inden Mey ginck ick eens buyten passeren	29bis
Jonstighe groeten wy u vrou bruyt bieden	35
Maria die Joseph troude tot eenen manne	37

[p. 342]

	nr.
Met oorlof mijn vrient en discrete heere	18
My vindende in eenen strijde bestaen	54
Mijn liefste mijn schoonste mijn triumphantste	7
Noch leve ick o Theseu vol oneerlycke malitien	20
O blakende liefde hoe quelt ghy mijn sinnen	13
O doloreus herte bedruckt vol allenden	22
O Goddinne van der minne die Venus heet	25
O herte bedruckt beclaecht den dach	26
O herte verheucht ende baert nu ioyheusheyt	44
O lieflyck engien schoon bloeme vercoren soet	24
O lieflyck lief mijns herten vergier	23
O schoonste daer den dach op mach daghen	8
O Venus Juno hoe sal ickt ontganghen	30
O Venus Venus zijn dit uwe zaken ‘wreet	52
Och lieflyc lief eloquent van sprake	50
Och wat vreucht moeste Paris int herte sincken	41
Onlancx soo ginck ick buyten spaceren	33
Ontwaect ontwaect schoon lief mijn roose blome	27
Ryst wten slape mijns hertsen lief	29
Segt lief sullen u sinnekens niet eens verkeeren	4
Soo saen en was ick niet in Sicilien ghecomen	16
Soo saen ghy desen brief saecht clerckelyck geschreven	15
Uwen brief heb ick ghelesen binnen smonts met vreese	11
Van minnen moet ick u noch hier gaen wten	45
Wat ist van vrou Venus diet al perturbeert	17
Wat ou heer koninc ghy zijt zeer moy	56
Wie sal my bystaen met medicynen	14
Wel an sult ghy hier noch langhe blyven gapen	38

Register der refreinregels

Dat ghy met maechden geckt dat is my leet	18
Der secreter liefden is gheen soo volmaeckt	24
Die u bemint lief, weest hem ghenadich	8
Dus geeft my een troostelyck woort voor (een) medecyne	30
(Dus) Prijsick haer byzijn voor alle saken	17
Eeuwelyck wech met u leven en sterven	2
Haddick (ende) mocht ick, dorst ick soo sou ick	28
Haer byzijn prysick voor alle saken	17
Hy weet waer hem de schoen wrinckt dien aen heeft	33
Ick wilt voor (deur) u lijden, ghy sydes my weert	7
Int herte die liefste want liever noyt gheene	9
Ke (Ende) secht eens Jae salt (tcan) altijt (qualyck) neen zijn	4
Midts patientie verwinsterigghe (verwinninghe) der swaerheit	22
Mocht icse spreken ic ware ghenesen	52
Myn ooghen noyt liever Lief en saghen	29
Noyt derven can lieve (en) ghinc my soo naer	50
Och (Door, Maer) tderven van u Lief (haer) dat doet my (twelc my dede) pijne	53
Oft hy die aldus mijn vreucht heeft versleten, My al heeft vergheten	26
Oorlof schoon lief ghy die eens waert mijne	19
Sulck ghepeys lief doet den penseen groyen	14

[p. 343]

	nr.
Want na(er) haer (u) (alleen) staet (al) myn verlanghen	51
Wat suldy daer aen winnen myn hertelyck lief	13
Wie hertelyck mint moet dickwils trueren	25
Wie soude dus doende den tijt verdrieten	29bis
Wient spijt oft benyt dit sal eewich dueren	12
Wilt my toch helpen mijn lyden draghen	23

* _* *

[p. 344]

VI. Meispraken, Bruidspraken en Epigrammen

Het bourgondische tijdperk en zijn nabloei in de 16e eeuw is belangwekkend om zijn beschavingsvormen ook op letterkundig gebied. De alles beheerschende beteekenis van den godsdienststrijd heeft de belangstelling zoo overwegend tot zich getrokken, dat andere verschijnselen daarbij te veel in de schaduw moesten geraken.

Onder de grootere dichtstukken uit de hier besproken literatuur zijn er verscheidene, die een nieuwe uitgave verdienen. Wij willen thans slechts de aandacht vestigen op enkele kleinere stukken, die zich eenigszins als een afzonderlijke dichtsoort voordoen, en die duidelijk toonen hoe rederijkerij en volksleven bij elkaar behooren.

De meispraken hebben denzelfden inhoud, als de talrijke meiliederen¹⁾, waarin de minnaar aan zijn geliefde den meiboom aanbiedt, dien hij voor haar venster heeft geplant, en haar vraagt dien aan te nemen of in te halen. Na een verklaring van zijn gevoelens en van zijn verlangen dat deze beantwoord zullen worden, neemt hij afscheid tot den anderen morgen. De vorm is in alle drie voorbeelden een rederijkersstrophe of ballade als toespraak, gevolgd door een Prince van 9 regels als adieu-strophe, die in twee gevallen een rondeelken vormt. Alleen het tweede heeft geen rondeel, doch daarentegen treedt hier een gelijke stokregel op. De korte eerste strophe van het derde heeft ook den aanleg van een rondeelken; wellicht zijn de twee met vers 4 correspondeerende regels verloren geraakt.

Wij geven de nummers 27, 29 en 31 van onze inhoudsopgave volgens BA1580; in P1596 staan zij bij elkaar met 29 als eerste.

Om den Mey te schencken uwen lieue bequame,
Leert hier maniere met woorden eersame.

Ontwaect, ontwaect schoon lief mijn roose blome,
Hael in den Mey, en heet hem willecome,
Die ick hebbe ghehouwen met tsweert van minnen,
Mijn vreucht en soudemen niet vol sommen,

1) Zie van Duyse, Oude Nederl. lied, deel I, nr. 76-88.

[p. 345]

 

Haddick uwen troost, ick wils my berommen,

 

Een eeuwighe vreucht soudick ghewinnen,

 

Och schoone maghet wilt doch bekinnen

 

Die ionste diemen my tuwaert net¹⁾ draghen,

 

Oft ick moet loopen wt mijnen sinnen,

 

Soo zeer is mijn ionste door knocht van binnen

 

Tuwaert, dat ickt u nu moet claghen,

 

Hope, troost my ick soudt doorwaghen,

 

Schoon lief ghedinckt mijns door u gratie,

 

Mijn ooghen noyt blyder dach en saghen,

 

Helpt my schoon lief wt deser desolatie,

 

Adieu tot op een ander spatie.

 

 

 

Adieu princersse wilt den Mey inhalen,

 

En bewaren tot ick u mach aenschouwen,

 

Adieu segghe ick u sonder dralen,

 

Adieu princersse wilt den Mey in halen,

 

Tot morghen hopick sonder falen,

 

Laet my schoon lief u gratie ghelouwen²⁾,

 

Adieu princersse wilt den Mey in halen,

 

En bewaren tot ick u mach aenschouwen,

 

Adieu laet my u gratie bedouwen.

 

 

 

⁺ By uwen dienaer ghetrouwe en eerbaer,

 

Die ghy wel kent,

 

Maeckt hem ghewaer ws troosts eenpaer,

 

Lief excelent.

Ryst wten slape mijns hertsen lief,
Ontfanckt den Mey lief sonder grief,
Die ick brenghe met herten betrouwe,
Noyt lieuer dan ghy mijns ionste besief,
Men souse niet schryuen in eenighen brief,
Dien ick u ionne reyn weerde kersouwe,
Al ghinghe ick ter keure binnen sHemels landouwe,
U weten³⁾ en soude ick niet connen vergheten,
⁺ Al mochte ick tParadys sonder u ghelouwen⁴⁾,
U absentie soude therte doen flouwen,
Soo seer ick u beminne, ghy moetet wel weten,
Al ware ick vanden nyders verbeten,
Om uwen wille ick sout gheerne verdraghen,
Maer als ick by u lief ben gheseten,
Soo is mijn vreucht groot onghemeten,

1) lees: siet, zooals ook in CM; in P luidt dit vers: De vrientschap die ic t'uwaert wil draghen.

2) = deelachtig worden; zie Verdam Mnl. Wdb. op gelauwen.

+ F5 r^o.

3) lees: wesen, zooals ook in P.

+ F6 r^o.

4) Zie noot ²) bij vorig nummer.

[p. 346]

 

Dies ick u lief mijn lyden moet claghen,

 

Mijn ooghen noyt lieuer lief en saghen.

 

 

 

Princelycke maghet opent u duere,

 

Ende haelt den Mey in, edel weerde figuere,

 

Ick segghe u Adieu tot desen stonden,

 

Mocht ick met u eens planten den Mey der natuere,

 

Ick ware verblyt tot alder ure,

 

Haddick eens gratie in u ghevonden,

 

Soo ware ick van allen druck ontbonden,

 

Dan soude Fortuyne met my haer waghen

 

Mijn ooghen noyt lieuer lief en saghen.

Hoort en̄ ontwaect metten tresoor der minnen,
Ick brenghe u den Mey om vreuchts oorboren,
Ick hebben ghehouwen om deucht ghewinnen,
Ghy zijt de schoonste int herte vercoren,
Hoort ende ontwaect metten tresoor van minnen,
Ick brenghe u den Mey om vreuchts oorboren,
En laet doch mijn moeyte niet al zijn verloren.

Prince.

Princersse, maghet lief, adieu tot morghen,
Laet desen Mey u danckelyck wesen,
En haelten in vry sonder sorghen,
Princersse maghet, adieu tot morghen,
Een salich lanck leuen, wil u Godt borghen,
Wilde ghy my troosten, ick ware ghenesen,
Princesse maghet, adieu tot morghen,
Laet desen Mey u danckelyck weesen,
Oorlof op hope van hier te reesen.

De bruidspraken, zeven in getal, toonen meer verscheidenheid in de uitvoering, hoewel zij als gelegenheidsstukjes een geheel overeenkomende strekking hebben. De inhoud is: een toespraak van een of eenige afgezanten van den bruidegom, die de bruid en haar gezelschap uitnoodigen om naar de kerk te komen, waar de bruidegom reeds met ongeduld op hen wacht; na verkregen antwoord wordt de bruid nog in eenige verzen bedankt. In de streek of plaats waar deze stukjes ontstonden was het dus blijkbaar gebruikelijk, dat het bruidspaar niet tezamen naar de kerk ging. De afgezanten die de bruid moesten halen bewaarden in hun zending wel een herinnering aan het opeischen of rooven der bruid, zooals dat vooral in de oostelijke provincien van ons land nog in verschillende gebruiken voortleeft¹⁾. Dit gegeven is in de

1) Zie N. de Roever, Van vrijen en trouwen (Haarlem 1891), blz. 200 e.v.; L. Knappert, Verloving en huwelijk in vroeger dagen (Amsterdam 1914), blz. 134 e.v.; D.J. van der Ven, Van vrijen en trouwen op 't boerenland (Amsterdam 1929), vooral hoofdstuk III.

[p. 347]

zeven bewaarde bruidspraken volgens allerlei rederijkers-stijlen gevarieerd. De meesten zijn stichtelijk en moraliseerend als refereynen int vroede; de eerste, nr. 34, heeft in de slotstrophe na het antwoord der bruid, den aanhef van een Prince. Daarentegen slaat nr. 37 even den luchtigen refereyntoon aan, terwijl nr. 38 een minimaal batementje int sot voorstelt¹⁾. Het kortste is nr. 35, dat alleen uit twee rondeelkens bestaat, gescheiden door het antwoord van de bruid. Ook de vier strophen van nr. 39 zijn rondeelkens, waarvan echter het eerste onvolgroeid of onvolledig bewaard is. Wij geven de teksten volgens BA 1580 nr. 34 tot 40; zij komen in dezelfde volgorde in P 1596 voor met verscheiden varianten, die in het algemeen geen verbeteringen zijn; wel blijkt in P opzettelijk het woord sacrament telkens te zijn vervangen, en ook de plaatsen waar Maria genoemd wordt zijn gewijzigd.

Die Enghelycke groete hooghe ghepresen,
Soo wy Lucam²⁾ lesen, in zijn eerste claerlyck,
Die welcke ghesonden was tot die reyne wtgelesen,
Die ons door haer gebenedyde vrucht heeft genesen³⁾,
Doen wy met sonden waren ghebonden swaerlyck,
Alsulck groeten wenschen wy eenpaerlyck,
Vrou bruyt met al u geselschap hier versaemt,
Alsoo uwer eerbaerheyt heden wel betaemt.

⁺ Eerweerdighe vrou bruyt ghy sult verstaen,
Onse bootschap saen, daer wy me zijn belast
Van uwen bruydegom, hoort ons vermaen,
Die van u begheert hedent te hebben voldaen,
Tgene dat ghy begonnen hebt, midts dattet soo past,
Dats u trouwe om de zijn, weest dit wel vast,
Om soo int houwelyck te vereenighen by dien,
Godt geve dat u lieden salicheyt moet gheschien.

Thouwelyck is een weerdich Sacrament⁴⁾,
Alderoutste bekent, niet om vol prysen,

1) J. te Winkel spreekt over de bruidspraken in zijn Ontwikkelingsgang, 2e druk (1922) II, 430; hij beschrijft deze ten onrechte als een soort tafelspelen, misleid door dit nr. 38 en door de onduidelijkheid in BA 1580, waar nr. 41 zonder afscheiding op nr. 40 volgt (zie de beschrijvende inhoudsopgave); nr. 41 is inderdaad een ‘speelken’, doch het behoort niet meer tot de bruidspraken.

2) P vrucht is bewesen.

3) P 1596: by Lucam.

+ G1 r^o.

4) P fondament.

[p. 348]

 

Een spieghel vander weerdicheyt is ons¹⁾ bekent,

 

Inden boeck van Tobias zeer excellent,

 

Daer wy vanden houwelycke hebben eerlyck bewysen,

 

Tfy henlieden dan, die desen edelen staet verknysen,

 

Dus edel vroubruyt tot onsen confoorte,

 

Geeft antwoorde op onsen heessche, nae die behoorte.

Princersselycke bruyt, wy dancken u vander gratien,
Tot deser spatien, van u antwoorde soet geurich,
Wy gaen uwen bruydegom tzijnder confortatien,
U antwoorde vercondighen tzijnder consolatien,
Die daer nae is hakende met herten beceurich,
Maer eer wy scheyden en tmach zijn ghebeurich,
Vergeeft ons slechtheyt sonder beromen,
En Godt laet u een salighe dachvaert volcomen.

Jonstighe groeten wy u vroubruyt bieden,
Met al u gheselschap sonder cesseren,
U bruydegom vraecht hoort dit bedieden,
Met ionstich groeten hy u vroubruyt doet ontbieden²⁾,
Oft ghy ter kercken comen wilt met uwe lieden,
Om voort inden houwelycken staet te procederen,
Jonstighe groete, wy u vroubruyt bieden,
Met al u gheselschap sonder cesseren,
Gheeft ons antwoorde dat wy moghen keeren.

Die antwoorde is goet, danck hebt van dien,
Wy gaense uwen Bruydegom draghen sonder trueren,
Hy sal hem verblyden als hy u sal sien,
Die antwoorde is goet, danek hebt van dien,
Gheen beter noch liever en mach voor hem gheschien,
Dit weten wy claerlyck tot deser uren,
Die antwoorde is goet, danck hebt van dien,
Wy gaense uwen Bruydegom draghen sonder trueren,
Godt laet u beyden een salige dachvaert heden gebeuren.

Christus die Adams schuit betaelt heeft,
En wt minnen stierff de bitter doot,
Daer nae zijn vrinden wter Hellen ghehaelt heeft,
Die beware u vrou bruyt van schanden groot,
Uwen Bruydegom dat mannelyck ghenoot,
Is voren ghegaen ter kercken minsamelyck,

1) P voor ons.

2) P 1596: Jonstich groeten wy u vrou Bruyt bieden.

[p. 349]

 

En hy doet u bidden verstaet dit bloot,

 

Dat ghy hem volcht soot is betamelyck,

 

Dits ons bootschap al doen wy die schamelyck.

 

 

 

Als Ambassaten wilt dit versinnen wel,

 

Sijn wy ghesonden reyn maechdelyck saet,

 

Om v te bidden dat ghy wt minnen snel,

 

Met v gheselschap ter Kercken gaet,

 

Want uwen Bruydegom, dit wel verstaet,

 

Wilt zijn belofte quyten, zijt dies vroedere,

 

Inden houwelycke sonder eenich verlaet,

 

Ter eeren van Christus onse behoedere,

 

Ende Maria zijn ghebenedyde moedere¹⁾.

 

 

 

Eenen saligher oorden dit wel gloseert ghy,

 

Is den houwelycken staet hooghe verheven,

 

Godt heeften ingheset, en selve gheeert ghy,

 

Soot in Genesi claer is beschreven,

 

En doen hy van water wijn maeckte in zijn leven,

 

⁺ Ter Bruyloft van Cana Galilee voorwaer,

 

Noyt sulck mirakel was bedreven,

 

Hier wt blyckt claerlyck openbaer,

 

Dat dit eenen staet is, salich ende eerbaer.

 

 

 

Nu segt ons vrou bruyt het rechte bescheet hier,

 

Ter eeren van Jesus ghebenedyt,

 

Oft ghy ter Kercken comen sult ghereet schier,

 

Gheeft ons antwoorde als nu tertijt,

 

Op dat uwen Bruydegom mach wesen verblyt,

 

Gheeft ons antwoorde tzijnen gherieve,

 

Sulck als die wert sonder respyt

 

Die sullen wy hem segghen tuwen believe,

 

Godt wil u beschermen van miskyve.

Wy dancken u der antwoorde reyn vrouwelyck graen,
En wy gaen uwen Bruydegom de bootschap draghen,
Al hebben wy ons messagie simpelyck ghedaen,
Ontfancktse in dancke sonder vertraghen,
Godt verleen u sulcke gratie tallen daghen,
Dat ghylien uwen tijt alsoo moet beleyden,
Dat daer in die vyant moet versaghen,
En dat ghy, als ghy sult moeten scheyden,
Inden Hemel versamen meucht onder u beyden.

Maria die Joseph troude tot eenen manne,
Nae die Joetsche sede sonder vercleenen,
Midtsgaders die weerde moeder S. Anne,

1) P 1596: Die u wil maken een zalighe moedere.

+ G2 r^o.

[p. 350]

 

Die wil u pays en voorspoet verleenen,

 

Wy bidden u vrou bruyt verstaet ons meenen,

 

Hoe dat uwen Bruydegom sonder verflouwen,

 

Als heden hoopt met u te vereenen,

 

Ende u als voor zijn wijff te trouwen,

 

Dus voecht u daer toe, ten sal u niet berouwen.

 

 

 

Als ghy ter Kercken sult hebben voldaen,

 

⁺ Dan doet hy u bidden tot zijnder feeste,

 

Noch tavont sal hy u blydelyck ontfaen,

 

Om ghenoecht te hanteren met blyden gheeste,

 

Uwer beyden ghenoecht wert daer de meeste,

 

Dus wilt hem draghen hertelycke ionste,

 

Godt wil u beschermen van alle queeste,

 

Ende u verleenen naer doude ghewonste,

 

Een barvoet kindeken door der minnen spele conste¹⁾.

 

 

 

Ontfangt in dancke ons simpel vermaen²⁾,

 

Maer eer wy scheyden segt ons 't bediet,

 

Oft ghy ter kercken comen sult ende aengaen³⁾

 

Tsacrament⁴⁾ des houwelycx secht iae oft niet,

 

Antwoorde te bringhen ons den bruydegom hiet,

 

Dus gheeft ons antwoorde eer wy scheeden,

 

Godt wil u beschermen voor alle verdriet,

 

U ende den bruydegom, onder u beeden,

 

Ende en laet ons simpelheyt u niet verleeden.

Danck hebt der antwoorden reyn ghepresen,
Oorlof, wy scheyden op dit termyn,
Laet onse bootschap danckelyck wesen,
Ick hope ghy sult noch tavont blyde zijn,
Want wy gaen tot uwen bruydegom fyn,
Ende hem u goede antwoorde vertellen,
Het wert een boete van alle zijn ghepyn,
Hier mede oorlof sonder langhe quellen,
Godt wil u bewaren en in vreuchden stellen⁵⁾.

Een man ghecleet ghelyck een dwaes,
Met een ander man ghecleet wyselyck.

De dwaes.

Wel an sult ghy hier noch langhe blyven gapen,
Dat ghy niet ter kercken en comt wat macht bedieden,

+ G2 v^o.

1) P 1596: Barvoetse kindren door der Minnen konste.

2) P ons zimpel message.

3) P en doen omagie.

4) P Den staet...

5) P bewaren voor de pijn der hellen.

[p. 351]

 

Oft salmen u derwaerts moeten knapen,

 

Segt hou vrou bruyt met uwe lieden,

 

⁺ U bruydegom doet my by u ontbieden,

 

Dat hy voor ter kercken is ghegaen,

 

Mer noch tavont en suldy hem niet ontvlieden,

 

Hy en sal u te deghe int handeken slaen.

 

Wyselyck.

 

Bey siet hier doch desen dasaert¹⁾ staen,

 

Cont ghy anders niet hou slechte loeten.

 

Dwaes.

 

Jae hoe soude ick doen het vermaen²⁾.

 

Wyselyck.

 

Die bruyt eerst groeten,

 

Met alle haer gheselschap wtghelesen.

 

Dwaes.

 

Dach vrou bruyt.

 

Wyselyck.

 

Wel salt anders niet wesen,

 

Ick sie wel dat touwent te deghe den muelen draeyt.

 

De dwaes.

 

Ick segghe de bruygom staet nae de bruyt en craeyt³⁾

 

Voor de kercke, sult ghy hem⁴⁾ volghen naer,

 

Segt hou vrou bruyt, my doch paeyt⁵⁾.

Al claer, al claer.
Nu loop ick ter kercken en maeck my vore⁶⁾,
Den brudegom de bootschap draghen daer⁷⁾,
Wacht, wacht laet my dore.

Wyselyck.

Ick bidt u vrou bruyt met uwen maghen,
En neemt niet qualyck dus ruyde collatie,
Tis ghedaen om swaermoedicheyt te veriaghen,
En om u te doen lachen tot deser spatie,
Godt wil u verleenen alsulcken gratie
Met uwen man, soo te leven tallen stonden,
Soo dat ghy salich meucht zijn ghevonden.

Godt groet u vrou bruyt, en al u gheselschap6 mede,
Die tuwer feesten hedent zijn versaemt,

+ G3 r^o.

1) P 1596: danssaert.

2) P Ja wat zoud' ic konnen?

3) P haeyt.

4) P dus wil sy hem.

5) P ontbreken de woorden: my doch paeyt.

6) P ter kercken waert zonder vertzagen.

7) P Ende ic ga den Bruydegom de bootschap draghen.

[p. 352]

 

Alsoo die Enghel Gabriel zijn bootschap dede,

 

Godt groet u vrou bruyt en al u gheselschap mede,

 

Die tuwer feesten hedent zijn versaemt,

 

⁺ Ick en wete iuyste niet, hoe sy al zijn ghenaemt.

 

 

 

Vrou Bruyt uwen Bruygom doet u dit vraghen,

 

Oft u niet en belieft te comen ter Kercken,

 

Om daer u belofte te doen sonder versaghen,

 

Vrou Bruyt uwen Bruygom doet u dit vraghen,

 

Hy wilt met u leven en sterven tallen daghen,

 

Inden houwelycken staet tuwer beyde verstercken,

 

Vrou Bruyt uwen Bruydegom doet u dit vraghen,

 

Oft u niet en belieft te comen ter Kercken,

 

Tonfaen tsacrament¹⁾ des houwelycx voor alle wercken.

 

 

 

Een salighen²⁾ staet dits goet om gronden,

 

Is³⁾ den houwelycken staet hooghe ghepresen,

 

Godt heeften gheconfirmeert nae S. Jans vermonden,

 

Tis eenen salighen²⁾ staet dits goet om gronden,

 

Wie desen staet breeckt, vernieut Christus wonden,

 

En verdoemt zijn ziele, soo wy claerlyck lesen,

 

Eenen salighen²⁾ staet dits goet om gronden,

 

Is³⁾ den houwelycken staet hooghe ghepresen,

 

Dus gheeft ons antwoorde vrou bruyt macht wesen,

Wy dancken u vrou Bruyt tot desen tyden,
Van uwer antwoorden zeer eerbaer ghedaen,
Wy willen uwen Bruygom gaen verblyden,
Wy dancken u vrou bruyt tot desen tyden,
Godt die om ons sonden heeft moeten lyden,
Verleen u lieder pays en minne sonder vergaen,
Wy dancken u vrou bruyt tot desen tyden,
Van u antwoorde zeer eerbaer ghedaen,
Neempt danckelyck ons simpel vermaen.

Christus Passie ende zijn lyden swaer,
Die sy tuwer hulpe vrou bruyt een paer,
Dit wensschen wy u voor een ionstich groeten,
Als messagiers zijn wy dits claer,
⁺ Tot u ghesonden van uwen Bruydegom voorwaer,
Die u doet eysschen om vreuchts ontmoeten,
Ter Kercken te comen om drucx versoeten⁴⁾.

Hy begheert van u al schynet grofachtich⁵⁾,

+ G3 v^o.

1) P 1596: Ende ontfaen tverbont.

2) P Gheen zaligher.

3) Dan.

2) P Gheen zaligher.

2) P Gheen zaligher.

3) Dan.

+ G4 r^o.

4) P 1596: deursoeten.

5) P Daer begheert hy van u (al schijnet grof).

[p. 353]

 

Als nu te quyten zijn belof¹⁾ crachtich,

 

Aldus voldoet oock datter is begonnen,

 

Gaet voort mette saecken zijt van als indachtich²⁾,

 

Oft anders waren ons saken onwaerachtich³⁾,

 

Want ghy en sout die gratie niet cryghen connen,

 

Die Godt elck inden houwelycken staet wilt ionnen.

 

 

 

Vanden seven Sacramenten⁴⁾ dit wel inprent,

 

En isser gheen nootsakelycker Sacrament⁵⁾

 

Om de werelt met volcke te verstercken,

 

Dan den houwelycken staet dits wel bekent,

 

Want Godt gaff by desen volmaeckt consent,

 

Segghende menschen ghenereert⁶⁾ voor alle wercken,

 

En vervult soo die weerelt, in alle percken.

 

 

 

Hier by vrou bruyt zijt niet soo vroet⁷⁾,

 

Ghy en geeft ons antwoorde⁸⁾ metter spoet,

 

Die wy uwen Bruydegom moghen verclaren,

 

Wy sullense hem verhalen is sy zeer goet,

 

Maer neen wy tredense onder de voet,

 

Dus secht op laet hooren u goede maren,

 

Oft ghy te kercken comen sult, ons wilt verclaren⁹⁾.

Danck heb uwer antwoorde tot desen tyden,
Wy gaen daer mede uwen Bruygom verblyen,
Maer wy bidden u elcken eer wy gaen,
Hebben wy misseyt yet sonder myden,
Latet toch al int beste glyden,
Al ist dicht slecht van ons ghedaen,
Wy bidden u willet int beste slaen.

De epigrammen zijn een drietal korte boertigheden, die met amoureusheyt in het geheel geen verband houden. Behalve in het Boeck der Amoreusheyt, nr. 46-48, komen zij voor achter den Sleutel der Liefden; op een plaats na waar deze een betere lezing geeft bevat SL geen afwijkingen.

⁺ Een quidam claechde zijne huysvrouwe
Dat hem zijn been te zeere deerde,

1) In P ontbreekt: crachtich.

2) P metter zaken, scheyt daer niet of.

3) P Oft anders en waert niet weert een stof.

4) P Van alle de Instellinghen.

5) P nootsakelijcker ons ontrent.

6) P Menschen maect Menschen.

7) P Hier by bidden wy u vrou Bruyt dat ghy zijt zoo vroet.

8) P Dat ghy ons antwoort geeft.

9) P zult zonder sparen.

+ J8 r^o.

[p. 354]

 

Terstont sy als een wijf ghetrouwe,

 

Het selue met roose olye besmeerde,

 

Maer van lancx te meer de man ghebeerde,

 

En riep ick en can niet meer herderen,

 

Dees hy een Chyrurgyn begheerde,

 

Om zijn zeer been rasch te cureren,

 

Die chyrurgyn sonder cesseren,

 

Quam daer terstont om sbeens ghenesen,

 

Tweclk als hy taste om visiteren,

 

Beuant gheen zeer daer in te wesen,

 

Hy sprack van waer comet zeer gheresen,

 

Ick en vinder gheene ten moet seer cleen zijn,

 

Die man sprack vint ghyt niet in desen,

 

Soo salt moeten int ander been zijn.

Een Geldersche quack die stout inde kaken was,
Hadde van een soorte van pillen ghelesen,
Dies hy als meester ginck den quacksalf maken ras,
En heeft ouer al dese pillen ghepresen,
En sey datmen die door haer crachtich wesen,
Vry mochte tot alle saken oorbooren,
Oock zijnder diuersche lieden af ghenesen,
Deur heurlie lacxeren van achter en vooren,
Den welcken¹⁾ hadde zijnen Ezel verlooren,
Daerom dat zeer droeuich was in zijne moet,
Twelck quam van desen meester te hooren,
Dus ghinck hem vraghen raet metter spoet,
En seyde meester my ter handt wat doet,
Om mijnen Ezel te recouvereren,
Maer den meester zijnder talen onvroet,
Gaff hem ses pillen sonder cesseren,
Die Twaelken terstont deden auolleren,
⁺ Daer mede zijn Esel ginck soecken saen,
De Pillen begonsten te opereren,
Dies moeste hy achter een haghe gaen,
Siet daer vont hy iuyste zijn Esel staen,
Dus was hy blyde van smeesters ontknoopen diep,
En heeft hier af elcken die wete ghedaen,
Dies tvolck totten meester om raet met hoopen liep,

Een boer qualyck hoorende, iae schier heel verdooft,
Bracht ter merckt om vercoopen een calfken bont,
Een vleeschouwer vraecht hem wat hy looft,
Ick brengt van Duffel sprack den boer goetront,
Van waer bringt ghyt sprack dander maket my cont,
Ick looft een croone sprack den boer daer teghen,
Een stront in u backhuys sprack dander terstont,

1) lees: Een Waelken, zooals ook in beide drukken van SL.

+ J8 v^o.

[p. 355]

 

Ick hadder meer thuys sprack den boer afgecreghen,

 

Met dien ginck dander al lachende zijn weghen,

 

Ende boer bleef daer staen met cleenen trooste siet,

 

Want dat hy antwoorde, en was ten propooste niet.

Tot besluit volgt hier nog de beschrijving van een schoone vrouw, zooals die in het Boeck der Amoreusheyt, nr. 32, uit het bijwerk van de Conste der Minnen is overgenomen.

Een schoon vrou moet wesen in dry steden lanck,
In drye steden breet, in drye steden cleene,
In drye steden root, in drye swert, dits den ganck,
En in drye steden wit, noyt schoonder gheene.

[p. 356]

 

In drye steden lanck nae mijn vermonden,

 

Dats lanck van halse, en die vingheren lanck,

 

En ten derden oock lanck van lyue beuonden,

 

Die dient een schoon vrouwe nae des minnaers danc,

 

In dry plaetsen breet, is een schoon beuanck,

 

Breede schouderen is¹⁾ een vrouwe wel staende,

 

Breet van heupen, dats oock schoon en blanck,

 

⁺ En breetheyt het lidt vander handt beuaende,

 

Sijt niet versmaende, als u sulck persoone vleyt,

 

Want sy heeft rechte schoonheyt.

 

 

 

In drye plaetsen cleyne moet een schoon vrou wesen,

 

Cleyn van nuesgaten, cleyn van monde voorwaer,

 

Cleyne van voeten, zeer edel by desen,

 

Hier aen machmen kennen een schoon vroulyck pilaer,

 

In drye plaetsen root moet sy oock zijn dats claer,

 

Root van tantvleesche, daerme wert sy vermoyt,

 

En root van lippen, dat voecht haer oock eenpaer,

 

En int' midden der wanghen oock rootheyt gestroyt,

 

Dit en dient verschoyt in elcke landouwe,

 

Aen een schoon brouwe²⁾.

 

 

 

In drye steden moetmen swartheyt aen haer spuerē,

 

Dats swart van wynbrauwen, en swart van oogen,

 

En swart aen de oochschellen moeter oock gebeuren,

 

Dus maectmē een vrouwe vol schoonheyts doorvlogē,

 

In drye steden wit, hoort voorts ongheloghen,

 

Die schoonheyt eens vrouwen soet van vermane,

 

Wit van aenschyn reyn en onbedroghen,

 

Oock wil van lyue ghelyck een swane,

 

Oock moet sy, ick wane, als met verstanden fyn,

 

Sneewit van tanden syn.

Dit zuid-nederlandsche vrouwentype der 16e eeuw, lang en blank, met breede schouders en heupen en donkere oogen, is wel een ideaal van schoonheid, dat in de schilderkunst spoedig daarna door een ander zou worden vervangen. Al is het gedicht ook niet fraai, toch ontmoeten hier de amoreusheyt en de kunst elkaar nog voor eenmaal in deze overigens zoo burgerlijke wereld, waar de conste der minnen goeddeels tot een handwerk van deugdzame gemoedelijkheid was geworden.

Rotterdam, December 1941.

F. Kossmann.

1) CM ziin.

+ F7 v^o.

2) lees: vrouwe, zooals ook CM.

+ F4 v^o.

+ F5 v^o.

+ F7 r^o.

+ F8 v^o.

+ G1 r^o.

+ G1 v^o.

+ G1 v^o.

+ G2 r^o.

+ G2 v^o.

+ G3 r^o.

+ G3 v^o.

+ J8 r^o.

+ J8 v^o.

+ F7 r^o.

1) CM 1581 opschrift: Nota. Die proprieteyten van een schoone Vrouwe.